Shahbaze Vishaj Grajçevci: ALIPASHAIDA – ILIADA SHQIPTARE

Irakli Koçollari: “Alipashaida e Haxhi Shehretit”, 

botoi “Onufri”, Tiranë, 1997 (fq. 484)

         Ali Pashë Tepelena gjatë jetës dhe historisë ka qenë figura më kontraverze, figura më e përfolur (pro et contra) për të cilën u shkruan qindra ve pra letrare, historike e shkencore, sidomos nga autorë të huaj, siç janë François Pouqueville, Aleksandër Du ma, Xhorxh Gordon Bajroni, August Boppe, Alphonse de Beauc hamp, Ibrahim Mauzur Efendi, Gabriel Re merand, Katherine E. Flemming, librat e të cilëve u botuan në gjuhën shqipe në Tiranë e Prishtinë, si dhe autorët shqiptarë Sabri Godo, Kiço Blushi, Mira Meksi etj. të cilët hedhin dritë mbi jetën dhe luftërat e Luanit të Epirit që jetoi në gjysmën e dytë të shekullit XVII dhe në çerekshekullin e parë të shekullit XVIII që pady shim (sipas historianëve) është figura më komplekse dhe më kontradiktore e historisë sonë kom bëtare. Në se autorët e sipërpërmendur shkruan kroni ka, histori, studime për këtë figurë komplekse, autorët shqiptarë këtë e trajtuan në fushën e letërsisë (të ro manit) për t’i hapur rrugë një studiuesi të pasionuar, siç është Irakli Koçollari, që pas shumë vitesh hulum timesh e inte resimesh nëpër arkivat e Greqisë, arriti të zbulojë e të mbledhë pjesë, këngë, fragmente të një poeme ma dhështore për figurën e Ali Pashë Tepele nës, shkrar në gjuhën greke nga njëë shqiptar i varfër, bashkëko ha nik dhe bashkëvendas i Luanit të Epirit, i cili jetoi në oborrin e Ali Pashë Tepelenës. Ky është Haxhi Sheh reti i cili shkroi mijëra vargje epike të poe mës së tij (tashmëtë njohur) “Alipashaida”, ku bëhet fjalë në mënyrë kronologjike për jetën dhe luftërat e Panterës së Epirit nga mosha e re e deri në frymën e fundit. Kë të Haxhi Shehreti e bëri deri në frymën e tij të fundit kur edhe vdiq në varfëri të plotë dhe i ver buar, analo ge me autorin e “Iliadës”, Homerin.

         Irakli Koçollari, studiues i pasionuar, u desh që të gjurmojë gjashtë vjet që të arrijë deri te vepra “Ali pashaida” e Haxhi Shehretit të cilën ne sot e kemi në duar. Ky ep përbëhet prej 215 këngëve (shumica frag mente) të prira nga një Prolog me gjithsej 6931 vargje. Edhe pse këto këngë shumica janë copëza të poemës “Alipashaida”, rapsodi të cunguara, apo edhe vargje të vetmuara, mbledhësin Irakli Koçollari për më shu më segjashtë vjet e mbajtën peng, pezull, as në tokë e as në qiell, vetëm e vetëm për t’i rënë në fund ndër ma rrjes së tij, përkatësisht, që ta nxjerrë nga plu huri i ha rresës, nga arkivat e ndryshme greke të Athi nës, pra për ta nxjerrë në dritë këtë diell të zjarrtë të kulturës dhe letërsisë shqiptare, e kjo është “Alipa shaida”shqi p tare. Pikërisht ky ishte një kalvar i gjatë i mun dimit dhe përpjekjeve të këtij hulumtuesi dhe shken cëtari në radhë të parë, po edhe juristi dhe dip lomati, që përveç zbulimeve, duke filluar nga vargjet, frag mentet, këngët e plota, u desh të përballej edhe me një vështirësi edhe më të ndërlikuara, siç është për kthimi i këtyre mijëra vargjeve nga gjuha greke në gju hën shqipe. Andaj nuk është e rastit kur Irakli Ko ço llari me tërë sinqeritetin e tij shprehet: “Përkthimi dhe shqi përimi i kësaj poeme është i një lloji të veçantë. Përkthehet dhe shqipërohet një shqiptar. Kjo është arsyeja që gjatë gjithë viteve që kam punuar me poe mën përherë i kam drejtuar vetes pyetjen: “Vallë sa mlkatar dhe borxhli do të mbetem ndaj Shehretit me këtë punë që po bëj?!”. Pastaj vjen renditja e kë tyre 215 këngëve, me çrast iu desh që të mbështetej në kronologjinë e ngjarjeve historike të Pashallëkeut të Janinës, shkrimeve të oborrtarëve të huaj që punuan dhe jetuan pranë këtij oborri nga autorë grekë, ang lezë, françezë etj. për të na dhënë sinkronizimin e poemës “Alipashaida”. Nga e tërë kjo mund të thuhet se Ali Pashë Tepelena ose Luani i Epirit, përkatësisht Pantera e Epirit, padyshim se konsiderohet si një figurë hipnotizueve që edhe sot pas 189 vjetësh nga vrasja e tij, penat shqiptare dhe botërore s’pushojnë së shkruari për këtë figurë ndër më kontradiktoret në his torinë e Evropës.

         T’i kthehemi “Alipashaidës”së Haxhi Sheh re tit. Këtu autori në mënyrë kronologjike përcjell jetën, fëmijërinë, rininë, luftërat, burrërinë, trimërinë, dina kërinë, baticat dhe zbaticat jetësore që i paraqiten çdo njeriu, e kësaj radhe Ali Pashë Tepelenës, e deri teple qëria, vrasja në pabesi, për të cilën vrasje Porta e Lartë kremtoi çlirimin e vet psikologjik nga një tmerr aë s’e kishte lënë të qetë për dekada me radhë. Kro nisti poetik,Haxhi Shehreti, portretizon besbikërisht këtë figurë komplekse që nga lindja e tij, vdekja e ba bait, ngritja e Aliut të ri në fron, reagimi nga njerëzit e rrethit të tij, ankesat e zagoriotëve para Kurt Pashës e ky ia përcjell (Aliut), konfliktet e këtyre dy luftëtarë ve, por edhe kundërshtimet ndaj Kurt Pashës që iu kishte kundërvënë Aliut, këmbëngulja e Pasha llëkut që Aliu të falet për rebelimin, kërkesa e gruas së Kurt Pashës (Pashallesha) drejtuar të shoqit që t’ia falë Aliun, reagimi i Kurtit ndaj të shoqes, me çrast ajo i drejtohet:

Këto fjalë kur i çuan pashalleshës në oborr

Pis iu nxi e tërë dynjaja si të kish vdekjen në dorë

Kurtin thirri Pashallesha dhe i tha: Aman Pasha!

Për këtë dhe, në këtë botë s’do të bëj une kurrë rixha

Tek kjo ditë e madhe jotja ti të bëhesh zemër gjerë

Mos më jep farmak përgjigje që të mekur të më lërë

Fale, lëre që të shkojë, rrugë Aliu le të marrë

Emri yt i art’ të mbetet, mos gabo çon për ta vrarë

Zgjidhe, lëre ti Alinë, rrugë të mbarë për Tepelenë

Kurrë oxhaku ynë s’ndezi punë që të mbara s’qenë!

         Për këto vendime Aliu njoftohet në burg, kështu mospajtimet e thella mes tyre, hasmëritë në mes të po gonianitëve dhe zagoritëve, kërcënimi i Aliut ndaj këtyre të fundit, ftesa e Aliut për luftë, luftimet në mes tyre në Tepelenë, lufta kundër hormovitëve, rebelimi i malshovitëve, lufta e Labovës dhe dështimi i Kurt Pa shës, fermani i sulltanit, shkatrrimi i trupave të Kurt Pashës, lufta e Ohrit, pushtimet e Mahmut Pashës, luf ta kundër Prevezës, disfata e Mahmut Pashës, drejtimi kah Rumelia, reagimi i suliotëve, konfronti met mes Aliut e Veli Pashës, kthimi i Aliut në Janinë, korros pon dencat në mes Aliut e Sulltan Selimit, Kiço Bo çarit, Ibrahim Pashës, Avdyl Pashës, dorëzimi i Ibra him Pashës, beteja e Mustafë Pashës, beteja e Kardhi qit dhe ndëshkimi i kardhiqasve, paralajmë rimi i Aliut për Labërinë, thirrjet e Aliut për luftë kundër turkut, Janina në luftë, nënshtrimi i Janinës nga turqit, arrestimi dhe vrasja e Ali Pashës etj. janë ngjarjet që i gjejmë të realizuara në poemën madhë shtore të Haxhi Shehretit “Alipashaida”, ku besnikë risht përcolli gji thë rrugën jetësore të Pashait të Ja ni nës deri në vdekje. Tabllot që përshkruan poeti  jipen me ngjyra të gjalla, skenat janë sa trishtuese aq edhe tro n ditëse, ashtu siç ishte vetë jeta e Ali Pashë Tepelenës.

            Shtrirja epike, falë përkthimit brilant të Irakli Koçollarit, na kujton veprat e njohura epike të antiki tetit greko-romak, si “Iliada”, “Odisea”, “Eneida”, e pse jo edhe “Historia e Skënderbeut” e Naim Frashë rit dhe “Lahuta e Malcis” e Gjergj Fishtës, anipse kë to dy të fundit janë të shkruara në tetërrokësh përkatë sisht në dhjetërrokësh.

         Një e vërtetë tjetër është se poema “Alipasha i da” vuan nga fragmentarizmi. Kjo si rrjedhojë e shpër ndarjes së saj, këngëve, pjesëve, vargjeve nëpër arkiva të ndryshme (të huaja) asnjëherë e plotë. Me gjith atë, falë shkathtësisë,  përkushtimit dhe këmbë ngulësissë së IrakliKoçollarit, ky realizim pas shumë mundimeve arriti të lexuesit në masë të madhe i plo tësuar. Autori Irakli Koçollari në Parathënie të librit shpjegon: “Mbi këtë bazë bëra montimin, ven dosjen sipas kohës dhe radhës të të gjitha rapsodive apo vargjeve të shkëputura, të gjetura aty-këtu. Për 3000 vargjet e para, padyshim, nuk kisha vështirësi sepse ato siç përmendëm, janë botuar shekullin e kaluar në Athinë të sistemuara. Vështirësia qëndronte te 6-7000 vargjet e tjera, të gjitha rapsoditë që vinin pas vëllimit të mësipërm. Vështirësi më të mëdha paraqiste puna për gjetjen e vendit të duhur të copë zave të vargjeve pa titull dhe të atyre që gjendeshin të shkëputura në botime të tjera”. Duhet theksuar se var gjet epike të poemës “Alipashaida” janë të shkruara në gjashtë mbëdhjetërrokësh (tetë + tetë), ku pas çdo tetërrokëshi pason pushimi, marrja frymë, për të vazhduar me tetërrokëshin e dytë brenda vargut.

           Ky ishte fati i poemës “Alipashaida” e Haxhi Shehretit e panjohur për 189 vjet nga lexuesit shqip tarë. Megjithatë, populli thotë: “Më mirë vonë së kurrë” ose “Herët a vonë, e vërteta del në shesh”. Dhe pikërisht kjo ndodhi. Sot “Alipashaida” ndodhet në duart tona.