SHPENDI TOPOLLAJ
MERI LALAJ SHKRIMTARJA E NDODHIVE TË VËRTETA
(Rreth librit me tregime “Duke u kthyer në shtëpi”)
Me Meri Lalajn, mesa mbaj mend, më ka njohur Behija, dajesha e sime shoqeje që ishte nga Gjirokastra dhe e martuar në Pogradec. Ajo ishte mësuese e rreptë matematike, por lexonte shumë letërsi artistike. Dhe mbi të gjitha qe bërë strehë për mua sa herë veja atje, gjatë kohës të dashurisë me Tatjanën. Ishte grua me shumë kulturë dhe shoqet i kishte të zgjedhura. Midis tyre, dallohej Meri, dhe ajo mësuese. Unë isha oficer i ri dhe Meri, emri i së cilës më kujtonte Meri Morisonin, sa herë takoheshim, i gëzohej interesimit tim për letërsinë. Por më shumë kënaqej kur na shihte së bashku me Tatjanën, e cila e respektonte pa masë atë, duke pohuar shpesh se është grua e mençur dhe me karakter. Ndërsa në sytë e mi, ajo merrte edhe më shumë rëndësi, si një mikeshë e poetit të shquar Lasgush Poradecit. Lasgushi nuk të bënte mik kollaj. Thënë trashë, në këtë drejtim, ishte tekanjoz. E kam thënë edhe diku tjetër, se personalisht nuk u takova asnjëherë me të. Gjithmonë ngurroja tek e shihja që shëtiste buzë liqerit të magjishëm i ndjekur nga Cuci i tij i pandarë, me mendimin që ta lija për një herë tjetër. Edhe vetë Kadareja, një herë që isha kthyer nga Pogradeci, më pyeti për të. I shpjegova se e shihja shpesh, por nuk guxoja ta takoja, se më dukej disi i vështirë. “Ashtu është, - ma ktheu ai që e donte shumë Lasgushin, - por desha të dija si ka reaguar pas intervistës time te revista “Ylli”, ku në rubrikën “Katër pyetje, katër përgjigje” e lavdëroja. Se me atë, është bela; edhe kur e lëvdon, të zemërohet”. Më vonë, kur poeti nuk ishte më, Meri ma plotësoi njohjen me të, me librin me kujtime që ia kishte kushtuar atij. Në atë libër, Meri nga ana e saj, shfaqet ashtu sikurse e njihnin të gjithë në qytetin e saj; e thjeshtë, e sinqertë dhe mjaft e ndershme. Edhe unë, duke ndierë një detyrim për miqësinë e munguar të Lasgushit, por edhe për atë që tani kisha me Meri Lalajn, shkrova gjatë dhe me entuziazëm rreth atij libri aq të vlefshëm. Takoheshim shpesh me Merin nëpër veprimtari letrare, shkëmbenim librat tanë dhe flisnim shpesh në telefon. Një ditë e pashë tek shëtiste te Blloku e zënë për krahu me Elena Kadarenë. Pasi u përshëndetëm, nxori nga çanta librin e saj të ri me tregime, me titull “Duke u kthyer në shtëpi”. Jashtë zakonit tim, e kisha vendosur në bibliotekë dhe e pata harruar. Një ditë, nuk e di ç`kërkoja dhe u kujtova se ndaj atij libri kisha një detyrim. E mora dhe e lexova me ëndje, dhe sepse më ngjalli kujtime të bukura nga një kohë për mua, romantike. U gëzova kur vura re se Meri kishte mbetur po ajo; e mira, e thjeshta, modestja, e sinqerta dhe mbi të gjitha, njerëzorja. Se një shkrimtar mund ta njohësh lehtësisht nga ato që shkruan dhe ashtu si i shkruan. Dhe ndofta këto vlera të saj ajo më mirë se kudo, i jep te tregimi nga i cili libri ka marrë emrin. Ajo që ngjet atje, në pamje të parë duket si diçka e zakonshme, por pak nga pak merr përmasa psikologjike. Diana, që s`është tjetër veçse vetë autorja, pasi ka ardhur në kryeqytet nga Pogradeci për të paraqitur një studim për folklorin, ka dalë në rrugë për të pritur ndonjë makinë që mund ta marrë për të shkuar sa më parë tek e bija. Ndalon një GAZ që mund ta çonte deri në Elbasan. Kur ajo hyn brenda tij, gjen katër burra. Atë që qëndron në krah të shoferit, ata dy që janë ulur mbrapa, e thërresin shef dhe i përdridhen me servilizëm, duke e vërtitur bisedën te vizita e tij në Francë. Nuk kalon shumë dhe ai shefi heq syzet e diellit dhe i jep të njohur Dianës, duke i kujtuar se dikur kanë qenë të njohur në Universitet. Ai, nga ana e tij aso kohe e kishte pëlqyer atë, madje dhe i kishte propozuar, por ajo i qe përgjigjur me mirësjellje se kjo ishte e pamundur, pasi ajo jo vetëm që nuk ndjente për të, por dhe ishte e lidhur me dikë tjetër. Deri këtu nuk ka ndonjë gjë të paditur, sidomos kur bëhet fjalë për dashuriçka e simpatira studentësh. Biseda është e zakonshme, jo ku punon, jo a ke fëmijë e jo ku është bashkëshorti. Diana, pa asnjë drojë a paragjykim, u thotë atyre se ka një vajzë, por vetë është e ndarë nga burri. Ata, menjëherë reagojnë, duke mos e çuar më tej bisedën, njësoj sikur ajo t`u kishte deklaruar se jam prostitutë. Heshtin, por nga një herë heshtja inatçore flet më shumë se çdo gjë tjetër. Tregimi nis të bëhet tërheqës, sidomos kur ata burrat ndalojnë për të pirë një kafe dhe as për kortezi, një femre bashkëudhëtare, nuk i thonë të vente dhe ajo me ta në klub ku të paktën të merrte ndonjë pije freskuese. Diana, e shpërfillur, futet e vetme në klub, merr diçka dhe rrugëtimi vazhdon gjithnjë midis asaj heshtjes fyese, për të mos thënë toruruese të atyre zyrtarëve që deri pak më parë nuk pushonin duke iu lëpirë shefit të tyre. Tani Diana të kujton atë personazhin e letërsisë ruse, që në zhgënjim e sipër, thosh: “Sa mirë që s`ngjau atëherë”. Nga ana e saj, Diana pyet vet veten: “Po unë, pse them gjithnjë të vërtetën?!” Dhe më tej dilema: “Po përse ta hajë dreqi, të mos them të vërtetën!” Rruga që zgjati plot një shekull, dhe ku fletët e daktilografuara të studimit mbi folklorin e zonës së Mokrës i rëndonin mbi gjunjë si hekurishte të ndryshkura, më në fund përfundon, dhe Diana zbret. Ndahet prej tyre me një tundje koke dhe me mendimin që po nuk gjeti makinë për Pogradec, do të shkonte te shoqja e saj Maria. Por, ndërkohë dikush nga një veturë blu me targën e qytetit të saj, i thërret: - Mësuese, për ku? Ishin dy nxënësit e saj, Dori në timon dhe tjetri që sapo ishte emëruar drejtor. Nisen për Pogradec dhe Diana tani ndihet e çtensionuar, për të mos thënë e çliruar, nga ajo heshtja ofenduese e atyre zyrtarëve që u kishte lënë shije të keqe fakti se ajo qenkej ndarë nga i shoqi. Dori ishte fejuar dhe fluturonte nga gëzimi, ndaj tani në këtë makinë sundonte hareja nga bisedat e çpenguara, krejt e kundërta e asaj që Diana kishte përjetuar në makinën tjetër. Dhe në këtë hare, autorja e tregimit nuk ka harruar të ftojë për të marrë pjesë edhe natyrën. “Nga dritaret e hapura të makinës frynte puhiza e pasdites së vonë. Qielli ishte i kaltër i kulluar pa një re… Dielli po ulej ngadalë matanë maleve, rrezet e tij të fundit e kishin përflakur liqenin që u doli përballë”. Dhe pastaj shtëpia që këndonte nga rregulli dhe pastërtia që kishte vendosur e bija Nevila që mezi e priste. Por është aty edhe kënaqsia e miratimit të studimit për folklorin, kënaqsi që do gëzonte dhe shokët e shoqet e saj. Meri Lalaj i merr ngjarjet nga përditshmëria e saj dhe i shndërron në tregime. Duke i lexuar ato, nuk ke sesi të mos i lidhësh me një fill të padukshëm në pamje të parë. Kështu, teksa lexon tregimin “Vogëlushja dhe kali”, dashje pa dashje do e bësh krahasimin midis mbesës së saj Vanesës që i jep ujë për të pirë e dashuri edhe një kali dhe atyre katër zyrtarëve që me reagimin e tyre prej injorantësh, mërzisin një femër të pafajshme që rastësisht e takojnë, kur atë e do dhe e respekton një qytet i tërë. Ja si thotë vetë autorja: “Do të vinin mëngjese të tjerë dhe njerëzit e qytetit të saj do ta përshëndesnin Dianën çdo ditë me respekt e dashuri “Mirëmëngjes, mësuese Diana! Mirëupafshim, mësuese Diana!” E si të mos e donin atë nxënësit, kur ajo ndihmonte edhe atë më të dobtin, Linon që falë kujdesit të saj u bë mësues e madje dhe drejtor i asaj shkolle, dhe si të mos nderonin mësuesen e tyre që derdhte lot kur shihte në programin “Fiks fare”, vajzën jetime të përballej aq e vogël me varfërinë dhe që aq dhimbshëm Meri Lalaj e ka përshkruar te “Nënat nuk mund të flenë kur fëmijët janë të uritur”. Por nuk mund të le pa përmendur tregimin perlë të saj “Ndodhi në mars”, ku ajo në vetëm tre faqe, ne e jep të plotë talentin e saj. Një të diel marsi, në qytetin e vogël ndodhi e pa dëgjuara; shpërtheu depua e ujit nga një tritol që nuk dihet se ç`dorë e vuri dhe sikur të mos mjaftonte kjo, ja dha edhe një shi i tmerrshëm, që së bashku jo vetëm përmbytën varrezat, por edhe i nxorrën të vdekurit nga varri. Ishte diçka makabre, ku rasti më i trishtë ishte gjetja e trupit të pa prishur nga e ëma, të vajzës së saj që kishte vdekur para pesë vjetësh. Vajza kishte mbetua ashtu si atë ditë “me buzën paksa shtrembëruar nga një si tallje e lehtë”. Njerëzit tani besonin se nuk kishtin thënë më kot të parët se “Nuk e treti dheu”. Nisën hamendësimet, madje dhe u dëgjua një këngë si vajtim që mendohej se e kishte ngritur Beni, i dashuri i saj. Pastaj, gjithçka i kaloi groteskut; nisën grindjet mes të afërmëve se qenë ngatërruar eshtrat e të vdekurve, pasi “kur gjenin kockat e krahëve nuk gjenin ato të këmbëve”. Dhe në gjithë këtë zallamahi, ku jo vetëm u përzjenë të krishterët me muslimanët, por edhe njerëzit me bindje të ndryshme politike. Kishte nga ata që kishin bërë sherre të mëdha për partitë sa qenë gjallë, disa edhe ishin rrahur keq dhe tani rrinin të përqafuar. Dhe sikur të mos mjaftonte kjo, vjen ironia e sarkazma se disa komunistëve të thekur nuk po u gjendej as nami e as nishani. Hetuesit që kishin torturuar e burgosur të tjerët, operativët e sigurimit që kishin bërë gjithato koba dhe spiunët e poetëve dhe artistëve të qytetit, duke përfituar nga rrëmuja, ishin zhdukur pa gjurmë. Dhe njerëzit, si e vranë mendjen, i dhanë karar se ata kishin shkuar në Amerikë që nuk i kishin lënë kusur duke e sharë, sa qenë mes të gjallëve. Atje, mesa dukej, kishin marrë dhe strehimin politik. Dhe pyetja që lind vetiu është: Mirë ata se me dredhi e kaluan jetën, po Amerika si e ha mashtrimin dhe u beson atyre? Kurse lemeria që përjetuan banorët e atij qytetit të vogël, dhe pyetjet që s`marrin përgjigje, nuk kanë kaluar ende. Po ashtu edhe frika e ndonjë shpërthimi të depos së ujit dhe mallkimi që mund të pasojë, duke shkarkuar ndonjë shi të pa parë që nga Lufta e Dytë Botërore. Por në kontrast me të gjitha këto, duke e lexuar këtë libër, për asnjë çast, nuk më ndaheshin vargjet e Meri Morisonit. “Por unë thashë nuk ka jo / Si Meri Morison asnjë!”
