Timo Mërkuri: REALIZMI MAGJIK NË NJË POEZI TË SADIK BEJKOS

Prof Dr Fatmir Terziu
15 hours ago
8 min read

Nga Timo Mërkuri

Edhe në letërsinë shqipe, realizmi magjik është i pranishëm, sidomos në vepra të nivelit të lartë artistik. Realizmi magjik përzien të zakonshmen me të jashtëzakonshmen, duke krijuar një realitet ku ëndrra dhe jeta treten butësisht si mjegulla në mëngjes. Siç ndodh në veprat e Márquez apo Allende, realizmi magjik i jep jetës së zakonshme një dimension të fshehtë, ku mrekullia bëhet pjesë natyrore e realiteti . Në thelb, realizmi magjik është një përpjekje për të treguar se jeta nuk përmblidhet vetëm në dukuri të matshme; përtej syve ekziston një dimension i padukshëm, ku ndjenjat, kujtesa, dhe ëndrrat ndërtojnë një realitet po aq të vërtetë sa ai fizik. Letërsia e tillë e shtrin dorën drejt misterit, drejt së padukshmes, pa u larguar nga toka, duke i dhënë botës së përditshme një dritë të re, dritën e mrekullisë njerëzore. Sepse në fund të fundit, realizmi magjik nuk është vetëm një mënyrë shkrimi, është një mënyrë e të parit të botës, ku njeriu e ndjen se jeta nuk mbaron në dukje, por vazhdon të fshehur në kujtime, në ëndrra, në frymën që i jep kuptim çdo të zakonshmeje.

I-Në poezinë “Babai në mbrëmje” të Sadik Bejkos, realizmi magjik shfaqet si mënyrë e thellë për të ndërthurur botën e dukshme me atë të padukshme, për ta bërë realitetin e përditshëm të marrë frymë me mister dhe ndjenjë. Këtu, mbrëmja, pemët, udhët, madje edhe babai vetë, janë pjesë e një universi që flet me tone të përziera mes reales dhe së mbinatyrshmes, një realitet që është njëkohësisht tokësor dhe shpirtëror.

1. Mbrëmja si qenie që ha e kafshonQysh në vargun e parë, poeti e shndërron mbrëmjen në një qenie të gjallë:

“Mbrëmja ha tinëz. Tej kafshon qafa malesh,

korijet, varganin e kodrave...”

Në këtë mënyrë, poeti e animon natyrën, e vesh me ndjenja njerëzore dhe sjell një realitet të dyfishtë: ai që shohim dhe ai që ndjejmë . Mbrëmja nuk përshkruhet si ndërrim drite, por si një krijesë që “ha” dhe “kafshon”. Ajo është e gjallë, e frikshme, por edhe poetike. Këtu, një dukuri e zakonshme, errësimi merr dimension mitik e metafizik. Është si të shohësh natyrën që merr frymë bashkë me njeriun, sikur çdo gjë përreth të ketë një shpirt të vetin. Në këtë bashkëfrymë, Bejko na kujton se edhe errësira mund të ketë dritë, nëse di ta dëgjosh. Në këtë mënyrë, poeti e animon natyrën, e vesh me ndjenja njerëzore dhe sjell një realitet të dyfishtë: ai që shohim dhe ai që ndjejmë.

2. Drurët që udhëtojnë dhe pemët që nxjerrin tym. Bejko e vazhdon magjinë duke i dhënë lëvizje e frymë sendeve të palëvizshme:

“...dhe drurë që ende udhëtojnë edhe tej

dhëmbëve në grykë ujku të murrët.”

Këtu, drurët nuk janë më pjesë e një peizazhi të qetë; ata udhëtojnë, kalojnë nëpër territore të rrezikshme, gjer “në grykë ujku”. Lëvizja e tyre e imagjinuar krijon një vizion fantastik, por në të njëjtën kohë simbolik: ajo flet për shpirtin njerëzor që udhëton mes rreziqeve të natës, mes të panjohurës. Edhe më tej, kur poeti thotë:

“Pemë kopshti tre metra më tej nxjerrin tym,

në pahun e tij mbështillen, që të mashtrohet mbrëmja.”

ndodh një përmbysje e bukur e reales. Pema nxjerr tym, sikur të ishte një njeri që merr frymë apo digjet nga brenda. Ky tym nuk është zjarr, por një mënyrë për të “mashtruar mbrëmjen” pra, për të mbrojtur jetën nga errësira. Është një gjest njerëzor brenda natyrës, një përpjekje për ta ruajtur dritën, për ta mbajtur shpirtin gjallë përballë ftohtësisë së natës. Në këtë “tym” poetik ndjejmë frymën e qëndresës së butë, të njeriut që nuk dorëzohet përballë humbjes. Kështu, objekti i zakonshëm gjallërohet dhe bëhet pjesë e përpjekjes për t’i qëndruar errësirës.

3. Njeriu që maskohet, një metafora e fshehjes. Në vijim, poeti ndërton një krahasim plot ironi të lehtë dhe ndjesi njerëzore:

“Kështu një njeri lë mjekër e pandeh se ti nuk e sheh,

të shkon para sysh si i kycur, si dera e mbyllur nga brenda.”

Edhe këtu, gjuha mbetet e dyfishtë. Nga njëra anë është përfytyrimi real i njeriut që lë mjekër për t’u fshehur; nga ana tjetër, krahasimi “si dera e mbyllur nga brenda” e fut në sferën e simbolit, njeriu bëhet një objekt i mbyllur, një enigmë që ruan diçka brenda vetes..

4. Zëri i babait që udhëton përtej linjave është mrekullia më e thellë:

“Babai im plak nga larg më dërgon zërin

në telefon e fshihet tej nën linjat e hirta.”

Zëri, që në realitet është valë elektrike, këtu bëhet një krijesë që udhëton përmes mjegullës. Ai “fshihet”, pra ka vetëdije, ka ndjenjë. Dhe menjëherë, poeti e tejkalon komunikimin fizik, duke e kthyer në lidhje shpirtërore:

“Nuk e dika ai që ende udhëton në enët e gjakut tim,

nëpër fijet e flokëve të mi

gjer te rrënjët e thinjëta?”

Babai nuk është më në anën tjetër të telefonit, ai është brenda poetit, në gjakun dhe thinjat e tij. Kjo është magjia më njerëzore e poezisë, ajo që kthen mungesën në prani, distancën në afërsi, zërin në frymë që endet nëpër damarët e jetës. Kështu, dashuria për babanë kthehet në një formë e përjetshme të të qenit. Kjo është shenja më e qartë e realizmit magjik: kufiri mes jetës dhe kujtesës, mes trupit dhe shpirtit, mes së gjallës dhe së përtejmes, është fshirë. Ndjenja e dashurisë për babanë e bën real atë që duket i largët.

Në këtë poezi, Sadik Bejko krijon një botë të gjallë dhe përjetësisht lëvizëse, ku çdo element i natyrës dhe i jetës njerëzore përfshihet në një qark magjik të ekzistencës. Mbrëmja që ha, pemët që tymosin, drurët që udhëtojnë, zëri që endet nëpër gjak, të gjitha këto janë shenja të një realizmi poetik ku realiteti ndriçohet nga brenda, nga ndjenja dhe kujtesa. Kjo poezi është një hymn i butë për lidhjen e përjetshme mes birit dhe atit.

II-Në poezinë e Sadik Bejkos, realizmi magjik nuk është e vetmja rrymëz që pulson në vargje. Brenda këtij krijimi gërshetohen në mënyrë të natyrshme edhe simbolizmi dhe ekspresionizmi, të cilat bashkë me realizmin magjik formojnë një unitet poetik të thellë e të ndjerë. Këto rryma nuk qëndrojnë të ndara, por shkrijnë kufijtë mes tyre, ashtu siç mbrëmja në poezi shkrin kufirin mes dritës dhe errësirës.

1. Realizmi magjik ose ndjesia e jetës që vazhdon përtej reales

Në qendër të poezisë qëndron fryma e realizmit magjik, ku e përditshmja merr ngjyrim të mbinatyrshëm, por pa humbur rrënjët tokësore.

“Mbrëmja ha tinëz. Tej kafshon qafa malesh…” Kjo nuk është më thjesht një përshkrim i natës; është gjallërim i saj. Mbrëmja bëhet një qenie që ha, që lëviz, që ka instinkte. Poeti nuk e sheh botën si diçka të ndarë nga njeriu, përkundrazi, gjithçka është një organizëm i përbashkët, i përshkuar nga jeta. Vargu :“Nuk e dika ai që ende udhëton në enët e gjakut tim…” përmbledh frymën e realizmit magjik: prania e babait nuk është vetëm kujtim, por jetë që qarkullon brenda poetit.

2. Simbolizmi: mbrëmja si metaforë e humbjes dhe e afrimit shpirtëror

Në thellësi të kësaj poezie vepron një prirje e qartë simboliste. Gjithçka që duket konkrete bart një kuptim të dytë, të fshehur, shpesh emocional e filozofik. Mbrëmja nuk është vetëm pjesa e ditës që bie, ajo është koha e ndarjes, e heshtjes, e kthimit brenda vetes dhe errësira, bijë e natës që “ha tinëz” mund të shihet si metaforë e harresës, e kohës që kafshon kujtimet, por edhe si një mbulesë e dhembjes që bie mbi njeriun.

“Pemë kopshti tre metra më tej nxjerrin tym,

në pahun e tij mbështillen, që të mashtrohet mbrëmja.”

Edhe këtu tymi është simbol, ai është fryma e jetës që përpiqet të mbetet ndezur përballë errësirës, është në fakt kujtesa që ngrohet, dashuria që nuk shuhet.

Kjo poezi flet nëpërmjet shenjash e imazhesh që nuk kërkojnë kuptim të drejtpërdrejtë, por të përjetohen me ndjesi, tipar ky, i pastër simbolist.

3. Ekspresionizmi – emocion i derdhur në figurë

Në disa vargje, sidomos në pjesën përfundimtare, ndjesia shpërthen me intensitet të brendshëm, pa u rregulluar nga logjika apo ndërtimi i ftohtë: “Nuk e dika ai që ende udhëton në enët e gjakut tim,/nëpër fijet e flokëve të mi/gjer te rrënjët e thinjëta?” Këtu ndjejmë shpërthimin e emocioneve, një lloj dhimbjeje e përmbajtur që kërkon rrugë-dalje. Ekspresionizmi poetik i Bejkos qëndron në mënyrën se si ndjenja bëhet figurë, si gjaku, flokët e thinjat kthehen në rrugë të kujtesës. Ai nuk përshkruan thjesht mallin për babanë, por e përjeton atë përmes trupit dhe frymës. Ky përjetim trupor i ndjenjës është thelbi i ekspresionizmit në poezi.

4.Poezia “Babai në mbrëmje” është një bashkëtingëllim i tre frymërave poetike: realizmit magjik, që e gjallëron realitetin dhe e mbush me mrekulli të heshtura; simbolizmit, që e vesh çdo imazh me domethënie të fshehtë; dhe ekspresionizmit, që shpërthen në ndjenjë të pastër, njerëzore, pa kufi. Në këtë shkrirje rrymash, Sadik Bejko krijon një poezi që të ngroh si kujtesë dhe të trondit si ndjenjë. Ai e bën jetën e përditshme të marrë frymë me magji, me mall e me kujtim, si në një botë ku“babai ende udhëton në enët e gjakut tim…” një botë ku dashuria dhe kujtesa nuk njihen nga vdekja, por nga drita që vjen prej mbrëmjes vetë.

5.Në poezinë “Babai në mbrëmje” të Sadik Bejkos, ndër rrymat që gërshetohen; realizmi magjik, simbolizmi dhe ekspresionizmi, rryma që dominon është realizmi magjik. Kjo ndjehet që në vargjet e para dhe mban frymë në çdo detaj të poezisë. Në vargun “Mbrëmja ha tinëz. Tej kafshon qafa malesh...”poeti nuk përshkruan rënien e natës, por i jep asaj jetë, ajo “ha” e “kafshon”, bëhet një qenie e gjallë. Kështu, realiteti i zakonshëm fiton frymë magjike, por mbetet i besueshëm, i prekshëm. Edhe më tej, poeti ruan këtë magji në marrëdhënien e birit me atin: “Babai im plak nga larg më dërgon zërin/në telefon e fshihet tej nën linjat e hirta.”

Komunikimi përmes telefonit, një fakt i zakonshëm teknik, kthehet në përvojë shpirtëro-re, zëri udhëton nëpër “linjat e hirta”, si në një rrugëtim mes dy botësh. Dhe kulmon në vargun që përmbledh gjithë thelbin e realizmit magjik:“Nuk e dika ai që ende udhëton në enët e gjakut tim...” Këtu, prania e babait tejkalon kufirin fizik. Ai është i gjallë në kujtesë , në ndjenja, në gjak, pra në magjinë e brendshme të jetës që s’mbaron.

Pra, në këtë poezi të Bejkos realizmi magjik është shtylla që e mban atë. Simbolizmi dhe ekspresionizmi janë si ngjyra ndihmëse, i japin dritë dhe lëvizje, por pikërisht realizmi magjik e bën atë të marrë frymë, të jetojë mes reales dhe të përte-jmes. Poezia është, në thelb, një udhëtim në botën ku dashuria njerëzore shndërrohet në magji ,aty ku babai, edhe pse larg, “ende udhëton në enët e gjakut.”

Në fund, poezia “Babai në mbrëmje” shfaqet si një shembull i përkryer i realizmit magjik, ku e përditshmja dhe e mbinatyrshmja nuk përplasen, por shkrijnë kufijtë mes tyre. Përmes imazhit të mbrëmjes, që nuk është thjesht çast ndarjeje, por portë për në një botë tjetër të ndritshme, Bejko e kthen kujtimin në prani dhe mallin në dritë. Kjo është vlera më e thellë e realizmit magjik në poezinë e tij: aftësia për ta bërë shpirtëroren të ndjeshme, të prekshme, për ta sjellë të përtejmen brenda frymës njerëzore. Në këtë mënyrë, fjala poetike bëhet vendtakim midis tokësores dhe hyjnores — aty ku babai nuk ikën, por vazhdon të jetojë në gjakun, në kujtesën dhe në fjalën e poetit.

Sarandë, tetor 2025

Sadik Bejko

BABAI NË MBRËMJE

Mbrëmja ha tinëz. Tej kafshon qafa malesh,

korijet, varganin e kodrave, udhët

dhe drurë që ende udhëtojnë

edhe tej dhëmbëve në grykë ujku të murrët.

Pemë kopshti tre metra më tej nxjerrin tym,

në pahun e tij mbështillen, që të mashtrohet mbrëmja.

Kështu një njeri lë mjekër e pandeh se ti nuk e sheh,

të shkon para sysh si i kycur,

si dera e mbyllur nga brenda.