SHPENDI TOPOLLAJ: HASHEKU

HASHEKU, GJIGANTI I HUMORIT DHE SATIRËS THERËSE

Po të ishte për mua, librin e Jarosllav Hashekut “Ushtari i mirë Shvejk”, pa asnjë mëdyshje do ta rendisje te pesë librat më të bukur që është shkruar ndonjëherë. Jam i një mendje me gazetarin satirik gjermano - hebre Kurt Tuholskin (Kurt Tucholsky), kur thotë se “Për mua, ky libër nuk ka asnjë barasvlerë të njohur në letërsinë botërore”. Dikush edhe mund të më kundërshtojë, pasi kjo është tepër personale, por unë e kam këtë bindje, ndofta edhe për faktin që e kalova një pjesë të madhe të jetës si oficer në ushtri. Dikush e ka quajtur ushtrinë një lodër kalamajsh e marrë seriozisht. Po, ashtu ishte me të vërtetë. Por kjo vlen për të gjitha ushtritë e botës dhe në të gjitha kohrat. Se, edhe pse të gjithë e kuptojnë kotësinë e saj, dhe kaosin, shkatërrimet dhe humbjen e jetës së miliona e miliona njerëzve të pafajshëm, përsëri nuk e gjejnë mendjen, që të mblidhen, e pasi të thonë: “Bo! Bo! ç`kemi bërë deri tani, duke derdhur kaq shumë gjak, duke harxhuar kohë dhe para pa hesap për arsye absurde e teka pushtetarësh të etur për lavdi”, të vendosim paqen e përjetëshme. Mirëpo, me sa duket, nga gjithë perënditë e lashtësisë, vetëm Aresi (Marsi), ka mbetur po ai; gjë që gjithmonë ka nxitur reagimin e njerëzve të thjeshtë për t`ju kundërvënë atij. Por njerëzit e zakonshëm, nga që nuk kishin gjë në dorë, vetëm e urrenin luftën që provokonte Hyu që i shtynte ata të vriteshin mes tyre. Në këto kushte, atyre u mbetej vetëm stigmata. Dhe më mirë se kushdo, këtë mund ta bënin me talentin e tyre shkrimtarët, poetët e dramaturgët. Dhe midis tyre, u shqua me ironitë, shpotitë dhe sarkazmat e tij, dhe sidomos me një humor të hollë, çeku Jarosllav Hashek. Kur Hasheu lindi në 30 prill të vitit 1883 në Pragë, kishte një çerek shekulli që ishte krijuar Perandoria Austro - Hungareze, e cila përfshinte territore dhe popuj nga më të ndryshmit, mes të tjerëve edhe çekët. Dhe duke qenë se është plotësisht ashtu siç thoshte mareshali prusian Helmuth Karl Bernand Von Moltke se “Çfarë fituam me shpatë për gjysmë viti, duhet ta mbrojmë me shpatë për gjysmë shekulli”, oborri perandorak, i jepte shumë rëndësi përgatitjes së ushtrisë për luftë. Kjo në të vërtetë nuk vonoi, pasi sapo nacionalisti serb Gavril Princip vrau në 28 qershor 1914 në Sarajevë, arkidukën Franc Ferdinand i Habsburgëve, Lufta e Parë Botërore shpërtheu, për të marrë jetën e rreth 10 milion njerëzve. Dhe ky është terreni që zgjodhi shkrimtari i madh për të vendosur ngjarjet e tij; jo lufta në vetvete, por ajo çka ngjiste kazermave e qyteteve në atë atmosferë. Studiuesi Ardian Vehbiu i ka bërë një analizë të mrekullueshme faktit se si e kemi përjetuar ne shqiptarët, në situatën karikaturë ku jetonim, leximin e romanit të famshëm për naivin e mençur, ushtarin Shvejk që nuk di si ta marrësh; me të qeshur apo seriozisht. Ndofta dhe të dyja bashkë. Kurse unë që kam jetuar mes ushtarëve dhe oficerëve, krahas situatave me mjaft dinjitet, më ka rënë rasti të ndeshem edhe me një pafundësi shvejkizmash, nga më të çuditshmet. Se tek e fundit, pavarësisht se ç`emër mban ushtria dhe cilit vend i përket, njerëzit kur veshin atë rrobë, sepse sillen po njësoj. Aq shumë histori kam parë, sa shpesh më ka lindur ideja të shkruaja volumin e tretë të këtij romani. Nuk po bëj shaka. Të jeni të sigurt se po ta bëja këtë, më e pakta, do të shqyheshit gazit. Dhe kur them kështu, nuk kam parasysh vetëm ato bëmat që vinë nga injoranca. Por më shumë, për ca ndodhi sa gazmore aq dhe serioze që kanë qenë pasojë e veprimeve të zgjuara, por të veshura me petkun e padjallëzisë, pra të shejtan - budallait. Se edhe sistemi ynë, edhe pse s`kish asgjë të përbashkët me atë perandori, përsëri në esencë diçka e bënte të ngjasonte me të. Ishim bërë një shtet formal, i mbushur me gënjeshtra dhe hipokrizi. Në emër të shakasë për krijimin e njeriut të ri, kishte lindur njeriu karikaturë, i cili nga frika ishte thyer e përthyer, për të ardhur keq. Sa herë i kujtoj ato dredhitë e ushtarëve dhe zboristëve për t`ju shmangur marrshimeve, stërvitjeve e shërbimeve, për të zënë ndonjë vend të rehatshëm apo për të zhvatur ndonjë leje. Çfarë nuk u pillte mendja, aq sa edhe gjyshja u vdiste nga dy herë. Sa herë shkonim në qitje, do e merrnin me vete në xhep edhe ndonjë gozhdë për të shpuar tabelat. Apo, kur ndodhte të vidhnin bostan në arat e kooperativës, ta zinin gojën duke thënë se na i dha roja për ty komandant… Por nuk është ky rasti për t`i rreshtuar. Po kujtojmë atë të paharruarin, trashaluqin faqekuq Jozef Shvejkun që duke dalë nga pijetorja, kishte thirrur me sa kishte në kokë: “Në Beograd!” Dhe ky patriotizëm i një ushtari të rëndomtë, kishte mjaftuar që atë që po bënte të pamundurën t`i shpëtonte shkuarjes në luftë, ta vizitonte në spital baronesha, me gjithë ato dhurara që kishte mbledhur. Sa bukur, me çfarë force artistike e përshkruan autori hyrjen e saj triumfale në pavion, hyrje që aq këndshëm na e kanë dhënë të përkthyer mjeshtërisht zotërinjtë e mirënjohur Gëzim Erebara dhe Tonin Çobani: “As vetë arkidukesha s`do të kishte hyrë më madhërishëm nga ç`hyri baronesha fon Bocenhajm. Atë e ndiqnin një shpurë e tërë, në të cilin nuk mungonte as llogaritari i spitalit, i cili në gjithë këtë procesion shihte dorën e fshehtë të revizionit, që mund ta hidhte nga grazhdi tërë dhjamë i prapavijës, në mëshirën e shrapnelëve, diku nëpër pengesat me tela të llogoreve. Ai ishte i zbehtë. Por edhe më i zbehtë ishte doktor Grynshtajni (torturuesi kryesor i Shvejkut). Atij i hidhte valle para syve  kartvizita e vogël e baroneshës plakë, në të cilën ishte shkruar: “E veja e gjeneralit” dhe gjithçka që mund të lidhej me këtë titull, si: njohjet e saj, ankesa, transferimi në front dhe gjëra të tjera të tmerrshme…” Dhe sa ndodhi, që sa herë të vinë ndërmend, të bëjnë të qeshësh me vete, derisa të të dhembin brinjët. Mbetën proverbial batutat e ushtarit të mirë Shvejk. Dhe ne në ushtri i përdornim shumë. Mbase edhe ushtarët na krahasonin neve me ata Dubët, Lukashët e Marekët e romanit. Kushedi… Por këto humbisnin para gallatës që shkaktonte thënia, kur po ndaheshin me Vogjiçkën se do takoheshin pas lufte “Te tymi”. Caktonin edhe orën, por nuk dinin një gjë të vogël fare; kur do të mbaronte ajo dreq lufte. Po ai komisioni që ushtarët besuan se do t`i ndihmonte pas ankimit, a nuk është një kryevepër më vete? Më thoni tani se a nuk është një gjetje e madhërishme, parakalimi me hap rreshtor para komisionit duke përsëritur në kor: “Ne qelbësirat kujtuam se ai komisioni do të na ndihmonte, por ai na ndihmoi një m..”. Oh, sa herë e kam lexuar atë libër. Sidomos kur isha i mërzitur. Në faqet e tij, mërzitja fashitej krejt dhe futeshe në një botë të çuditshme, dhe të bëhej se edhe ti ishe pjesëtar i atyre ndodhive. Dhe a e dini se nga e mori motivin për ta shkruar këtë libër Hasheku? Nga rasti i një deputeti që e kishte bërë baltë me hajvanllëqet e tij në Parlament. Por po të ndjekësh Parlamentin tonë, do të gjesh qyfyre që do t`i kishte zili edhe vetë Hasheku. Jarosllav Hasheku ishte djali i Jozef Hashekut dhe Katerinës. I ati qe mësues metematike në gjimnaz, por falë gjendjes së vështirë ekonomike, pasi kishin tre fëmijë për të mbajtur, u çvendosën familjarisht në shumë vende. I ati u dha pas pijes dhe u nda nga jeta, kur Jarosllavi ishte ende i vogël. Djali pesëmbëdhjetë vjeç e la shkollën e mesme ku studionte për farmacist dhe hyri në një shkollë biznesi, dhe pasi e mbaroi atë, punoi ca kohë në një bankë si oficer dhe më pas u mor me tregtinë e qenve. Bëri një jetë plot peripeci, por gjithmonë e shihte se nuk i mungonte prirja për të shkruar. U bashkua në moshë të re me të shtuquajturën Lëvizja Anarkiste dhe nisi të aktivizohej si agjitator në grupe punëtorësh. Në vitin 1907 bëhet redaktor i revistës “Komuna” organ i asaj lëvizjeje. Për këtë ndalohej dhe burgosej herë pas here nga ana e policisë. U lidh me një vajzë të quajtur Jarmila Majerova. U dashuruan, edhe pse familja e saj nuk ishte dakord. Duke parë se edhe asaj po i hapte telashe, Jarosllavi vendosi të largohej nga anarkizmi, i cili i kishte dhënë një emër të keq. Në vitin 1910 ata u martuan. Në këtë kohë shkruan shumë tregime dhe e emërojnë përsëri si redaktor të revistës “Bota e Kafshëve”, por edhe këtu nuk e mbajnë gjatë. Gjen një farë qetësie, kur miqësohet me Jozef Radën i cili është pikërisht ai kariaturisti fenomenal i skicave ilustrative të librit “Ushtari i mirë Shvejk”. Kur plasi Lufta Botërore, e mobilizuan edhe Jarosllavin, derisa ra rob në dorë të ushtarëve rusë. Në vitin 1916 ishte formuar legjioni çek dhe atë e lirojnë për t`u baskuar me të, duke e ngarkuar me detyrën si punonjës propagande. Qëndroi këtu pas Revolucionit Socialist të Tetorit, u inspirua prej tij dhe hyri në partinë Bolshevike. Se ku gjeti një bukuroshe dhe pa e zgjatur, vuri kurorë me të, edhe pse nuk e kishte prishur të parën. Në vitin 1920, kur situata edhe në Çeki kishte ndryshuar, kthehet në vendlindje. Por nuk gjen më atë mjedisin miqësor: tani e quanin si njeri që i kishte kthyer krahët vendit të tij dhe burrë pa moral, gjersa kishte zyrtarisht dy gra. Kjo është periudha kur shkroi romanin “Ushtari i mirë Shvejk”, të cilin e kishte shkruar si tregim para lufte, në vitin 1912, me titullin “Ushtari i mirë Shvejk dhe tregime të tjera të çuditshme”. Duke qenë se edhe ky roman çuditi nga ana e tij lexuesit, me krijimin e një figure krejt të panjohur më parë, në gjithë botën ku ai u përkthye, bënë që të mbesin në hije qindra e qindra tregimet e tij. Por dhe kaq është mëse e mjaftueshme për të pikasur gjenialitetin e atij njeriu që ndofta sa qe gjallë nuk e ndjeu sa duhet as lavdinë dhe as shpërblimin që meritonte. Atij njeriu që talli botën mbarë, pa harruar as veten e tij, kur thosh se “Kur diskutoj me veten time, çdo herë kam të drejtë”. Kjo edhe pse shumica e shokëve të tij kishin vdekur dhe Çekia kishte të tjera halle. Kishte kaluar shumë mbipeshë, dhe kjo bashkë me sëmundjen e tuberkulozit që e kishte marrë qysh gjatë luftës, bëri që në 2 janar 1920, pra në moshën tridhjetenëntë vjeçare, të shuhet në Lipnicë, ku kishte diktuar kapituj të romanit dhe ku çdo vit, deri njëzet vjet më parë, organizohej për nder të tij Festivali i Humorit dhe Satirës. Po për nder të tij, një asteroidi i vunë emrin e tij, ashtu sikurse mori një tjetër asteroid, emrin e Ushtarit Shvejk. Por, aq suksese ka pasur vepra e tij, sa edhe sikur me emrin e tij të pagëzonin ndonjë yll, do të ishte mëse e merituar. Se në të vërtetë, ai mbeti një Yll i pashuar, sikurse personazhi i tij, ai “idioti noterik”, mbeti aq i dashur për këdo. Hasheku u bë autori i romanit më të lexuar, i romanit që nuk ka asnjë barasvlerë të njohur në letërsinë botërore, pasi plot humanizëm, gjeti mënyrën të na thotë atë që formuloi më vonë Presidenti i ndjerë John F. Kennedy se “Njerëzit duhet t`i japin fund luftës, përndryshe lufta do t`i japë fund njerëzimit”.