Timo Mërkuri: Rreth romanit “Gjin Bardhela i arbëresh

Prof Dr Fatmir Terziu
Aug 9
22 min read

ROMANI “GJIN BARDHELA I ARBËRESH & ETJA E GURËZUAR” HAP NJË EPOKË TË RE NË PROZËN SHQIPE

(Rreth romanit “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” të Anton Nikë Berishës. Botimi i dytë. Shtëpia Botuese “Faik Konica”, 2024)

Në letërsinë shqipe vijnë herë pas here disa vepra që nuk kërkojnë të lexohen, por të përjetohen; që nuk rrëfejnë ngjarje, por zbulojnë shtresat më të thella të qenies shqiptare.

Një ndër këto vepra të rralla është romani “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” i Anton Nikë Berishës, një monument letrar që hap një epokë të re në prozën shqipe, sepse nuk ecën mbi truallin e zakonshëm të prozës tradicionale, por fluturon mbi kujtesën kolektive me krahë drite, duke e kthyer rrëfimin në një përmendore kombëtare, në një kërkim të përjetshëm të atdheut të brendshëm, që jeton në qelizat tona.

Ky nuk është një roman që thjesht lexohet, por një përjetim që të përshkon në heshtje. Ai përfaqëson një nga ngjizjet më të rralla të letërsisë shqipe, duke qenë njëkohësisht poezi, mit, rrëfim, lutje dhe udhëtim shpirtëror. Nuk flet vetëm për një njeri, por për një ndjesi të përbashkët që zë vend në ne pa na kërkuar leje: mallin që e ndjejmë edhe kur nuk e emërtojmë dot.

Nuk është një roman në kuptimin e zakonshëm të fjalës, por një rrëfim i ndërlikuar metafizik, ku subjekti është vetë ndërgjegjia e kombit shqiptar në përballje me të kaluarën, të tashmen dhe përjetësinë. Ndërtuar me shenja e simbolikë të përmasave epike, të legjendave, të riteve e të zakoneve të botës së arbëreshëve të Italisë, ky roman ngjan si një mozaik i ndërtuar me një mori gurësh me ngjyra të ndryshme, që i përshtaten risisë që sjellin. Në këtë mozaik, çdo pjesë është një copëz ylberi që reflekton dritën e historisë dhe dhimbjen e përkatësisë.

Në vijim do të ndalemi në to me përulje dhe ngazëllim, siç ndalesh para një ikone të gjallë.

Ky roman nuk shfaqet si një produkt gjuhësor ose narrativ i zakonshëm, por si një akt shpirtëror, poetik dhe kulturor, ku gjuha është një ritual i kujtesës, stili është një këngë e ngadaltë lirike dhe epike, ku rrëfimi shkon përtej fjalës, në thelbin e ndjesisë. Kjo lë përshtypjen se romani flet një gjuhë që është, para së gjithash, gjuhë e shpirtit. Ajo gjuhë nuk është thjesht një instrument për të treguar; ajo është vetë zanafilla e tregimit. Fjala nuk rrjedh si ujë lumi, por rri pezull si flakë qiriri, e ndezur me kujdes mbi altarët e kujtesës. Stili, në dukje i brishtë, në thelb është trupor dhe solemn, i ngjashëm me mënyrën si gjyshërit arbëresh tregojnë legjendat: ngadalë, me përçartje të ëmbël, me nderim për heshtjen ndërmjet fjalëve.

“Flakëza e zbehtë, si përfytyrim i mekur, që vjen nga fundi i fundit të botës, i dridhej para syvet. Drita, gati e shuar, i thërrmohej vijimisht, sikur dikush, me shpatë magjike, e grimconte në pjesë të panjehura.” (f. 15)

Fjalitë në roman nuk janë të shkurtra si të një gazete, as të stërzgjatura kot. Ato pulsojnë si vargje poetike, ku çdo presje është frymëmarrje dhe çdo pikë është dritare. Dëgjojmë jo një narrator, por një këngëtar të epokës moderne, që i këndon jo betejave, por lëngatës së shpirtit njerëzor, që endet ndërmjet dy brigjeve: të jetës e të mungesës. Gjuha këtu është frymë, jo strukturë; ajo është si era që i kalon gishtat mbi një fyell të harruar dhe e zgjon tingullin nga gjumi.

Është një roman ku proza lëviz si poezi dhe poezia merr trajtë trupi. Stilistikisht, “Gjin Bardhela…” është një vepër që i tejkalon kufijtë e gjinisë; nuk është roman tradicional, por një poezi, një himn i zgjatur, ku çdo skenë është një ikje dhe një kthim, një rrëfim dhe pëshpëritje. Mënyra e rrëfimit të gjendjes shpirtërore të Gjin Bardhelës pranë vdekjes (apo rilindjes?) është një nga kulmet stilistike të letërsisë shqipe.

Nuk ke përballë një personazh, por një formë të shpërbërë të kohës, që riformohet në trup njeriu për të rrëfyer një të vërtetë më të madhe se vetvetja.

“Mugëtira ia zuri shikimin dhe ia ndali frymën dhe Gjin Bardhela e grushtoi hidhshëm pëlhurën e errët, që ia kjasonte sipër gjithë barrën e Kreshtës përballë. Copat e territ i shndërroheshin në grumbull qeniesh, që i përngjanin në lakuriqë krahë-djegur...” (f. 17)

c. Kjo poezi e brendshme e romanit shfaqet edhe në përzgjedhjen e figurave letrare: krahasimet janë befasuese, metaforat lindin natyrshëm nga tokësorja dhe hyjnë në të amshuarën, si: “Valët i japin shpirt, e bëjnë dejtin dejt. Pa ato ai do të ishte si qielli pa yj... ose, për ta shëmtuar krahasimin, si kërma pa krymba...” (f. 14)

Në heshtjen që pason rrëfimin, dëgjon shpesh më shumë se në fjalë: një fishkëllimë mali, një dhé që dridhet nën këmbët e të parëve, një qiri që mban zjarrin gjallë edhe kur askush nuk e vëren më. Apo edhe kur flet për mitin e fëmijës-dragua: “Fëmija që lind me flatërza nën sqetull është dragua. [...] Sapo e heton kuçedrën e gjuan me mëzdrakun e rëndë që e përshkon qiellin si vezullimë vetëtime.” (f. 25–26)

ç.

Në këtë roman, përmes gjuhës, nuk rrëfehen ngjarje, por shpirti që i paraprin çdo ngjarjeje. Gjuha nuk është në ndjekje të rrëfimit; ajo e parashikon, e ngërthen dhe e udhëheq rrëfimin. S’kemi të bëjmë me një gjuhë përshkruese, por me një gjuhë të shenjtëruar, ku çdo fjalë është e mbështjellë me mall, kujtim dhe heshtje. Në këtë kuptim, lexuesi nuk futet në një histori, por në një ndjenjë, në një botë ku gjuha përbëhet nga ngjyrat e kaltra të shpresës, bardhësitë e dhembjes, aromat e dheut të mbjellë me dashuri, jehona e zërave që kthehen me dallgët.

Një prej momenteve më të bukura është kur zëri i të kaluarës fërgëllon në dritën e ndërgjegjes së personazhit: “Derisa po notonte nëpër atë rrymim drite, që ia ngrohi shpirtin si ëndërrim dashurie, iu përplas në vesh jehona e largët… Atjeee kaaam… të mbuluar... nënë dhéé...” (f. 22).

Këtu kemi një sinestezi të vërtetë, ku ndjesitë përzihen: drita bëhet zë, valët bëhen përqafime, flatra e dragoit bëhet mall i ngjeshur në kraharor.

Nuk mund të mos përmendim se në këtë roman, për herë të parë në prozën shqipe, melodia e brendshme e fjalës nuk i nënshtrohet dot analizës gramatikore. Ajo është më afër një lutjeje, një kënge të munguar që kërkon të lindë në gjuhë dhe që vetëm ky autor, me përvojën e tij si studiues i letërsisë, dijetar dhe poet, si njohës i krishterimit, arrin t’i dhurojë letërsisë një vepër të tillë.

Me këtë roman Anton Nikë Berisha nuk na dhuron vetëm një histori, por një ritual ringjalljeje kombëtare. Në këtë udhëtim, lexuesi nuk ndjek një rrëfim linear, por një frymë që pulson herë si lot, herë si lutje, herë si një kujtim që vjen e përkëdhel shpinën tonë si duart e gjyshes.

Mund të themi me bindje se kjo vepër nuk është shkruar për t’u lexuar thjesht me sy, por me shpirt. Ajo nuk flet drejtpërdrejt, por prek zemrën si valët që përplasen mbi një ishull që ka kohë pa dëgjuar zë njeriu. Kjo poezi e prozës, ky ligjërim i gjallë, kjo shkrirje e figurës së shkrimtarit me epokat që risjell, janë veçori të rëndësishme që e çojnë gjuhën shqipe në nivele të paprekura më parë, duke e bërë atë jo vetëm shqipe, por një gjuhë njerëzimi që e kërkon veten në ikje. Në vend të deklaratave të drejtpërdrejta për “gjakun në baltë”, romani na jep një pamje më të thellë dhe emocionale, ku dheu nuk është thjesht tokë, por substanca e shpirtit që i rikthen zërat e humbur. Në një nga momentet më të ngarkuara me mall dhe lutje, personazhi përpiqet të dëgjojë përsëri atë që është kthyer në dhé: “Tani duhet të nisemi, të marrim me vete veten dhe çdo gjë tjetër, gjithë atë që mund të merret..., të merret ajo që merret dhe... gjithçka... ajo që duhet lënë... të lihet, ashtu siç ndodh me vetë jetën: edhe pse mendojmë se i marrim asaj, ajo gjithmonë na merr diçka neve, ose më drejt, ne ia marrim vetes nga një pjesë, ia marrim... për të mos ia kthyer kurrë.” (f. 22)

Kjo pjesë përmbledh gjithë filozofinë e romanit: dheu dridhet si lëkurë njeriu, dhe heshtja thyhet jo nga zërat, por nga prekja. Kjo tregon se atdheu është trup e shpirt njëkohësisht, i gjallë përmes ndjesisë, jo thjesht përmes pohimit, retorikës.

Romani përfaqëson një risi të theksuar në letërsinë shqipe, veçanërisht në strukturimin narrative. Rrëfimi nuk zhvillohet si një vijë e drejtë, por si një qark i hapur mitik, një kështjellë poetike e ndërtuar jo me tulla ngjarjesh, por me gurë legjendash, metaforash dhe shtresimesh ndërdijesore.

Lind pyetja: pse është kjo risi? Në letërsinë shqipe ka dominuar, natyrisht me përjashtime, ndërtimi linear, i orientuar drejt konfliktit dhe zgjidhjes, me retrospektiva që ruajnë boshtin kohor dhe qëllimin narrativ.

Në këtë roman, struktura është e thyer qëllimisht. Narracioni nuk synon të tregojë histori sipas shkak-pasojës, por ndërtimin e një hapësire poetike dhe mitike, ku lexuesi bëhet pjesëmarrës në procesin e rikujtimit dhe rikthimit. Është një ndërtim spiralor dhe ciklik që pasqyron mënyrën e jetesës dhe të mendimit të arbëreshëve, si dhe trashëgiminë e kujtesës së popullit në mërgim.

Struktura narrative ngjan, siç u tha, me një kështjellë të gurtë, ku çdo gur është legjendë, mit apo rrëfim i dëgjuar, jo individual. Ashtu si muret e kështjellës ndërtohen sipas nevojës për mbijetesë, edhe episodet e romanit nuk rrjedhin linearisht, por ndizen dhe fiken sipas dritës që përçojnë dhe etjes shpirtërore të personazhit Gjin Bardhelës. Ky fragmentaritet evokues i rrëfimeve bën që lexuesi të mos synojë vetëm fundin, por të përfshihet nga fryma që përçon vepra. Në vend të narrativës tradicionale, kemi ritualizimin e përjetimit, si në mitet gojore ku koha është një dhe e pandryshueshme. Kështu, romani është më shumë një këngë e moçme, një himn metafizik i qenies, sesa një roman klasik dhe leximi i tij nuk është akt i vetëm; është një bashkëndarje, një përthithje e heshtur ku lexuesi bëhet pjesë e një liturgjie të lashtë arbëreshe.

Nuk kemi konflikt tradicional, por një udhëtim ritual nëpër përvijime shpirtërore. Gjini nuk ecën përpara, por rrotullohet si në një orë të madhe me akrepa të ndalur, duke kërkuar të shërojë etjen e vet dhe “etjen e gurëzuar” të kujtesës arbëreshe, për origjinën, dheun, gjuhën, hyjnoren e ndërtuar në rrëfenja.

Në këtë kontekst, gjuha e autorit është e ngarkuar me figura poetike, dritëhije mitike dhe simbole që përçojnë gjendje dhe ritme të brendshme. Poetika nuk është thjesht mjet shprehjeje, por struktura vetë që e largon romanin nga ai klasik. Për shembull, në faqet e para, kur Gjini është mes jetës dhe vdekjes, thuhet: “Ndërsa po e sodiste flakën, iu bë se ajo ia kryqonte trupin. Përcëllimi i fillonte nga maja e kresë dhe i shpërndahej, në mënyrë zigzage, deri te nyjat e gishtave të duarve e të këmbëve. Rifillonte nga atje dhe shkonte e i zinte vend përsëri në kokë.” (f. 16)

Ky fragment shpreh përjetimin ciklik të qenies që digjet në brendësi, lëviz si spirale, mbart simbolikën e zjarrit, ndriçimit, etjes dhe kalimit drejt amshimit, një motiv që e përshkon të gjithë romanin.

Kostandini u ringjall për të mbajtur besën, por ai nuk vdiq më pas, nuk u kthye përsëri në varr. Kjo është risia përmbysëse e mitit në romanin e Berishës. Në letërsinë shqipe, miti ka qenë për shekuj skeleti shpirtëror i shumë rrëfimeve: Balada e Kostandinit, legjenda e Rozafës, tregimet për flijimin, besën dhe kthimin nga vdekja për çështje nderi. Këto mitologji kanë krijuar figura të njohura dhe të dashura për lexuesin. Anton Nikë Berisha në romanin “Gjin Bardhela i Arbëresh & Etja e gurëzuar” kthehet tek ky fond mitik, jo për t’u mbështetur pas tij, por për ta përmbysur në një mënyrë artistike të rrallë që i jep mitit një frymëmarrje të re: ai e trajton mitin si një materie të gjallë, që mund të ndryshojë, të lëvizë nga fataliteti në dritë, nga vdekja në rilindje — ku shpirti është më i gjallë se trupi. Kostandini, në shumicën e përcaktimeve tradicionale, është martiri që ringjallet për të mbajtur besën, por kjo ringjallje është tragjike: ai kthehet vetëm për t’u përmbushur detyrën dhe më pas rikthehet në vdekje. Çfarë ndodh kur ky mit ripërshtatet me gjuhë të re?

Risia thelbësore në romanin e Berishës është se Kostandini nuk vdiq pasi solli motrën, Doruntinën, te nëna. Ai nuk u kthye në varr, edhe pse i tha motrës: “unë do shkoj në ajodhimë / se aty e kam shtëpinë.” Ajodhima nuk është varr; është vendi ku prifti përgatit materialet e meshës. Kostandini, në fakt, vazhdoi të ecte në tokën e Arbrit, duke mbjellë farën e Besës mes bashkëkombësve dhe, ndonjëherë, vetëm kur i tepron koha, e viziton varrin e vet. Kjo kthesë poetike e fuqishme shfaq shpresën, nga tragjedia lind drita, nga varri ngrihet një horizont i ri për njeriun shqiptar si njeri me besë.

Skena ku Kostandini shkon te varri i vet është më shumë se një metaforë e fuqishme; është një akt simbolik, një trill poetik i ngjashëm me zbritjen në Had të heronjve të lashtësisë. Ndryshe nga ata që kërkojnë përgjigje te të vdekurit, Kostandini shkon për të prekur vendin ku njerëzit besojnë se ai pushon: “...Gjin Bardhela pa Kostandinin që u përkul dhe preku me dorë gurin e varrit, pastaj vargoin shkëlqyes. I përkëdheli dashurisht, ashtu si e përkëdhel nëna fëmijën e parë. Pëshpëriste diçka, po ky nuk mbërrinte t’i ndëgjonte fjalët.” (f. 86).

Ky moment intim dhe solemn pasqyron kthimin e Kostandinit te varri i tij, pas përmbushjes së misionit të shenjtë të besës. Ai përkëdhel gurin dhe vargoin, një gjest falënderimi apo lutjeje për mbarësinë e veprës së tij. Kjo përputhet me idenë e autorit që Kostandini nuk është një figurë tragjike e përcaktuar nga fati, por një hero ndërgjegjeje, që ngrihet për të përmbushur një detyrë të shenjtë dhe më pas nis një udhëtim tjetër, drejt përjetësisë apo drejt atdheut shpirtëror. Kjo lidhet me ringjalljen e Krishtit, ngjitjen e tij në qiell dhe kthimin në tokë si Bir i Perëndisë, ndërsa varri i Kostandinit me qirinjtë e ndezur më kujton Pashkët, kur drita e shenjtë merret nga varri në Jerusalem.

Në këtë mënyrë, Anton Nikë Berisha risemantizon mitin duke e kthyer nga një histori tragjike në një histori qëndrimi dhe shprese. Kostandini nuk është më rob i fatit, por figurë ndërgjegjeje që zgjedh të jetojë përtej legjendës. Në kohë kur shumë mite na rëndojnë me tragjizëm, Berisha na dhuron një shpresë poetike, mitin që ngrihet nga varri për të na udhëhequr drejt një atdheu shpirtëror të gjallë dhe të dashur.

“Gjini... pa një kalë shale të bardhë, që doli nga zemra e gurit; kishte shtat të hedhur e të bukur, thuajse ndonjë dorë e shkathët e kishte sajuar me përkushtim; krifa e gjerë dhe e gjatë i derdhej nëpër qafë si rrjedhë lifqeresh bjeshkorë. Një pjesë e vargoit u shndërrua në shalë të stolisur e tjetra në fre, nga i cili po ashtu shkëputeshin vrushkuj shkëlqimi. Kostandini i kërceu kalit në shpinë dhe e theri sa mundi me zinxhí. Gjogu u lëshua në të katra. Një re pluhuri e dendur u shpërnda pritueshëm në hapësirën e heshtur. Disa që e dëgjuan zhurmimin e fluturimit të kalit menduan kohën e kreshnikëve të lashtë, kur niseshin në dyluftim, të tjerët thanë se ishte kali me krahë i botës së përrallave, që bart ndonjë princ nisur për ta rrëmbyer të Bukurën e Dheut!” (f. 87).

Kjo nisje e dytë e Kostandinit është jo fundi, por sublimimi i figurës së tij, nga njeri në mit udhëheqës. Ky është momenti që shndërron legjendën në shpresë poetike.

Letërsia shqipe ka trajtuar dheun si tokë atdheu, si vend që ushqen e pret, dhe detin si kufi, si ikje, si mall. Anton Nikë Berisha guxon ta shndërrojë këtë gjeografi ndjenjash në një ontologji shpirtërore, duke sjellë një risi: topografia bëhet mendim. Nuk është më fjala për ndarjen fizike mes vendlindjes dhe mërgimit, por për ndarjen dhe bashkimin e qenies njerëzore me kujtesën e vet. Dheu bëhet memoria e trupit, vala kujtesa e lëvizjes. Në roman, këto nuk janë vetëm simbole, por forma të mendimit.

Në roman dheu nuk është më një send, por një besim. Gjyshja Mrí rrëfen një të vërtetë që nuk jep as historia, as filozofia, por vetëm përvoja e trashëguar: “Po dheu nuk mund të mbillet!?, i thosha i habitur. – Mbillet edhe dheu, ai s’është send i vdekur!” (f. 33)

Kjo thënie e thjeshtë përmban një revolucion poetik dhe metafizik. Dheu nuk është copë tokë për të zënë vend në varr, por përbërje e shenjtë e kujtesës, dashurisë dhe shpirtit të atdheut. Ai mbillet si fara, sepse ka gjenezë, vazhdimësi, jetë. Të mbjellësh dheun e atdheut në truall të huaj do të thotë të ringjallësh kujtesën e kombit në mërgim. Është akt i shenjtë dhe metaforë e qëndresës përmes rrënjosjes shpirtërore. Dheu nuk ndahet nga njeriu; ai është brenda tij, kujtesa që mban frymën gjallë edhe kur trupi është në rrugë të huaja.

Ashtu si dheu që mbillet, edhe deti nuk është vetëm sipërfaqe ndarjeje. Në roman, ai bëhet membranë që dridhet nga kujtimi, portë që nuk mbyllet kurrë. Valët nuk janë frikë udhe, por gjuhë e së kaluarës që flet me të tashmen. Në skenën kur Gjin Bardhela është në kufirin mes jetës dhe vdekjes, dëgjon zërin e valëve si thirrje të brendshme:

“Duhet t’i bimë dejtit e t’i hamë valët!

T’i hamë valët, thua?

T’i hamë valët ose dejtin. Njërën dysh.” (f. 21)

Kjo pjesë, e mbushur me një logjikë mitike që përmbys të zakonshmen, trajton valën jo si forcë natyrore, por si substancë të ndërgjegjes. Valët janë shenja e shpirtit që guxon të prekë horizontin që përtyp jetën dhe përtej saj. Ato përmbajnë synimin për të ikur dhe për t’u rikthyer në vendin amë. Janë valët që e bëjnë detin një qenie.

Në këtë roman, Berisha ndërton një ontologji arbëreshe ku besa, ora, kënga, gjuha dhe lëvizja nuk janë vetëm sjellje kulturore, por kategori mendimi. Ato janë gurët e një qytetërimi të brendshëm që nuk matet me gjuhë zyrtare apo histori të shkruara. Ora e shtëpisë është gjarpër që ruan dhe frymon me shtëpinë. Vallja nuk është zbavitje, por rit i lidhjes me të kaluarën. Dheu dhe vala bëhen forma të qenies. Kjo është risia më filozofike dhe njerëzore e veprës: letërsia nuk është thjesht pasqyrë e realitetit, por ndërgjegje që krijon kuptime të reja për jetën, vdekjen, rrënjët dhe udhën. Atëherë kur fjala përplaset me heshtjen, autori na lë këtë shenjë: “Gjin Bardhela deshi të mendonte diçka më përafërt për dheun e Atdheut, po në atë çast iu bë se dëgjoi zërin e Gjyshes Mrí...

Ti, nipçi im, nuk je vetëm i vetvetes. Mbrenda teje ke edhe pjesën e të tjerëve, të gjindjes sonë që gjallojnë ende dhe atyre që prehen ndër varreza...” (f. 34)

Në këtë mënyrë “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” është më shumë se një roman; është traktat poetik i qenies shqiptare, ku të rrënjosurit dhe të lëvizurit janë një, ku dheu është kujtesë dhe vala zë që s’pushon. Këtu qëndron veçantia e tij më e thellë: është roman i atyre që nuk harrojnë, edhe kur koha i tret.

Psikologjia e personazhit Gjin Bardhela është një veçanti poeti: ai përfaqëson vetë kohën. Anton Nikë Berisha nuk krijon thjesht një personazh, por skalit një ndjeshmëri epokale, një shpirt të ngarkuar me kujtesë, mall, dhimbje dhe mallkim të ëmbël. Gjin Bardhela nuk është protagonist që përjeton ngjarje të zakonshme, por gjiri ku rrjedhin lumenjtë e historisë së një populli; trupi që përthith valët e mërgimit; syri i hapur i një epoke të pashuar, me fjalë që ende kanë për të thënë. Ai qëndron në një gjendje kalimtare, në pragun mes dy botëve: as plotësisht i gjallë, as i vdekur; as plotësisht në Atdhe, as krejt në mërgim; as kujtim i pastër, as harresë absolute. Kjo gjendje pezull i jep personazhit thellësinë e një figure mitike të mishëruar në frymën arbëreshe.

Në letërsinë shqipe, heronjtë zakonisht veprojnë, flijhen, ngrihen ose rrëzohen. Gjin Bardhela është ndryshe — ai është vetëdije që endet, një zë që dialogon me vetveten dhe gdhend identitetin në dritën e kujtesës. Ai nuk synon të shpëtojë nga dhimbja, por ta përjetojë atë si pjesë thelbësore të qenies së tij. Kjo është veçantia psikologjike: vetëdija që nuk ndalet së kërkuari dhe rrëmuari veten.

Në vend të një konflikti të jashtëm, ai përjeton një dridhje të brendshme, një etje për të kuptuar kush është, ku ka mbetur dhe kujt i përket. Dheu, deti, kënga, ora, valët — të gjitha janë pjesë e tij. Ai është një qenie që këndon për veten, një shteg pa fund që mbart gjithnjë diçka më përtej.

b. Shpirti i Gjin Bardhelës është ndërtuar nga tinguj dhe dritë, jo nga materie. Ai e percepton jetën si një rrjedhje të brishtë, që ndalet vetëm për të dëgjuar fjalën e gjyshes, për të ndjerë erën e dheut të mbjellë, për të parë flakën që i merr frymën. Ai përjeton dhimbjen si një lutje. Vetëm një personazh i tillë mund të thotë: “Në përfytyrimin e mjegullt, Gjin Bardhela e pa orën e vet që po i largohej.

— Ajo ik nga unë dhe çdo gjë tash i përket fundit…” (f. 24)

Ky nuk është mendim i zakonshëm, por një psikologji e etjes, e ndërtuar mbi mallin dhe vetëdijen se koha nuk është jashtë njeriut, por brenda tij. Ai e përjeton ikjen e orës si zhvendosje të qenies, si shenjë e heshtjes së ardhshme.

Figura e Rrezartës dhe më vonë ajo e gruas me yje në sy, nuk janë thjesht ndjenja dashurie, por portretizime të së pamundshmes — të asaj që gjithmonë mbetet përtej prekjes, si dheu i lënë pas, si kënga që nuk mund të këndohet më me zërin e parë. Rrezarta shfaqet si një përfytyrim i zjarrtë, që del dhe zhduket para Gjinit, si dashuria, si Atdheu, si vetja që kërkohet, por s’arrihet.

“Gruaja, sa i afrohej, sa i largohej. Një buzëqeshje e ëmbël, si një cicërimë shpendi, i rrinte në buzë, ndërsa shikimi i përngjante një flakëze që në të njëjtën kohë, ngroh dhe djeg.” (f. 26)

Ky është malli që kërkon trup, dashuria që shndërrohet në metaforë të epokave të humbura. Gjin Bardhela nuk do vetëm një grua; ai do kohën kur ishte i tëri.

d. Në gjakun dhe mendjen e tij përzihen ata që ikën, që mbollën dhe, që qepën këmishë me flokë, që panë detin si mërgim dhe kthim. Gjin Bardhela nuk është thjesht njeri; është një gjendje njerëzore, një psikë që lëviz si zog në mjegullën e shekujve. Ai kërkon jo vetëm kthim, por që kthimi të ndodhë si akt shpirtëror që shëron gjakun dhe i jep kuptim jetës dhe vdekjes. Kjo është psikologjia poetike e epokave, përmbledhur në heshtjen dhe ofshamën e një njeriu që s’e ndan veten nga të parët.

Në kohën kur letërsia shpesh ndjek ngjarjen, Anton Nikë Berisha na kujton se njeriu është vetë ngjarje epokë që kujton me mall, ku dhimbja rrjedh si këngë dhe mungesa bëhet banesë e përhershme. Personazhi i Gjin Bardhelës nuk ecën nëpër faqe si një figurë fiktive, por si një dritë që ndizet brenda nesh, një shenjë kujtese që nuk vdes, për aq kohë sa dikush e thërret në emër. Gjin Bardhela mbetet gjallë si mendim pa formë që jeton brenda nesh, si fjala e gjyshes, si tingulli i fyejve në natën e heshtur të katundit arbëresh, si zëri i një populli që s’ ka heshtur kurrë, edhe kur nuk kishte kujt t’i fliste; është qiriri që ndriçon të kaluarën për të mundësuar të ardhmen. Kjo e bën atë më shumë se një personazh, frymë që u përket të gjithëve.

Në një çast të beftë dhe ndriçues të romanit, Anton Nikë Berisha hedh në skenë një nga gjetjet më metaforike dhe poetikisht tronditëse të letërsisë sonë bashkëkohore: vallja e librave. Ky akt, megjithëse magjik dhe i papritur, shpalos një filozofi të thellë mbi letërsinë, kujtesën dhe përkatësinë. Vallja nuk është thjesht zbavitje apo dekor; ajo përbën një ritual shpëtimi, një akt ngjizjeje të identitetit kombëtar përmes lëvizjes së librave që nuk janë më objekte të heshtura, por gjallesa që kërcejnë, marrin frymë dhe marrin pjesë në historinë tonë të përbashkët.

Në këtë vizion poetik, librat nuk janë vetëm letra të shkruara; ato janë emra, histori të gjalla, dëshmi që nuk mund të heshtin më. Ato bëhen pjesë e një valleje të ngjashme me vallen e dasmave, por në thelb është një dasmë shpirtërore mes njeriut dhe kujtesës. Vallja e librave është kthimi i fjalës në trup, kujtimit në ritëm, artit në gjak. Ajo shënon një akt ringjalljeje të përjetuar në thellësinë e kulturës, në një botë ku gjithçka rrezikon të harrohet. Fjala e vjetër po tretet, dhe kjo valle është mjeti i fundit për të ruajtur veten, për të kujtuar që historia jonë është më shumë se një ngjarje, ajo është këngë e pashuar. Unë them se Anton Nikë Berisha nuk e shkroi këtë libër që të mbahet në raftet e bibliotekave, por që të rrijë pezull në shpirt, si një mall që nuk ikën kurrë plotësisht.

Letërsia shqipe ka qenë gjithmonë e lidhur me kujtesën dhe qëndresën, por askush nuk e ka portretizuar më bukur dhe më poetikisht këtë lidhje se sa Anton Nikë Berisha. Në vend të një katedrale mendimi, ai na jep një valle të shenjtë ku libri bëhet krah, këmbë, dritë dhe vështrim. Kjo është valle shpëtimi, lutje e heshtur dhe akt kolektiv rilindjeje; letërsia vetë del nga raftet dhe bashkohet me njerëzit. Librat që vallëzojnë janë shkrimtarët tanë të ndjerë që flasin sërish, gjuhët që rrezikojnë të zhduken, shpirtrat që nuk duan të harrohen.

Në këtë akt poetik bashkohen kujtesa, dashuria, dheu dhe dhimbja, të gjitha në një valle, sepse vallja është mënyra më e lashtë për të dëshmuar se një popull s’ka vdekur. Në këtë kontekst, vallja e librave, ngritja e fjalës nga heshtja, shpëton shqiptarin nga përkohësia: “…ishte një lëvizje gjallërike, që të kujtonte vallëzimin e orëve dhe të zanave në majat e Alpeve të Arbrit. Valles i printe libri i Rapsodive; fryma dhe jehona e tyre mbisundonte hapësirën; dëgjoheshin zëra, thirrje, kumbime, tinguj melodikë, shushurima etjesh, puthje, pëshpëritje malli, rënkime, gjëmë. Ngjitas me to ishin Këngët e Milosaut; Rina, e kapur për dore me trimin Milosaun, vallëzonte si në ëndërrim të dehur në ditën e dasmës; e ndjeu edhe fishkëllimin e erës së fortë të kangjelit të tridhjetë që e rrëzoi hijen e lisit. Po, po, hijen e lisit. Kështu e thotë poeti. Në vijim ishin kapur dora-doras librat Serafina Topia, Skënderbeu i pafán, Antologjia shqipe, Rrëfimet e Arbërit. Nëpër to kalëronte Skanderbegu me trimat. Era ua lëvizte pelerinat dhe shpatat e arta e të argjendta. Shkëlqimi u jepte një bukuri të përsosur. Pastaj Gjini vërejti se ai vallëzim u rrit dhe u shtua, u përhap gjithandej; kaptoi Ullishdrën e Shegzën e më vonë edhe Kreshtën dhe u shtri më tutje si një ndriçim i pafund jetik.” (f. 61)

Kjo vepër nuk është thjesht për t’u lexuar; është një katedrale poetike, ku librat janë shenjtorë, fjala është kripë e dhimbjes së përbashkët, dhe për këtë arsye “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” nuk është vetëm një histori.

Realizmi magjik në romanin e Berishës: nga vallja e librave te rrënjët e mitit shqiptar

Ka çaste në letërsi kur realiteti nuk mjafton. Kur fjala nuk arrin të mbajë peshën e shpirtit njerëzor. Atëherë, në heshtjen midis fjalëve, lind magjia. Dhe kështu, në një natë që s’mund të thuhet nëse është ëndërr apo zgjim, në dhomën e Gjin Bardhelës ndodh ajo që askush s’e pret, por që për secilin do të dukej e natyrshme.

Kjo është “Vallja e librave” një nga skenat më të veçanta të romanit. Aty e përditshmja kalon në të jashtëzakonshmen pa cenuar rregullat e botës, sepse ndodh brenda logjikës së shpirtit. Librat, dëshmitare të heshtura të kujtesës marrin jetë dhe vallëzojnë, sepse kujtesa vetë nuk është e ngrirë: ajo është ritëm, frymë dhe valë që kërkon të shfaqet.

Kjo skenë përbën pikënisjen për të folur mbi realizmin magjik në romanin e Anton Nikë Berishës.

Realizmi magjik nuk është thjesht fantazi apo trillim zbavitës. Ai është mënyrë rrëfimi ku e zakonshmja ndërthuret me të pashpjegueshmen, ku realiteti dhe magjia bashkëjetojnë natyrshëm. Si rrymë letrare, ai lindi në Amerikën Latine në shekullin XX me autorë si Gabriel García Márquez, Jorge Luis Borges dhe Isabel Allende. Këta treguan se përjetimet njerëzore, kujtesa dhe ndjenjat shpesh nuk i nënshtrohen logjikës, por janë thellësisht reale në përvojën e jetës.

Në realizmin magjik, mrekullitë nuk shkaktojnë habi, ato priten si pjesë e natyrshme e jetës. Ashtu siç ndodh me Gjin Bardhelën, i cili nuk trembet nga librat që vallëzojnë, apo nga të vdekurit me të cilët bisedon. Për të, ata janë kujtime që marrin trup, fryma të njohura që rikthehen.

Letërsia shqipe ka qenë më së shumti e përqendruar te realizmi historik, më pas te ai socialist dhe, pas viteve ‘90, në një liri shpesh e mbarsur me trauma. Elemente të realizmit magjik janë ndeshur herë pas here: në poezinë e Frederik Rreshpjes, Anton Pashkut, Visar Zhitit, Niko Kacalidhës, ose në ndonjë prozë të Kadaresë, si te Pallati i Ëndrrave. Mirëpo, një roman i ndërtuar plotësisht mbi këtë frymë është i rrallë. “Gjin Bardhela i arbëresh” është një prej tyre, ndoshta i vetmi në letërsinë shqipe që shtjellohet mbi parimet e realizmit magjik, jo thjesht si elemente episodike, por si thelbe rrëfimtare.

Magjia në romanin e Berishës nuk shfaqet për të befasuar, por si mënyrë për të kuptuar shpirtin njerëzor, sidomos në përballjen me vdekjen apo ringjalljen shpirtërore.

Disa nga elementet, ku kjo qasje është më e theksuar, janë: Ora e shtëpisë, një qenie mbrojtëse, herë gjarpër, herë rizë e bardhë. Kur Gjin Bardhela e sheh duke u larguar, kjo nuk përjetohet si halucinacion, por si humbje reale. Figura e orës është thellësisht e rrënjosur në mitologjinë shqiptare;

Fëmija me flatra: I lindur me krahë të artë, del nga djepi për të luftuar kuçedrën. Kjo figurë mitike rishfaqet si metaforë e shpëtimit dhe e shpresës që lind nga brenda.

Takimi me Jeronim de Radën: Një përjetim midis ëndrrës dhe reales, ku kufiri mes jetës dhe amëshimit shuhet, dhe mendimi merr trajtë të gjallë.

Dheu që dridhet: Kur Gjin prek varrin e të atit dhe dheu lëkundet si lëkura e njeriut, lexuesi nuk pyet nëse kjo është e mundur. Ai e ndjen si të vërtetë. Dheu bëhet trup i atdheut dhe i dashurisë që nuk shuhet etj.

Bazuar në këto shembuj, “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” është romani i parë në letërsinë shqipe që ndërtohet tërësisht mbi frymën e realizmit magjik, si botëkuptim, si stil dhe si ndërtim artistik.

Romani nuk është thjesht një rrëfim mbi kujtesën, mitin dhe shpirtin arbëresh; ai u jep këtyre shtresimeve jetë të re, i bën të vallëzojnë në gjuhën shqipe, si librat në dhomën e Gjin Bardhelës. Lexuesi nuk i sheh si objekte, por si qenie të gjalla, copëza shpirti që e thërrasin të kujtojë, të dashurojë, të besojë.

Në fund, mund të thuhet se Anton Nikë Berisha nuk shkroi thjesht një roman. Ai krijoi një lutje poetike për shpirtin e arbëreshit, për dheun e të parëve, për besën që nuk shuhet, as përballë vdekjes; krijoi një përvojë ku lexuesi nuk pyet më: “A është kjo e mundur?”, por ndjen: “Kështu duhet të jetë.” Dhe kjo është vetë thelbi i realizmit magjik.

Në romanin “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar”, Anton Nikë Berisha nuk rrëfen vetëm një histori të vetme, por, në shmbëllimin e mitit, është mbartës i shumë zërave, një këngëtar i një kori të lashtë ku çdo fjali bart peshën e shumë jetëve dhe kujtimeve. Veçantia më e thellë është se rrëfimi nuk i përket një personazhi të vetëm, por një ndjesie kolektive, një shpirti që vazhdon të dëshmojë, edhe kur s’ka kë të dëgjojë.

Gjin Bardhela nuk është thjesht individ, por bartës i një shpirti të shumëfishtë. Ndryshe nga personazhet tipikë në letërsinë shqipe, ai nuk përfaqëson vetëm një ideal apo bindje, por përbën korpusin e përjetimeve të një populli. Ai vuan me dheun, kujton për të gjithë dhe mban kujtesën si një plagë të pazgjidhshme. Vetëdija e tij nuk është e izoluar, por përfaqëson një epokë mërgimi, një komb pezull ndërmjet dy tokave dhe një gjuhë që ruan etjen edhe kur gurët heshtin.

Romani nuk ka një narrator të qëndrueshëm. Ai herë shfaqet i gjithëdijshëm, herë tërhiqet në hije, herë merr trupin e Gjinit, herë përfytyrohet në zërat e grave, plakave, fëmijëve – në kujtesën kolektive. Kjo narrativë polifonike kapërcen strukturat klasike, duke hyrë në një formë mitike ku zëri është i të gjithë atyre që kanë përjetuar të njëjtën plagë: etjen për atdhe.

Fragmenti ku Gjini pyet: “Po pse e ruani? Kush mund ta dëmtojë muranën? Këtu janë gjithë frymë të gjakut të arbrit” (në f. 83), zhvendos rrëfimin në ndërgjegjen e tij, ku përplasen realiteti dhe përfytyrimi. Kjo është kujtesa kolektive që flet për besën, për varrin, për Kostandinin dhe për gjakun arbëror, duke u bërë një zë mitik, jo individual.

Pyetja e Gjinit: “I dëgjonte njëmend ato fjalë apo koka i pillte përfytyrime?” tregon rrëfimin modern, ku narratori është i lëvizshëm, i përthyer dhe i shpërndarë në vetëdije dhe në nënvetëdije. Fjala bëhet jehonë, përsëritje e ndjeshme dhe rithirrje.

Anton Nikë Berisha nuk shkruan, siç thashë, për të shpjeguar, por për të krijuar hapësirë për të ndjerë e për t’u njësuar me të. Ky roman nuk është vetëm për të kuptuar ngjarjet, por për të hyrë në ritin dhe frymën e një liturgjie që ruan shpirtin arbëresh me solemnitetin e psalmeve.

Struktura e rrëfimit thuret me shpirtin e këngës, të lutjes, të mallkimeve, të heshtjes së shenjtë dhe dialogëve që duken si të nxjerrë nga goja e shekujve. Pjesa: “Atjeeeee kaaaam... të mbuluar në dhé...” evokon një ton ritualik e shpirtëror, duke krijuar hapësirë për të ndjerë, jo për të kuptuar logjikisht, por për t’u zhytur në kujtesë, në plagë dhe në liturgji shpërndarëse.

Romani rrjedh nga rrënja, jo nga logjika. As fjala nuk tregon thjesht ngjarje, por ringjall ndjesinë e përbashkët se nuk jemi vetëm.

ç.

Në një skenë të qetë dhe të thellë, Gjin Bardhela i mbyll sytë dhe dëgjon një zë nga thellësia; nuk e dallon nëse është vetë ai, gjyshi apo Atdheu që e thërret: “...Ndjeu ngrohtësinë e dheut të Atdheut, që iu derdh si flakërimë zjarri nëpër gjithë qenien dhe e qetësoi në mënyrë të pathënë.” (f.180)

Ky moment përmbledh thelbin e veçantë të romanit: arti i rrëfimit ndërton një urë për një ndjenjë që nuk shuhet. Kur fjala kthehet në përjetim, lind ajo letërsi që nuk harrohet.

“Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” është jo vetëm një roman i shkëlqyer, por edhe një altar kujtese kombëtare, një zbulim i rrallë i stilit, i gjuhës poetike, i të folurit shqi dhe i mendimit shqiptar. Veçantitë që sjell janë të shumta dhe shumëdimensionale: nga përdorimi i gjuhës, struktura e rrëfimit, filozofia e kthimit, deri tek metafora e varrit si portë ndriçimi.

Në këtë vepër, letërsia shqipe gjen një formë të re artistike dhe një rrugë për të rikujtuar vetveten, për t’i shëruar plagët dhe për të kthyer shikimin nga drita.

(Sarandë, tetor 2024 - gusht 2025)