Teuta Sadiku: Poezia “Adamët” e Ailda Mëngjesit

Kur mitet e lashta vendosen në një dialog të ri me përvojat njerëzore bashkëkohore.

Nga Teuta Sadiku

Letërsia moderne ka një prirje të fortë për të rikthyer dhe rishkruar mitet e lashta, duke i vendosur në një dialog të ri me përvojat njerëzore bashkëkohore. Një ndër këto mite, i rimarrë vazhdimisht nga letërsia botërore, është miti i Adamit dhe Evës. Poezia “Adamët”  ka një interpretim të veçantë të këtij miti, duke e zhvendosur nga një ngjarje e vetme dhe e përfunduar në një përvojë të përhershme dhe universale. Në këtë tekst poetik, Adami dhe Eva nuk janë figura të vetme, por arketipe që përsëriten në çdo njeri, në çdo histori dashurie, në çdo përballje me tundimin dhe fajin. Kjo qasje e vendos poezinë në një horizont të kritikës moderne, ku mitet shihen si struktura të hapura dhe të riprodhueshme (Eliade, 1963; Frye, 1957).

1. Shndërrimi i konceptit biblik të Adamit dhe Evës

Në Bibël, Adami dhe Eva paraqiten si qenie të vetme dhe themeluese të njerëzimit. Poezia e përmbys këtë vizion dhe hap mundësinë e shumëfishtë:

·       “Adami s’ishte një dhe as Eva s’ishte një natyrisht”.Ky varg i zhvesh figurat biblike nga unikaliteti dhe i shndërron në arketipe që mund të mishërohen në çdo njeri. Siç thotë Mircea Eliade, mitet nuk janë histori të njëhershme, por paradigma që ripërsëriten në kohë (Eliade, Miti dhe e shenjta). Në këtë kuptim, autori i “Adamëve” i afrohet një vizioni ku çdo histori dashurie është një Eden i ri.

2. Roli i përsëritjes në poezi

Përsëritja është një element themelor në strukturën e poezisë. Teksti e shpreh hapur këtë:

·       “që përsëritet e përsëritet pa pushim nga njëri Adam në tjetrin, në të njëjtin eden”.Northrop Frye e sheh përsëritjen si ritual letrar, ku fjala poetike rikrijon dimensionin mitik të përjetësisë (The Anatomy of Criticism). Paul Ricoeur gjithashtu argumenton se faji është i natyrës ciklike dhe i pashmangshëm (La symbolique du mal). Poezia, përmes përsëritjes, imiton vetë ritmin e historisë njerëzore: dashuritë lindin, gabojnë, humbin dhe ringjallen, gjithnjë të njëjta në thelb, pavarësisht ndryshimeve të individëve.

3. Dashuria dhe mëkati si përvojë e pashmangshme

Mëkati në këtë poezi nuk shfaqet si thyerje morale, por si element i brendshëm i dashurisë.

·       “pastaj vinte molla, mëkati nën gjeth dhe dhimbja e pashmangshme”.

·       “ndërsa ti rri aty pa lëvizur nën mollë në pritje të mëkatit të ëmbël”.Këtu mëkati nuk është mallkim, por një akt i pashmangshëm që bart edhe dhimbjen, edhe kënaqësinë. Në këtë pikë, teksti lidhet me teoritë e Freud-it mbi lidhjen mes erotizmit dhe fajit (Civilization and Its Discontents), si dhe me vështrimin e Simone de Beauvoir, e cila e sheh dashurinë e gruas në traditën biblike të ndërthurur me barrën e fajit (Le Deuxième Sexe). Ailda Mëngjesi, e çmitizon fajin dhe e paraqet si “mëkat të ëmbël”, duke e kthyer atë në metaforë të bashkimit njerëzor që sjell edhe humbjen, edhe kujtesën e dhimbshme.

4. Dimensioni intim dhe universal

Poezia lëviz nga mitologjia universale tek përvoja personale:

·       “sesi m’u duk një moment se isha unë, sesi m’u bë se të desha në ëndërr, sesi të humba në zgjim…”.Ky kalim nga arketipi në përjetim individual i jep poezisë një dyfishtësi: ajo është njëkohësisht mitike dhe intime. Ky mekanizëm i dyfishtë është i përhapur në letërsinë moderne, ku sipas kritikës letrare, mitet shërbejnë si pasqyra për të shpjeguar përvojat më të brishta njerëzore.

Prirja për ta parë mëkatin jo si mallkim biblik, por si kusht të natyrshëm të dashurisë dhe njerëzores.

Poezia “Adamët” shënon një akt të qartë të modernizimit të mitit biblik. Ajo:

1.     Zëvendëson unikalitetin e Adamit dhe Evës me një vizion të shumëfishtë dhe arketipal.

2.     Përdor përsëritjen si mekanizëm poetik që pasqyron ciklikën e dashurisë, fajit dhe dhimbjes.

3.     E sheh mëkatin jo si faj moral, por si element të pandashëm dhe të ëmbël të përvojës së dashurisë.Në këtë mënyrë, teksti vendoset në një dialog të frytshëm me kritikën moderne, ku mitet nuk janë figura të ngurta, por struktura të hapura që marrin kuptime të reja në përjetimin individual dhe kolektiv. Kjo poezi ofron një rast të qartë për të parë sesi miti biblik transformohet në një poezi moderne që kombinon dimensionin intim me atë arketipal.

Poezia “Adamët” rishkruan mitin biblik të Adamit dhe Evës duke e zhvendosur nga një ngjarje e vetme në një arketip të përjetshëm, ku çdo dashuri njerëzore përmban brenda vetes tundimin, mëkatin dhe humbjen, duke e bërë mëkatin pjesë të natyrshme e të ëmbël të përvojës njerëzore. 

Poetë që kanë trajtuar motivin biblik të Adamit dhe Evës

1. Në poezinë botërore bashkëkohore:

·       Rainer Maria Rilke – te Das Stunden-Buch dhe elegjitë e tij, ai shpesh i rikthehet mitit të dashurisë dhe humbjes si një përvojë ontologjike.

·       W. H. Auden – në poezinë In Praise of Limestone, njeriu shihet i përhershëm në mëkat dhe brishtësi, duke iu afruar narrativës së Edenit.

·       Sylvia Plath – në disa poezi përdor motivin e kopshtit dhe të tundimit, shpesh duke e lidhur me marrëdhënien mes dashurisë dhe shkatërrimit.

·       Ted Hughes – në ciklin Crow, gjarpri dhe mëkati shfaqen si figura mitike që përsëriten në çdo akt njerëzor.

2. Në poezinë shqiptare bashkëkohore:

·       Visar Zhiti – shpesh përdor metaforën e humbjes dhe të dhimbjes së përjetshme, ku mëkati dhe dënimi bëhen pjesë e fatit njerëzor (p.sh. tek “Kujtesa e lëkurës së gjarprit”).

·       Mimoza Ahmeti – tek libri Delirium, ajo e trajton dashurinë si akt mëkati dhe njëkohësisht çlirim, duke e përmbysur moralin biblik në mënyrë të ngjashme me poezinë “Adamët”.

·       Moikom Zeqo – si studiues dhe poet, shpesh ndërthur mitologjinë biblike me arketipe të tjera (p.sh. tek “Libri i mbretërve”), ku Adami e Eva shfaqen si figura universale që ripërtërihen në histori.

·       Luljeta Lleshanaku – në poezinë e saj, edhe pse më e fshehtë, paraqitet motivi i mëkatit dhe humbjes së natyrshme të dashurisë, ku intimiteti lidhet me një kujtesë arketipale.

Krahasim me poezinë “Adamët”

·       Ngjashmëria: Si te Mimoza Ahmeti dhe Luljeta Lleshanaku, edhe këtu mëkati nuk shihet si mallkim, por si pjesë e pandashme e dashurisë.

·       Ndryshimi: Poezia “Adamët” është më e qartë në përdorimin e simboleve biblike (molla, brinja, gjarpri) dhe i kthen ato në mekanizëm ciklik, ndërsa poetët shqiptarë të përmendur shpesh i përdorin si metafora të zbutura ose të fshehura.

·       Dimensioni modern: Te Visar Zhiti mëkati lidhet me vuajtjen historike; te Mimoza Ahmeti është revoltë erotike; te “Adamët” është një përsëritje universale, që bashkon çdo njeri me Edenin.

Bibliografi

·       Eliade, Mircea. Miti dhe e shenjta. (1963).

·       Frye, Northrop. The Anatomy of Criticism. (1957).

·       Ricoeur, Paul. La symbolique du mal. (1960).

·       Freud, Sigmund. Civilization and Its Discontents. (1930).

·       Beauvoir, Simone de. Le Deuxième Sexe. (1949).

·       Calvino, Italo. Six Memos for the Next Millennium. (1988) – për lidhjen mes miteve dhe modernitetit letrar.

Autorja e tekstit: Teuta Sadiku ka mbaruar Filologjikun  në Universitetin e Tiranës dega gjuhë – letërsi shqipe. Është autore e dy vëllimeve me poezi dhe dy vëllime me tregime.Shumë artikuj, ese, vëzhgime dhe këndvështrime letrare janë botuar në gazeta e revista brenda dhe jashtë Shqipërisë.