Timo Mërkuri: Tregimi “100 vjet më parë” i Fatmir Terziut

DASHURIA NUK VDES NË KOHË

Nga Timo Mërkuri

I. Tregimi “100 vjet më parë” i Fatmir Terziut nuk është thjesht një histori për një djalë dhe një vajzë. Ai është më shumë se kaq: aai është një përsiatje mbi kohën dhe dashurinë e fjetur, një himn për dashurinë që ngrihet mbi kohën dhe një pëshpërimë filozofike mbi kujtesën si formë e përjetësisë njerëzore. Në këtë prozë, jo koha e kronometruar, por koha e përjetuar ka vlerë. Joani dhe Omelia janë figura që nuk i përkasin një epoke të caktuar, por mbesin pezull në përjetësi, si dy frymë që takohen dhe nuk ndahen më.

Në dukje, tregimi rrëfen historinë e një të riu që, pas një eksperience dashurie të thellë, është futur në një program “ngrirjeje të thellë”, për t’u zgjuar një shekull më vonë në një kohë që s’e njeh, ku teknologjia do ketë përparuar, por çuditërisht zemra e tij ende kërkon atë çka ka humbur. Besoj se lexxuesit janë njohur me tentativën eksperimentale për ngrirjen e njeriut për një kohe të gjatë, për tu. “rishkrirë” në një epokë më të përshtatëshme për të jetuar me komoditet të plotë. Madje janë caktuar edhe tarifat financiare, sigurisht me ulje për nismëtareët, por që ende nuk kanë dalur vullnetarët. Është e përafërt me teorinë për tu shvendosur në hënë apo në mars, prandaj duhet nxituar të blejmë teritore si prona vetiake. Kjo është qaasja mbi këtë tregim, por sigurisht nën këtë ngjarje shtrihet një përshkrim i ndjeshëm, i hollë, thuajse lirik, mbi humbjen, kujtimin dhe domethënien e “një shikimi” dashurie.

II. Ajo që na intereson në këtë shkrim është fakti se nisur që nga tema, tregimi sjell disa risi në letërsinë shqipe me thelbin poetik: kur e ardhmja merr frymë nga poezia e së shkuarës

1. Risia e parë që vlen të përmendet është mënyra si Terziu e shkrin dimensionin kohor në një ngjizje artistike që nuk i përket as fabulës klasike e as trillimit shkencor në kuptimin e ngurtë të tij. Tregimi që hapet me atmosferën “e flokëgjatëve të kitareve” dhe përshkon sallat e mbrëmjeve studentore, befas kthehet në një fushë tjetër, atë të eksperimentit shkencor dhe të kozmodromeve — pa humbur asnjëherë tonalitetin e qetë poetik.

Ajo që po të ishte në duar të tjera, do ishte thjeshtë një tregim linear për ngrirjen biologjike të trupit, në penën e Terziut bëhet një simfoni për dashurinë që nuk ngrihet dot, që rri zgjuar edhe kur trupi është i fjetur. Është dashuria që mban kujtesën gjallë, ajo që është më shumë se biografi.

“Edhe pse kishte lindur njëqind e njëzet e shtatë vjet më parë, ishte vetëm njëzet e shtatë. Sepse vitet e ngrirjes së thellë nuk llogariten.”

2. Artistikisht, tregimi krijon një peizazh të brendshëm ku sytë shndërrohen në ura përtej kohës. Mjafton të përmendim vështrimin e parë mes Joanit dhe Omelias:

“Vështrimet e tyre, roza e saj, grija e tij, prekeshin dhe bashkoheshin, duke vjedhur një moment kohe.”

Ky “vjedhje e një momenti kohe” është zemra e tregimit. Sepse e gjithë struktura e tekstit është ndërtuar si një hark që fillon me një shikim dhe përfundon me një përsëritje të tij, buzët që takohen “përsëri”, si të ishin premtim i një përjetësie të brishtë. Ndaj mund ta quajmë risinë e prurë si simbolika e shikimit dhe ngjyra si përjetim emocional

3. Joani, edhe në një epokë teknologjike, e sheh të kaluarën jo si histori, por si thelb ivetvetes. Nëse trupi është rigjallëruar, shpirti nuk është fjetur kurrë. E kaluara bëhet gjëja e vetme reale në këtë univers të së ardhmes, dhe kështu e kaluara merr peshën e së tashmes:

“Ai qëllimisht i mbylli sytë dhe në atë moment e kuptoi se kishte bërë një gabim… Mendimet e tij ishin kthyer më shumë se njëqind vjet prapa…”

Kjo është një nga risitë më të thella artistike të tregimit: ai kthen pikërisht atë çka shkenca mundohet të shmangë; kujtimin, në substancën më njerëzore dhe të patjetërsueshme. Ndaj këtu kujtesa vjen si një formë e dytë e jetës

III. Ndoshta vlen të kujtojmë se Terziu nuk është vetëm tregimtar, ai së pari është poet. Ai është poet jo vetëm pse shkruan vargje por është ;poet se edhe prozën e ka me një tis dhe frymë poetike. Shikoni këtës tregim, ai nuk vrapon në ngjarje; përkundrazi, ecën ngadalë, si një pëshpëritje në mendjen e një njeriu që po përpiqet të kujtojë një fjalë të harruar, një fytyrë që ka zbehur. Pothuajse çdo pasazh është i ngarkuar me ngjyrime poetike që e tejkalojnë realizmin dhe i japin tregimit përmasën e një ëndrre të ndërprerë.

“Flladi i lehtë që frynte, u afrohej fytyrave të tyre, pastaj flokëve, e më pas zbriste si i kënaqur duke lënë përkëdhelje të lehta në bar.”

Ky përshkrim është më shumë se atmosferë; është një mënyrë poetike për të treguar prekshmërinë e momentit. Në mënyrë të heshtur, Terziu i jep rëndësi asaj që zakonisht është e padukshme: frymës, flladit, ndjesisë që një trup tjetër e lë mbi bar apo mbi lëkurë. I jep poezi momentiit në prozë.

IV. Tregimi “100 vjet më parë” është një meditim i butë mbi përjetësinë e dashurisë, një poezi e ndalur në faqet e një rrëfimi, ku arti i fjalës shndërrohet në urë përmes kohës. Në këtë tregim, dashuria nuk vdes, por pret. Kujtesa nuk është nostalgji, por jetë. Dhe jeta me gjithë makineritë, ngrirjet, kozmodromet dhe shkencat , nis e mbaron tek një emër që mban dashurinë ndaj dhe thirret me mall:

“Omelia! Do të martohesh me mua, Omelia?”

Kjo është fjalia që ndan një epokë nga tjetra. Një fjali që mbijeton njëqind vjet. Një fjali që nuk i trembet kohës, sepse koha në këtë tregim nuk matet me vite, por me ndjenja. Dhe ndjenjat, kur janë të vërteta, nuk plaken.

Pikërisht këtu qëndron risia më e madhe artistike e këtij tregimi: ai është shkruar në një prozë të qetë, të përmbajtur, por në të vërtetë është një poezi për dashurinë që nuk vdes dhe për njeriun që, edhe kur bëhet pjesë e së ardhmes, mbetet përjetësisht i pranishëm në momentin kur ka dashuruar për herë të parë.

Sarandë, më qershor 2025.