SKËNDER RUSI: “Shenjtërimi” i hapsirës së shpirtit lirik, në lirikat e Skënder Rusi-t.

Po asnjëherë/Nuk do të ketë/Vdekje të poetit!

                                                            S. Rusi

Poezia lirike është e njohur dhe e pashpjegueshme. Por më parë të kuptojmë se nga e ka prejardhjen vetë fjala lirikë. Fjala “lirikë” vjen nga fjala greke “lyrë”, një instrument muzikor me tela. Fillimisht, poezitë lirike ishin menduar të këndoheshin dhe poetët ishin mësuar të këndonin poezi lirike me lirë. Në fakt, muzikaliteti është një nga karakteristikat e poezisë lirike. Megjithatë, me kalimin e kohës, kuptimi i fjalës lirike ka ndryshuar dhe nuk do të thotë më muzikë. Përkundrazi, poezia lirike tani është kryesisht e destinuar për lexim. Fjala: [(lirík/ë,-a emër i gjinisë femërore; numri shumës; -a(t)) term në letërsi; gjini e veprave poetike që shprehin ndjenjat e përjetimet e krijuesit; tërësia e veprave të tilla: lirika popullore (ASHSH: 2006). Në diskursin kritik, “poezia lirike” ka evoluar nga mënyra (një situatë shqiptimi ku poeti flet në emrin e tij, siç kuptohet nga Platoni) në zhanër (si një nga tre kategoritë e përgjithshme të letërsisë poetike) dikush “këndon për ndjenja ose pasione të imituara”, duke shprehur “kthinat e zemrës”. Bashkimi i “lirikës” me “poezinë” u trashëgua nga poetët dhe teoricienët viktorianë nga tradita romantike e Wordsworth dhe Coleridge dhe përfshinte një sërë nënzhanresh poetike ( Jackson :2012:16). Interpretemi i zhanreve apo ndarjeve siç është dhe poezia lirike, e kanë bërë tashmë studiuesit Rene Wellke & Austin Warren në një libër, ku fokusimi i tyre, vështrimi i thellë mbi letërsinë dhe lirikën angleze të kohës viktoriane, periudhë kjo, që i dha hov gjithë poezisë jo vetëm angleze por në të gjithë globin. Poezia lirike është zëri i vetë personit të poetit, se poezia lirike shprehet me anën e kohës së tashme, ku dallohet dhe pastërtia e zhanrit të lirikës (Wellek & Waren: 2007:241), tashmë dominuese mbi çdo zhanër tjetër letrar, në të gjithë botën.

Lirika e Skënder Rusi-t, dallohet dhe për shenjimin individualist të tij, përpos ngjyresave stilistikore. Në librin e tij të fundit (postmortun), të botuar nga i biri (Eris Rusi), “Ditët e mia pa ty” (Rusi: 2025), dallohet jo vetëm për stilin individualist, por dhe dominin e a) lirika individuale, b)lirikës sociale, c)lirika e natyrës, d) lirika e dashurisë. Normalisht model të lirikës shqipe si të Poradecit, por dhe “gjurmë” të lirikut rus të Eseninit rural, sipas Visar Zhitit, por Rusi mbeti një lirik, me shpirtin tipik korçar. Ndoshta vetë lirizmi i pejzazhit të natyrës dhe mbi/përtej qytetit, ku elementet dominuese të natyrës, përrokin dhe elemente të lirikës së tij shpirtërore, të një qyteti karakteristik të serenatave, përpos modeleve të njohura të lirikës botërore, ku dallohen këto elemente:

vargje me ngarkesë metaforiko-metonimike: po erërat, që me erërat puthen/në krahët e

 zogjve e ka folenë/ zëri im shkon përmbi re/ në vend të zemrës, e kam një det të gjelbër,/ morën flakë trëndafilat,/ që s’kish zbritur ende, nga pema e inatit/ krejt rastësisht hyra brenda mbrëmjes/ bota kish plot sy më të bukur,/ në njërin sy bie dëborë,/në syrin tjetër bie shi/ brenda pëllëmbës sime dielli rri i strukur/ kalin tim të gjelbër ta lidh/ dhe prillin e syve me nuanca blu/ nëpër këtë pyll me drurë të pikëlluar/ gjysmë hëna është djepi që më lëkund/ në flokët e saj është shtëpia e prillit,/ ...unë do të bëhem prapë jeshil,/se e kam vdekjen ndër më të bukurat/ hiqe najlonin rozë të natës/ti nuk ma vdes dot vdekjen/me gjethet që po vdesin/ bien shira të gjelbër,. gjak i kaltër po rrjedh nga flamujt,/ brenda pëllëmbës sime dielli rri i strukur etj.

titujt që mbartin metafora të thella, “katakreza”: “Kali i gjelbër”, “Vjeshta e një

peme”, “Mëngjezi ende i vdekur”, “Vdekja e livadhit”, “Vajza prej qelqi” etj., por kemi

dhe një përdorim të bollshëm të metaforës simbolike (Wellek & Waren :Iden:195),

 metrika e çrregullt; poezitë zakonisht nuk kanë një metrikë të rregullt. Disa janë

pesëvargore pastaj bëhen katërvargore dhe në fund mbarojnë me vargje në formë të tillë strofike: ka disa njerëz/Që lindin e vdesin/Në një ditë!. Përtej rimës klasike [ab/ab] thyerjet janë dhe mes vargjeve, ku vargu i parë përsëritet në të gjitha strofta e poezisë apo mund të përsëritet dhe në fund të strofave. Ka dhe poezi trevargore/tercina. Dhe poezi dyvargore: të shoh në sy,/Dhe vdes aty!që karakterizohet nga ndriçimi në brendësi i dukurive të përgjithshme me anë të këndvështrimit individual, që lidhet me figurat radikale (Wheelwwright:1962: 209). Njeriu që thërret, barazohet me “homme révolté”, ai nuk bën kompromis, me heshtjen. Nëpërmjet shumësisë së formave që merr britma, shenjohet reagimi i njeriut që nuk do të heshtë ky lloj sendërtimi që shenjon jo vetëm simbolika të  konstruktit teorik, por dhe përmasën reale të ndiesisë së shpirtit të lirë, të poetit-njeri. Duke eptuar një lexues të mundshëm, si strukturë dhe si kuptim poetik, përrokja e përmasës së fjalës, me modelet ligjërimore dhe narrative të poezisë. Në poezi të tilla, nocioni i tingullit të pastër, është si një “masë estetike”, është një sistem marrëdhëniesh që na paraqet:

shtresa dhe efekete zanore,

integralitet të krijimit individualist poetik,

lidhja e qenësishme dhe e qëndrueshme e brendëshme, ku dallimet mes strofave dhe

vargjeve: se nga erdhi një dritë,/Morën flakë trëndafilat,/Era ndërroi drejtim,/Morën flakë dashuritë!/Po bien kambanat për mëkatet e mia,/Lëre brengën time/t’i kërkojë marrëzitë!, shenjëzohen si poezi moderne. Nuk ka mesazhet të  fshehura, që mbështillen rreth strukturave fjalësore të ndërtuara me lidhje të abstraguara e asociative të detajeve të imta stilistikore, por bashkime pikëtakimesh poetike me larmi stilore, prej një kulture të gjatë të shkrimit të lirikave.  Si një karakteristikë differentiae në letërsi, këto poezi  kthehen në ars combinatoria, ku pluralizmi diskursiv ushqen lojën e pambarimtë dhe me kaosin gjuhësor post/modernist, si një prishje të distancës mes gjuhës “formale” e “informale”, në të vërtetë, është gjuha në vetvete, ajo që formëson realitetin, por “prodhon” dhe deformime jo vetëm konceptuale por edhe estetike, kur letësia (ri)paraqet dhe (ri)përthyen realitetin, shkrimi postmodern merr hua nga pop-kultura, masive (De Man: 1979), se (ri)krijimet (risitë) leksikore, përdoren për të përcjellë realitete te reja të njohura dhe të panjohura.

Libri ndahet në formë vargjesh të autorit, nën formë nënpjesësh;

nënpjesa e parë; po asnjëherë/Nuk do të ketë/Vdekje të poetit!, me (11 poezi).

Vargjet: Unë e di që do të ketë/prapë dallëndyshe,/Do të ketë lejlekë,/Do të ketë flutura,/Po ashtu dhe vdekje/që i bëjnë mirë planetit!, nga poezia “unë e di”. Struktura dhe përmbaja narrative në poezinë (lirike) përcaktohen nga:

aspekti narrativ në lirikën bashkëkohore,

 marrëdhënia mes poezisë lirike dhe përmbajtjes bashkëkohore (koha e krijimit/jo koha

historike),

strukturave dhe teknikave narrative në poezinë lirike është një trend brenda letërsisë

postmoderniste,

dalimi mes lirikës natyrae dhe humane vs poezisë moderniste që ishte ezoterike dhe

intelektuale,

karakterizimi i lirikës brenda poezinë kombëtare (të një gjuhe ose të një vendi),

pikëpamjeve bashkëkohore brenda zhanrit, si rrëfim të historisë së poetit të hapësirës kulturore apo të periudhës historike, duke shprehur vazhdimisht nevojën për “poezi zgjeruese” ose përdorimin e formës sekuenciale (Feirstein: 1998: 265). Në disa lirika poeti nuk i nënshtrohet kufizimeve të formës poetike dhe nuk i përmbahet një rendi dhe rregullsie në ritëm, metrike dhe rime. Ndërsa poezia lirike mund të mos ketë pasur ndikim të drejtpërdrejtë politik dhe ekonomik të rrymës kryesore të poezisë lirike viktoriane (Parker: 1985: 34), që gjithmonë ekziston një lloj lidhjeje e nënkuptuar.

nënpjesa e dytë; se nga erdhi një dritë,/Morën flakë trëndafilat,/Era ndërroi drejtim,/

Morën flakë dashuritë!/Po bien kambanat për mëkatet e mia,/Lëre brengën time/t’i kërkojë marrëzitë!, me (13 poezi), me vargjet:  ndonjëherë duhen gënjyer gratë,/Ato me një re që shohin/krijojnë shira!/Po gjetën dy re/krijojnë një vjeshtë të tërë,/Krijojnë erën dhe të tjera çudira!, nga poezia “Gratë”, një lirikë që lidh domosdoshmërinë e gruas, në jetën jo vetëm të një mashkulli, por dhe gurthemeli i çdo familjeve. Gratë, sinonimi më përtej mitit të Evës, janë të “shenjta” dhe ripërtëritëse të jetës. Dashuria, shoqja/mikja/gruaja tek e cila “kërkon” strehimin imagjinativ, devotshmëria/ inkurajimi/besimi, që e riorienton, në një jetë shpirtërore të transformuar e shpreh në formën më lirike, atë që autori e përshkruan se “gratë nuk duhen mashtruar”, sendërton një rol unik të gruas në përgjithësi, dhe ndjenja e të cilave çuditërisht herë hepohet dhe herë forcohet. Përshkrimet e poezisë lirike dhe kontrolli i imagjinatës, fuqia dhe saktësia e mishërimit në përshkrimin e objekteve të “shkrira” në emocione të forta, një shumëllojshmëri “masash lirike” që korrespondojnë me “zakonet e mendimit të lirë” i japin një kthjelltësi metrike vargore,  që komunikon në mënyrë efektive me dashurinë (Phillip: 2018: 621), që është dhe motivi kryesor i lirikave të S. Rusit.

nënpjesa e tretë; sa ngadalë lëvizin akrepat e orës,/Sikur të jenë të sëmurë të tre!/Ma

jepni pak pëllëmbën e dorës,/Dua të lexoj kohën që m’u fsheh!, me  (19 poezi)

vargjet: Se ngri e shkri,/Për inatin tënd!/Thërrmohet një mal,/E jo vetëm një shkëmb!, poezia “Gjithnjë ka kujtuar”. Rrëfimit në poezinë lirike duhet të përqendrohet në larmirinë dhe fushëveprimin e manifestimeve, në tekstet lirike dhe jo në ndryshimet gjenerike. Por nuk është  argument, që nuk duhet të përqëndrohemi në “konflikte” midis lirikës dhe rrëfimit, por duhet të njohim frekuencën dhe shumëllojshmërinë e ndërveprimeve të tyre bashkëpunuese (Dubrow: 2006: 16), se elementet e lirikës, janë copëra pazëlli që ngjiten përmes metaforave rrëfyese/dëftuese/

nënpjesa e katërt; mora vesh se sot më keni sharë,/Të tre kujtoni se bota u ndreq!/O

Zot, cilin të qaj më parë,/Se për secilin nga ju më vjen keq!,  me (12 poezi), stërhollimi i banalitetit, lëmim i gjërave imcake në rastësoren e përditshme (Ҫaça: 2022:128), është pjesë dhe alegoria. Poezia lirike, është jo vetëm një “depo” e vlerave të çdo periudhe, por gjithashtu dhe një mjet për të kritikuar normat e saj kulturore dhe shoqërore, duke përfshirë pabarazitë shoqërore/gjinore/ institucionale dhe ligjore. Vargjet: ai vjen tek unë me/ gjithë ata që qeshin,/Dhe me gjitha ata që qajnë pa kuptim!/Unë i shmangem atyre dhe bisedoj me pemët,/Dhe qëndroj me to gjer në përqafim!, nga poezia: “Unë dhe vetmia ime”, sepse njeriu është një ekzistencialist, që kalon vetminë jo vetëm si ekzistencë e personit individual, por si një agjent i lirë dhe përgjegjës, që përcakton zhvillimin e tij përmes akteve të vullnetit të lirë, por vetmia është dhe përvojë dhe si një fakt i natyrës njerëzore, që arbitrarisht kalon përmes “eksplorimeve” të së paprekshmes dhe të panjohurës, që shërben vetëm për të maskuar emocione të tilla negative si mërzia, alienimi dhe vetmia (Giese: 2011: 78). Përmes përvojës së shkretëtirës emocionale, individi përparon drejt zbulesës dhe rimëkëmbjes. Thellë brenda çdo qenieje njerëzore, ende jeton ankthi për mundësinë e të qenit vetëm në botë, i harruar nga Zoti, i anashkaluar midis miliona e miliona njerëzve, në këtë familje të madhe. Dikush e mban këtë ankth në distancë duke parë shumë përreth, që janë të lidhur me të si të afërm dhe miq, por ankthi është ende aty ( Klinenberg: 2016:88). Në “Qenien dhe Koha”, Heidegger, pohon; se të qenit në shoqëri, “të qenit, me-njëri-tjetrin”, nuk është një ilaç për vetminë, se Heidegger, besonte se fenomeni i vetmisë, lind nga fakti i ekzistencës si individit në një shoqëri me struktura shoqërore të imponuara, ashtu siç sot njeriu post/modern në shoqërinë globaliste.

nënpjesa e pestë;kam nevojë sadopak të fle/Bëhu ti, e dashur, gjumi im,/Do të shoh

ëndrra të të çoj atje/Ku ne jemi puthur në fillim... , me (10 poezi). Vargjet: Kam nevojë sadopak të fle/Bëhu ti, e dashur, gjumi im,/Do të shoh ëndrra të të çoj atje/Ku ne jemi puthur në fillim..., poezia: “gjumi im je ti”, risjell thelbin e lirikës, që është dashuria. Dashuria si fjalë, eptohet në gjithë lëndën tekstore [fjala: dashuri; del gjashtëdhjetëegjashtë (66) herë], jo vetëm si ndjenjë reale mes njerëzve, por dashuria si  sublim i Epërm njerëzor, për të dashur dhe ndjerë i dashuruar.

nënpjesa e gjashtë;gra që burrat tuaj/s’i bëtë dot “të dashur”,/Por dashurinë e kërkoni/     

 gjer tek e pamundura,/Nga  gjithë marrëzi/që jeta juaj ka pasur,/Unë them që kjo/  është më e bukura!, me (12 poezi). Është thelbësore, që kur përcaktohet zhanri i poezisë lirike, ka dhe debatet rreth rolit të adresuesit lirik, i cili shpesh figuron; muza femër, që shpreh mendime ose emocione, përtej thjeshtësisë së dukshme të lirikës. Nuk mund t’i shmangemi përkufizimit të mëtejshëm gjenerik. Muza tradicionale, për/mbi figurën femërore, e përmendur në poezinë e shkruar nga autorë meshkuj gjatë shekujve të letërsisë perëndimore, ka një histori të gjatë dhe komplekse, ashtu siç dhe poezia lirike shqipe.  

nënpjesa e shtatë; e dua këtë qytet verbërisht/Rrethuar i gjithi me kodra!/njëra prej

tyre është imja, natyrisht,/Aty ka lindur!, me ( 9 poezi). Fuqia e përshkrimit dhe autonomia e natyrës përmes “pikturës” lirike, pak a shumë një mjet për të shprehur dhe konceptualizuar emocionin njerëzor, shpesh përmes përdorimit të kundërvënies, për të shprehur pakënaqësinë, pikëllimin dhe melankolinë. Perceptimi i botës natyrore, sikur përvoja njerëzore, se natyra ekziston vetëm për të frymëzuar si meditim. Poeti, me qëllim ose pa dashje, po ndërthur në mënyrë “egoiste” emocionet e tij me mjedisin përreth, si një mjet për të përdorur natyrën thjesht si një simbol, përkundër së keqes dhe arrogancës njerëzore (Modiano:1985: 213), përmes natyrës, poeti/ët, imponojnë emocionet e tyre negative, si trishtimin/ pikëllimin/ melankolinë, emocione që ekspozohen në natyrë nga qeniet njerëzore. Por, përshkrimi i natyrës së Korçës, për lirikun Rusi, është thelbi i qenësisë së tij dhe dashuria për vendlindjen.

nënpjesa e tetë; ka ditë kur unë/S’di ç’të bëj me veten,/Dal nga shtëpia/Dhe vetmia për

dore më mban,/Kërkoj një lumë ku unë/ mund të mbështetem/Të fle mbi ujërat e tij/Pak, fare pak! , me (17 poezi). Përshkrimi i poezive si “mbyllje spontane” e ndjenjave të fuqishme, që e marrin origjinën nga emocionet e krijuar në qetësi, duke e përcaktuar poezinë si “ndjenjë që i rrëfen vetvetes”, në momente vetmie, dhe që mishërohet në simbole që janë përfaqësimet më të afërta të mundshme të ndjenjës në formën e saktë në të cilën ajo ekziston në mendjen e poetit si fruti natyror i vetmisë dhe meditimit (Jackson & Prins: 2014: 64), por autori tejkalon ekzistencializmin dhe absurdin e të qenit “i paaftë” dhe pensionist.

nënpjesa e nëntë;  hyra brenda një dite/Dhe kur ika ia vodha mëngjesin,/ia vodha

gjysmën e diellit/Për ty, e dashur! , me (13 poezi). Duke ilustruar se një “lexim narrativ/narratologjik” i një poezie lirike, në aspekte të kuptimësisë të saj, të cilat nuk duhen injoruar ose neglizhuar, “eksplorohet” posaçërisht mundësia e përdorimit të koncepteve nga narratologjia klasike dhe postklasike, për të analizuar dhe interpretuar poezitë lirike. Veçanërisht, kur trajtohet çështja, nëse rrëfimi është në mënyrë të dukshme në poezinë lirike, në periudha të caktuara historike, ose brenda disa tendencave letrare. Prandaj, duhet të merren parasysh lëvizjet e rëndësishme letrare dhe çështje të tjera kontekstuale në poezinë lirike, varet nga strukturat narrative, ose dhe nga strukturat e thella në një sërë manifestimesh (McHale: 2009: 8), se lirika në çdo prerje kohore të realitetit, me gjithë larminë e saj, shpeshherë e pavetëdishmja tejkalon konceptet e shkrimit në përgjithësi dhe të lirikës në veçanti.

nënpjesa e dhjetë: nuk di se si/mua më humbi vdekja, me (1 poezi). Vargjet: nuk di se

 si/mua më humbi vdekja/Më ra rrugës / ndërsa isha duke ecur!/U ktheva ta kërkoj/e veç një këpucë ia gjeta,/Tjetra ku dihet/ku i kishte mbetur!, nga poezia “Vdekja ime”. Fjala vdekje në tekst [del tridhjetëetre (33) herë].  Marrëdhënia mes jetë/vdekjes, apo njeriut/poet, janë etnitete të veçanta dhe të përbashkëta, por universializmi i vdekjes, është lënda që gjithëherë ka veshur jetën. De/metaforizimi i vdekjes, apo vdekja, si proces jetësor të zakonshëm ka edhe habinë e saj, duke metaforizuar jetën dhe (pas)vdekjen. Autori, përems (ç)mitizimit “imagjinar” të vdekjes, sendërton edhe marrëdhënien me jetëvdekjen, se a është kjo një qasje ndaj vdekjes, së realizuar nën mbulesën e shkrimit? Teksti nuk e thotë saktësisht atë, por e nënkupton lexuesi dhe si “lojë” kundër vdekjes.

Teksti ka një ngarkesë të dukshme metaforike-stilistikore, ku dominon metafora, krahasimi, përshkrimit etj.

Fjalët kyçe: di/vdekje/tokë/diell/planet/poet/dashuri/nxitim/ikje/moshë/fëmini shokë/zemër/gjëra/zë/hapa/gabim/zili/ bota /perëndi /liri /Atdhe /grua /zemërim /trishtim /rastësisht/ rrugë /udhëtarë/gratë/Krishti/sy/universi/ ditë/ mëngjes /mbrëmje/ stol/ajri/gjethet/vjeshta/shi/gri/kali/ hëna/natë/kanarinë/ballkon/shokët/korbat.

Krahasime: me dy kuaj të bardhë/ Si një grerëz e egër!.

Fjalëformime: përfundimisht/pavdekshëm/ përçmoj/valëvitet/përqark/ papritur/ mesnatë /gjithnji/ ndonjëherë /këmbëngul /përkundrazi/ njëtrajtshmëri/ frymëmarrja/ symbylljes/ ditënetë/

domosdoshmërisht/ kundërshtarin/ tejdukshmëri/ përçart/ përplasur/ veçndonjëherë/ mesditë/ asnjë/askujt/ përfillja/dalëngadalë/ padëgjuar/ pasnesër/përçart/ jashtëzakonshëm/ pikëçuditëse/ vetveten/ shtatzënë /sadopak /ç’udhëkryq /bashkëfajtorë / duratrokitjet/ pamerituar /fishekzjarret/

buzëqeshje.

Së fundmi: lirika e S. Rusit, ishte në gjurmët e poetëve të tjerë lirikë korçarë, por dhe gjithë arealit të kësaj treve, ku përfshihet D. Agolli etj. Por, lirika e tij është një lirikë e ngrohtë, shpirtërore, një lirikë që të ngjit dhe kumton tek lexusi jo vetëm dashurinë dhe njerëzoren, por dhe Universalen. Vargjet e tij, përthithen nga lexuesi, madje nga çdo lexues dhe lexuesi i sotëm post/modern, sepse kjo lloj poezie, prej një bardi të vërtetë të lirikës, “ngjall” dhe të vdekurit.

BIBLIOGRAFIA:

Çaça, Durim. (2022): Shenjime të letraritetit (estetike letrare kritike), “OMBRA GVG”, Tiranë.

De Man, Paul. (1979):  Autobiography as De-facement, Modern Language Notes 94.

Dubrow, Heather. (1982):  Genreseries: the critical idiom. London: Methuen

Feirstein Fred. (1998):  Rhyme. In McDowell, R., (ed): Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line. p. 255-267.

(2006): Fjalor i Gjuhës Shqipe (ASHSH), Tiranë.

Giese, Isaiah. (2011): Kierkegaard’s Analysis of Human Existence in Either/Or : There is No Choice Between Aesthetics and Ethics. International Journal of Philosophical Studies, 19(1)

Jackson, Virginia. (2012). Lyric. In The Princeton encyclopedia of poetry and poetics (4th ed). Princeton: Princeton University Press.

Jackson, Virginia. & Prins, Yopie. (2014): The lyric theory reader: a critical anthology. Baltimore: Johns  Hopkins University Press.

Klinenberg, Eric. (2016): Social Isolation, Loneliness, and Living Alone: Identifying the Risks for Public Health. American Journal of Public Health, 106(5)

McHale, Brian. (2009): “Beginning to think about narrative in poetry”. Narrative,17(1):11-24; https://www.researchgate.net/publication/266287008_Narratology_and_the_study_of_lyric_poetr

Modiano, Raimonda. (1985): Coleridge and the Concept of Nature. Springer.

Parker, A. Patricia. (1985): Introduction. In Lyric poetry: beyond New Criticism, 11–28. Ithaca and London: Cornell University Press.

Phillip, N. Christopher. ( 2018): The hymnal: a reading history . Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Rusi, Skënder. (2025): Ditët e mia pa ty, “Toena”, Tiranë.

Wellek & Waren: (2007): Teoria e letërsisë, përkth: Abdurrahman Myftiu, “Onufri”, Tiranë

Wheelwwright, Philip. (1962): Metaphor and Reality, Bloomington, Indiana.