Timo Mërkuri: Sprovë mbi poezinë “Të gjendet një poet për Rozafën”

KUR LEGJENDAT LODHEN NGA MADHËSHTIA

Sprovë mbi poezinë “Të gjendet një poet për Rozafën”.

Nga Timo Mërkuri

Rozafa nuk qan më. Ndonjëherë, edhe legjendat lodhen nga madhështia e tyre. Edhe gurët duan të pushojnë dhe të marrin frymë si njerëz. E lodhur nga kuptimet, interpretimet dhe nga shekujt, ajo nuk kërkon më drejtësi, por një dorë njerëzore. Në poezinë “Të gjendet një poet për Rozafën”, Robert Martiko risjell figurën mitike jo si monument zakonor, por si trup që kërkon jetë. Është një poezi që rrëzon monumentin dhe e sjell mitin në botën e shqisave, në dritën e përditshme, në frymën njerëzore të poetit të ri që nuk ngre tempuj, por ngre mitin e ftohur për ta ngrohur me frymë.

Le të ndjekim nëpërmjet kësaj sprove rrugën për të kuptuar Rozafën jo nga jashtë, por nga brenda; jo si përfaqësim historik, por si kërkesë për çlirim nga vetë historia.

I. Rozafa nuk është më legjendë, por një grua e lodhur nga kuptimet që i janë imponuar. Martiko nuk zgjedh ta ngrejë Rozafën në piedestal, por të ulet përballë saj, në një çast lodhjeje të thellë. Ajo nuk është më simbol që përfaqëson sakrificën e femrës shqiptare. Të jesh mit do të thotë të mos jesh më vetvetja, por një hijeshim i kërkesave të të tjerëve dhe ajo është lodhur nga ky rol. Është rraskapitur nga pesha që të tjerët i kanë vënë mbi supe.

“Rozafa nuk qan më,

as nuk thërret për drejtësi.

Ajo është lodhur nga kuptimet.

Është lodhur së qeni gur për të tjerët.”

Të jesh mit, në këtë poezi, nuk është lavdi, por burg. Nuk është përjetim i vlerës, por shterpësi e ndjenjës. Është të jesh gur për të tjerët, ndërsa për veten të jesh asgjë më shumë se një zbrazëti. Martiko e zhbën Rozafën si përfaqësuese dhe e rikthen si individ që ka nevojë për një marrëdhënie të re, për një marrëdhënie njerëzore.

II. Ajo nuk ka nevojë për këngë, por si çdo grua, për një dorë njerëzore. Poezia e re nuk duhet të këndojë Rozafën, por ta ndihmojë ta përballojë erën. Nuk ka më nevojë për vargje që e sjndrojnë në mit. Nuk ka më nevojë për fjalë të mëdha, por për një dorë që nuk e tremb, për një prani që nuk e kthen në legjendë. Ka nevojë për një dorë njerëzore që e prek dhe e ngroh me prekjen e saj, sepseiI le të kuptojë se nuk është vetëm, për një prani që nuk e përdor si figurë, por e ndien si qenie.

“Asaj i duhet një poet,

jo për ta shkruar,

por për t’i mbajtur dorën

kur muret nisin të fryjnë erë.”

Në këtë pasazh poetik ndërtohet një filozofi e re e raportit me historinë: poeti nuk është më dëshmitar i së kaluarës, por mik i së tashmes. Rozafa ka nevojë të jetë ndjesi, jo ide. Ajo ka nevojë të jetojë për veten, jo për kuptimet që i japin të tjerët.

III. Kërkesa e Rozafës është të jetojë si grua, si nënë dhe jo të përfaqësojë mite, doke e zakone. Martiko e vendos Rozafën në një pozitë etike dhe filozofike të re. Ajo nuk dëshiron të jetë më histori. Ajo kërkon lirinë për të qenë trup, ndjesi, për të qenë një grua e thjeshtë që ndien shiun mbi lëkurë, erën që i shpupurit flokët, një zë që përmendet me butësi.

“Rozafa nuk dëshiron të jetë më histori.

Ajo do të jetë lëkurë që ndien shiun,

flokë që era i shpupurit,

qafë që lëkundet lehtë, kur e përmendin me zë të ulët.”

Kjo është një kërkesë ekzistenciale: të çlirohesh nga detyrimi për të qenë përfaqësuese e një ideali. Të jesh një qenie që jeton për veten e saj, jo për simbolikën që të tjerët ndërtojnë. Të jesh njeri, jo narrativë.

IV. Poeti i ri që kërkohet të vijë nuk duhet të përjetësojë Rozafën, por ta ringrejë nga miti, ndaj poezia kthehet në thirrje për një raport të ri poetik. Martiko kërkon një poet të ri, që nuk përpiqet ta përjetësojë Rozafën, por ta shpëtojë prej përjetësimit. Jo me monument, por me çlirimin e shqisave.

1.“Të gjendet një poet për Rozafën —

jo që ta përjetësojë,

por që ta shkundë nga gurët:

jo me simbol, por me dritë.”

Letërsia nuk lind për të ngritur piedestale, por për të ulur dikë pranë nesh dhe për ta dëgjuar në heshtje. Në këtë çast, vetë poezia ndahet nga mënyrat tradicionale të përqasjes. Martiko nuk dëshiron më të bëhet një poet i peshës mitike. Ai kërkon dritë, e cila është ndjesi, zbulim, jo skemë.

2. Vargu: “Jo me legjenda, por me dridhjen e shqisave./Në një tjetër botë.” është kulmi i kërkesës për një poezi që nuk flet më për heroinën, por për gruan. Nuk kërkon më të përcjellë një brez të sakrificës, por të prekë një qenie të gjallë. Është një kthesë nga metafizika në ndjeshmëri, nga historia në jetë.

“Të gjendet një poet për Rozafën” është një poezi që kërkon çlirimin e figurës femërore nga mitologjitë e ngrira. Është një thirrje për një poezi njerëzore, që nuk mban më flamurin e sakrificës, por shtrin dorën e ngrohtë të dashurisë. Rozafa është lodhur së qeni mit, sepse të jesh mit do të thotë të mos jesh më njeri. Dhe kjo poezi është pikërisht ai çast kur ajo më në fund kërkon ta ndiejë shiun mbi lëkurë.

“Të gjendet një poet për Rozafën —

jo që ta përjetësojë,

por që ta shkundë nga gurët…”

Rozafa nuk do të qëndrojë më në themelin e kalasë. Ajo do të ecë mes nesh. Jo për të na frymëzuar me madhështinë e saj, por për të ndarë me ne ndjesinë e të qenit njeri i

 gjallë. Rozafa do të vijë ndër ne jo për t’u adhuruar, por për t’u përqafuar si nënë, si grua, si njeri që ka nevojë për dritë, jo për monument.

V- Në poezinë “Të gjendet një poet për Rozafën”, Robert Martiko na risjell Rozafën jo për ta ngritur, por për ta zbresur nga legjenda në jetën e përditshme, nga guri në lëkurë, nga historia në ndjeshmëri. Në kohët e sotme, ku shpesh edhe vetë poezia ngjan e rënduar nga simbolet dhe fjalët e mëdha, Martiko thërret për një rilindje shpirtërore të fjalës poetike, që nuk e kërkon më lavdinë në përjetësim, por në afrim njerëzor.

“Rozafa nuk qan më,

as nuk thërret për drejtësi.

Ajo është lodhur nga kuptimet.

Është lodhur së qeni gur për të tjerët.”

Nëpërmjet kësaj lodhjeje të Rozafës, poeti shpreh edhe një lodhje të vetë poezisë nga ngarkesat e vjetra ideologjike e simbolike që e kanë shoqëruar. Të kuptohemi,Martiko nuk kërkon ta mohojë mitin, por ta shpëtojë prej gurit, ta rikthejë në dridhje shqisash, në ndjeshmëri të përbashkët dhe njerëzore.

“Të gjendet një poet për Rozafën —

jo që ta përjetësojë,

por që ta shkundë nga gurët:

jo me simbol, por me dritë.

Jo me legjenda, por me dridhjen e shqisave.”

Poeti i sotëm, në vizionin e Martikos, nuk është më ai që i këndon vetëm lavdisë dhe historisë, por ai që u mban dorën atyre që janë harruar pas sakrificës, që sjell një pikë qumështi në buzë, një zë fëmije që nuk njeh flijimin, një flokë që era e shpupurit. Poezia është vendi ku dhembja shndërrohet në frymë dhe legjenda në frymëmarrje. Ky është një poet i afërt, jo i lartë; një poet që shëron, jo që monumentalizon.

Duke e sjellë këtë temë në poezinë bashkëkohore, Martiko nxit një zhvendosje të poetikës shqiptare: nga struktura epike dhe sakrifikuese e së shkuarës, drejt një poezie që ndriçon të brendshmen, që i jep zë emocioneve të heshtura dhe trupit të ndalur mes legjendës dhe harresës.

“Ajo do të jetë lëkurë që ndien shiun,

flokë që era i shpupurit,

qafë që lëkundet lehtë, kur e përmendin me zë të ulët.”

Martiko e sheh poezinë si mjet për ta rikthyer mitin në jetën e përditshme, jo për ta mohuar, por për ta bërë më njerëzor dhe universal. Dhe kjo është thelbësisht filozofike: sepse mitet kanë folur gjithmonë në mënyrë universale, por ne i kemi kthyer shpesh në gurë lokalë. Ai kërkon që Rozafa të mos jetë më vetëm kështjella, por një zë që pëshpërit në një botë të ndryshuar, ku poezia nuk është më mburojë e së kaluarës, por dritare e ndjenjës së njeriut.

Kështu, Martiko nuk i bën thirrje vetëm një Rozafe, apo vetëm mitit të saj, por të gjitha grave, nënave, qenieve të sakrifikuara në heshtje, që nuk kanë kërkuar madhështinë, por thjesht një dorë që i kupton. Një Rozafë që qan si grua është më e vërtetë se një Rozafë që hesht si mur. Dhe poezia, në këtë këndvështrim, nuk është më stoli për legjendat, por streha për shpirtin.

Në këtë mënyrë, Martiko sjell në poezinë shqipe një poetikë të re: një poezi që nuk ndërton kështjellaa, por zbret nga to; një poezi që nuk kërkon përjetësim, por rilindje të ndjeshmërisë. Dhe kjo e bën jo vetëm të re, por edhe universale.

VI-Një nga pjesët më të ndjera të poezisë, ku rilindja shpirtërore dhe dimensioni filozofik - universal i letërsisë bashkohore shfaqen qartësisht, është:

“Ajo do të jetë lëkurë që ndien shiun,

flokë që era i shpupurit,

qafë që lëkundet lehtë, kur e përmendin me zë të ulët.”

Martiko e zhvendos Rozafën nga struktura mitike në përjetim të gjallë, duke i kthyer mitit jo vetëm dimensionin njerëzor, por edhe dinamikën filozofike dhe jetësore të përjetimit. Rozafa nuk është më një nocion i ngurtë, një gur themeli i historisë apo një flijim për të tjerët; ajo është lëkurë, ndjeshmëri, shpirt që rizgjohet, dhe ky rizgjim është vetë shprehja e rilindjes shpirtërore.

Kjo rilindje nuk është thjesht estetike, por thellësisht ekzistenciale: është një lëvizje nga monumenti në frymë, nga përjetësimi në përjetim. Nëse mitet u krijuan për të dhënë shpjegime të mëdha për qenien dhe ekzistencën, Martiko e çon letërsinë bashkëkohore drejt pyetjeve të vogla dhe të thella, që burojnë nga përvoja intime, e që megjithatë prekin universalen: si ndien lëkura shiun, si vibron qafa nga një përmendje e zëshme, si e pranon trupi kujtimin. Ky kthim te trupi, te shqisa, te ndjeshmëria, është në fakt një shfaqje moderne e asaj që mitet e lashta bënin përmes alegorisë, flisnin për njerëzoren nëpërmjet përmasave të mbinatyrshme. Martiko nuk mohon mitin, por e rishkruan në kodin bashkëkohor të përjetimit të brendshëm, duke e ndriçuar atë me dritën e shqisave dhe të qenies së veçantë, individuale.

Pikërisht kjo e bën poezinë të universal, sepse edhe mitet vetë, në thelbin e tyre, nuk ishin ngjarje kombëtare, por shprehje të përjetshme të fatit njerëzor. Kështu, kur Martiko thotë: “jo me simbol, por me dritë./Jo me legjenda, por me dridhjen e shqisave,” ai propozon që letërsia e sotme të ndërtohet mbi të njëjtat baza si mitet: jo duke i përsëritur, por duke e rifilluar prej tyre kërkimin për kuptim, prekshmëri dhe të vërtetë të brendshme. Në këtë mënyrë, krijimi letrar bëhet sërish një akt filozofik, një udhëtim për të zbuluar njeriun pas çdo figure, çdo legjende, çdo gurthemel që historia ka ngritur mbi shpatullat e të pambrojturve.

Rozafa e Martikos është figura e mitit që shkundet nga gurët, jo për t’u shpërbërë, por për të rilindur si qenie që kërkon të ndiejë. Dhe kjo është esenca më fisnike e letërsisë: të kthejë mitin dhe mitet në shpirt, dhe shpirtin në dritë të përbashkët njerëzore. Duke e lexuar ne kete menyre kete poezi ndjen e sheh se ata që thërrasin sot mitet, doket zakonore në skenën publike, janë shumë larg jo vetëm kohës që jetojmë por edhe kuptimit thelbësor të miteve, dokeve e zakoneve. Sepse ato nuk lindën për të skllavëruar njeriun, por për ta shpurë drejt universalitetit të shpirtit njerëzor, dhe në fakt, poezia është sot mjeti më i ndershëm për ti dhënë njeriut këtë dritë.

Sarandë, më gusht 2025

Robert Martiko.

TË GJENDET NJË POET PËR ROZAFËN

Rozafa nuk qan më,

as nuk thërret për drejtësi.

Ajo është lodhur nga kuptimet.

Është lodhur së qeni gur për të tjerët.

Asaj i duhet një poet,

jo për ta shkruar,

por për t’i mbajtur dorën

kur muret nisin të fryjnë erë.

T’i sjellë pak erë gjiri,

pak shije gjethesh të njoma,

një pikë qumështi në buzë,

zërin e fëmijës që nuk e njeh sakrificën.

Rozafa nuk dëshiron të jetë më histori.

Ajo do të jetë lëkurë që ndien shiun,

flokë që era i shpupurit,

qafë që lëkundet lehtë, kur e përmendin me zë të ulët.

Të gjendet një poet për Rozafën —

jo që ta përjetësojë,

por që ta shkundë nga gurët:

jo me simbol, por me dritë.

Jo me legjenda, por me dridhjen e shqisave.

Në një tjetër botë, të ndryshuar.