Sakip Cami: Për Met Hysenin e Kalisit dhe vëllain e tij Sherifin

Figura  Atdhetare të harruara

Për Met Hysenin e Kalisit dhe vëllain e tij Sherifin, delegat i Lumës në Lidhjen e Prizrenit

Nga Sakip Cami

Sipas gjurmimeve që ka bërë Ing. Agim Hasalami, nga Kalisi i Lumës, fisi i Hasalamit të Kalisit është i dokumentuar për herë  të  parë në vitin 1575 me Hasanin si timarmbajtës të  fshatrave  Truallishte, Kashanje dhe Ajdovan.

Hasani së bashku me Kokën dhe Matën kishin ardhur në Kalis nga Tplani i Krasniqes dhe në Tpla nga Boksi i Pultit. Ata përbënin grupimin fisnor të quajtur Boks.

Fise të vitit 1591 janë Koka, Mata, Hasani (Hasalami dhe Murati) dhe Micoli,  të grupit të Boksit. Të grupit të Bytycit janë Gjana, Ymeri, Elezi, Shahini  si dhe Tota, Nuza, Hysa, Kaca, Kica.

Si timarmbajtës për fshatin Kalis ishte Sulejmani i Hasanit. Për fshatin Gështenjë  e Ajdovan ishte Rizvani i Hasanit dhe për fshatrat e tjera ishte Hyseni i Hasanit. Në këtë kohë Rizvani bashkë me dy familje të tjera dolën te mulliri i Zall Kalisit  ku ndërtuan dhe mullirin.

Kjo kohë qetësie dhe organizimi  për Kalisin mbaroi shpejt sepse filluan sulme të përvitshme me ushtri të mëdha nga pashallare të ndryshëm osmanë. Dibranët, lumjanët dhe matjanët iu kundërvunë sulmve osmane me organizimin e Kuvendit të  Dukagjinit në kishën e Shënlleshnit (ZallDardhë) në vitin 1601-1602.  (Selami Pulaha, “Qëndresa e popullit shqiptar kundër sundimit osman nga shekulli XVI deri në Shek XVIII, dokumente osmane, faqe 49 si dhe dokumentacioni i Vatikanit ) 

Njësi  Kaza’ vetadminstruese në fillim u njoh Kalisi, pastaj Kalaja e Dodës dhe pas bashkimit me njësi të tjera,  Luma u shpall kaza.

Tani të kthehemi te fisi dhe familja Hasani që më vonë u vendos në lagjen Lamë dhe mori emrin Hasalami

Emri i kësaj familjeje del i dokumentuar  me përfaqsuesin e vet Mehmet  Sherif  Efendi në  Janinë  para vitit 1807. Mehmet  Sherifi ishte i shkolluar  në Turqi dhe është shkruesi i shumë dokumentave në oborrin e Ali Pashë Tepelenës.

Mehmet Sherifi nuk u kthye nga Janina në Kalis. Ai la një djalë, Hysenin.

Hyseni lindi tre djem Mehmetin (Met Hyseni), Sherifin dhe Vokën.

Në këtë kohë  Luma ishte aneksuar nga Bushatllinjtë dhe sistemi autonom i Kazasë nuk funksiononte.

Pas largimit të Bushatllinjve erdhi nevoja për funksionimin e Kazasë dhe Hyseni dërgoi në shkollën e Kadilerëve (gjykatësve) në Stamboll të birin, Met Hysenin. Meti studioi  për drejtësi dhe mori titullin kadi. Paralelisht me studimet  për drejtësi mori leksione për mjekësi dhe shërbeu në Kalis për mjekimin e të sëmurëve, profesion që ua transmetoi edhe brezave të tjerë të familjes.

Ndërkohë  që Met Hyseni ishte për studime  filloi reforma e Tanzimatit që hoqi pushtetin e Kadilerëve.  Mehmeti sikurse shumë shqiptarë të tjerë  merr pjesë në  luftërat në Detin e Zi  kundër Rusisë,  ku mësoi në  perfeksion artin e luftës me transhe, llogore, hendeklidhje  dhe përdorimin e armëve të reja të kohës.

Në kontakt me atdhetarët shqiptarë  në Stamboll ai vendosi të kthehej në Kalis  me disa ndihma  monetare që do të shërbenin për blerje armësh dhe municionesh.

Ndërkohë  Luma nën drejtimin e Mahmut Dacit e kishte frenuar zbatimin e reformës së Tanzimatit dhe pas më shumë se 20 vjet lufte ishte pranuar një pushtet me Bajraqe që  drejtoheshin me patriot  vendas. Studiuesi dhe mbledhësi i folklorit Munir Shehu në librin e tij e quan Mahmut Dacin qeveri më vehte dhe e krahason me Ali Pashë Tepelenën. Pra ishte bërë shqetësim për Portën e lartë, e cila urdhëroi dhe aktivizoi tre pashallarë për kapjen dhe vrasjen e Mahmut Dacit. Shoqëruesi i Mahmut Dacit në këtë kohë dhe kadi për Lumën ka qenë Met Hyseni.  )Pas vrasjes së tij vula e kadiut është dorëzuar në Prizren. Ka të dhëna që akoma ruhet në Mitrovicë).

Studiuesi i mirënjohur nga Luma Prof. Shefqet Hoxha shkruan

Duke gjurmuar në Arkivin e Institutit të Historisë së Akademisë së Shkencave, në fondin “Arkivi i Vjenës”, i përkthyer dhe i depozituar aty, hasa në dy dokumente që flasin për Mahmut Dacin e Kalisit.

Të dy dokumentet i përkasin vitit 1876 dhe janë të nënshkruar nga konsulli austro-hungarez i Prizrenit, Lippich, i cili informonte kryekonsullatën në Shkodër dhe Ministrinë e Punëve të Jashtme, në Vjenë.

Dokumenti i parë (Vj.87-16, Prizren, 27 prill 1876) thotë shprehimisht:

“Dje arriti këtu Mahmut Daci, që ia kanë frigën të gjithë, me një shpurë prej vetëm 20 vetësh, ndër të cilët edhe kadiu i Lumës, (Sipas dokumentave të kohës del që ishte Met Hyseni, shënimi im S.C. ) që ka aq nam të keq si kusar dhe strehues kusarësh. Ai shpreson të emërohet komandant i xhandarmërisë së rrethit të tij. Të dy personalitetet interesante na nderuan në vizitën e tyre, gjë që unë si zor mund ta refuzoja, dhe, me fjalë të shumta, afirmuan pafajësinë e tyre në ekseset e lumjanëve dhe vunë në pah reciprokisht meritat e tyre për të mirën publike. Gjëja më konkrete në ekspozenë e tyre ishte propozimi që të ndërhyja që t’u jepeshin atyre poste dhe grada të paguara më së miri. Mendova se bashkëveprimin e lypur të mos ua refuzoja, aq më pak, mbasi shpura e tyre e armatosur vetëm me fjalë të mira u kandis që të qëndrojë jashtë konsullatës, gjatë kohës që  të dy shefat ishin mbrendë”.

Fjalët kusar e strehues kusarësh për Mahmut Dacin, kadiun dhe shoqëruesit e tyre janë përdorur nga osmanët dhe diplomatët e tyre për të krijuar opinionin e domosdoshmërisë së vrasjes së tyre si prishës rendi, gjë që ndodh shpesh në raportet e ushtrive të huaja pushtuese.

Dokumenti i dytë (Vj.87-15, Prizren, 23 korrik 1876) është shumë më i gjatë, por flet shkurt për Mahmut Dacin, madje vetëm sa e përmend emrin e tij:

Me ardhjen e Met Hysenit lufta per autonomi (kthimin e sistemit të Kazasë u riaktivizua përsëri ku forca ushtarake e mbledhur ishte  me mijra luftëtarë lumjanë dibranë dhe matjanë.

Sulmet e vazhdueshme bënë të detyrueshme  mbrojtjen xhenjere, ndërtimin e transheve (tabeve) që mbronin Kalisin, Vilën dhe Draj-Recin.

Lufta e Kalisit në keto vite u zhvillua duke bërë një vijë mbrojtje (Tabe) me gjatësi rreth 25 kilometra. E gjithë  popullsia brenda kësaj vije mbrojtje ishte plotësisht në funksion të luftës. Vija e mbrojtjes ishte: Qaf- Drajë-Barruc-Voren - Korrosop-Sukë-Shullan, Paradin-Lenishte-Bumontroll-Kodra e ftohtë-Drini i zi. Në këto luftime  pati shumë luftëtarë të vrarë. Përvec luftëtarve  nga Kalisi, Vila dhe Reci kishte edhe luftëtarë  nga Arrni, Lura, Dardha, Cidhna,Muhurri, Katër Grykët, Fani, Selita, Kthella, Macukulli, Martaneshi, Cermenika, etj.

Pas disa viteve lufte osmanet u detyruan të tërhiqen nga organizimi qendor i pushtetit dhe emruan në  vitin 1872 Met Hysenin si Kadi të Kazasë së Lumës.

Gjithsesi nuk u ruajt qetësia sepse pashallarë të ndryshëm merrnin përsipër nënshtrimin e Kalisit dhe të Lumës.

Met Hyseni në  prill të vitit 1876 bashkë me Mahmut Dacin takuan  Konsullin austriak në Prizren ku u ofruan për bashkëpunim me Austriakët.

Për vrasjen e Mahmut Dacit, Met Hysenit dhe të shokëve të tyre u organizua një kurth i mirëpërgatitur nga Porta e Lartë.

Met Hyseni u vra në një  ditë dhe në një vend me Mahmt Dac Kalisin në një kurth të ngritur në  Bumontroll në korrik të vitit 1876 bashkë me 39 përfaqësues të tjerë të fiseve të Kalisit, Vilës dhe Recit.

Populli këndon:

“...Met Hyseni e Tel Bodini

Po luftojnë si djem veziri”... (Xhemali Prendi  “Kalisi kështjellë trimërie” )

Munir Shehu shkruan: “Turqit e Demir Pashës filluen me e gjuajt kullën me top. Qysh prej asaj dite dhe sot, vendi ku qe vendos ky top quhet “Bumbullatroll”, d.m.th. bubullonte trolli (toka, dheu), kur shtinte topi. Gjylet shpërthenin e ndizeshin flakë mbrenda, por këto Hazizi i fikte shpejt me ujë. Mahmut Pasha dha urdhën që të ndalohej bombardimi. Disa nizamë vunë shkallët në nji anë të kullës dhe hidhnin brenda jorgan të vjetër të lyem me vajguri të ndezun flakë, por edhe këta fikeshin me ujë. Disa nizamë ranë të vramë në shkallë e poshtë. Në nji sulm, ata i hipën çatisë përsipër, hoqën rrasat e hapën vrima për të shti nga nalt – brenda, por aty ku sigurohej nizami mbi çati, aty sigurohej edhe Hazizi, nënçati. Ky, sapo shihte ndonji tytë pushke të futun mbreda çatisë, e kapte shpejt, e tërhiqte me forcë dhe e merrte me vete. Për organizimin e këtij kurthi dhe këtij sulmi kishin bashkëpunuar Veziri i Shkodrës, pasha i Prizrenit dhe pasha i Gjakovës që ishin kundra Mahmut Dacit. (Munir Shehu)

Kur u vra Mahmut Daci, në Bumotroll u vranë mbi 50 nizamë. Nga të Mahmutit u vra shoku i tij i luftërave, Bajram Uka dhe Rexhë Kalisi, Met Hyseni dhe u plagos Tel Bodini. (Munir  Shehu shkruan: U plagos vëllai i Lud Bodinit)

Pas vrasjes së Metit, vëllait të tij Sherifit i thirrën Mehmet, Mehmet Sherif.

Edhe djalit (barrë në barkun e nënës në momentin e vrasjes së Metit, i vunë emrin Mehmet sipas  amanetit të tij.

Vrasja e Mahmut Dacit, Met Hysenit dhe shokëve të tyre pati jehonë të madhe në popull, në Portën e lartë dhe në kancelaritë e huaja.

Dy vjet më vonë, në Dibër të poshtme Abdyl Frashërin e priti Ahmet dhe Jusuf Bej Karahasani dhe gjatë qëndrimit në qendrën e Dibrës së poshtme në Kastriot,  Abdyl Frashëri i kërkoi Karahasanit të thirrte vëllain e Met Hysenit që t’i shoqëronte nëpër Lumë  deri në Prizren.

Nga 22 maji e deri me 7 qershor 1878 rreth  dy  javë) Abdyl Frashëri ishte mik shtëpie, në konakun e patriotit bushtricas, Shaqir Palushi. Gjatë atyre ditëve, u bënë disa takime me Parinë e këtyre zonave, në lidhje me përgaditjen dhe masat e nevojshme, për zhvillimin normal të Kuvendit Mbarëkombëtar Shqiptar.  Me daten 7 qershor 1878, Abdyl Frashëri i Toskërisë shkoi dhe qëndroi 3 netë në Kolosjan të Lumës. Ai kërkoi që në Kolesjan te mblidheshin përfaqësues të fshatrave të gjithë Lumës, në Livadhet e Rodagjas, për t’u folur e biseduar me ta, që Luma me burrat e saj luftëtarë e besnikë të ishte e tëra në “Kuvendin e Lidhjes” , që do te mbahej ato ditë në Prizren. (Hys Hasa)

Në ketë Kuvend Kombëtar, populli i Lumës u përfaqësua me të deleguar nga të gjithë bajraqet e Lumës.Në emër të këtyre delegatëve, u zgjodhën organet drejtuese dhe u nënshkruan aktet historike të Lidhjes. Ata ishin krerët popullorë, të nderuar e të njohur lumjane, si: Shaban Agë Luma, Mehmet Sherifi Hasalami nga Gështenjë-Kalisi, Ymer Sufa, Shaqir Palushi e Mustafë Lita. 

Sipas studiuesit Isa Halilaj,  “Luma u përfaqësua në këtë Kuvend historik të Lidhjes nga: Shaban Agë Luma, Merë Sufa, Mehmet Sherifi e Shaqir Ali Zhuri, të cilët nënshkruan edhe dokumentet e vendimeve, pasuar nga aktivistë e luftëtarë të tjerë, si: Shaqir Palushi, Ymer Caka, Halim Laçi, Imer Sula, Ismail Aga, Sulejman Aga, Abaz Miftari, Beqir Spahiu, Selman Daci, Haziz Stafa, Mustaf Lita, Adem Bajraktari, Ahmet Iljaz Qehaja, Bajram Gjana dhe Jemin Gjana.”  

Revista “Mexhlis” e Komunitetit Mysliman të Kosovës e rendit Mehmet Sherifin në listën e nnëshkruesve të akteve të Lidhjes Shqiptare të prizrenit  krahas nënshkruesve dibranë e kosovarë.

Djemtë dhe pjestarët e familjes Hasalami e vazhduan luftën për liri dhe pavarësi kundër turqve dhe serbve, por kjo do të jetë objekt i një shkrimi tjetër. Qëllimi i këtij shkrimi ishte nxjerrja në dritë e këtyre dy figurave atdhetare të harruara.

Kangë për Met Hysenin e Kalisit të Lumës

Do të këndoj me cifteli

Për Mehmetin që u vra i ri,

Djalë Kalisi, djalë Dukagjini

Në Stamboll u bë kadi’

Nga Stambolli në Kalis

Luftën nisur ai e ka gjet,

Se kjo Luma e ka adet

Nga një pashë me e mbyt përvjet

Met Hyseni kur ka mbrri

Pesë krahinave u ka thirr

Në Kalis ai bani ushtri,

me llogore e me hierarki,

Me Mahmut Dacin nipin e tij

luftës me turkun i kanë pri.

Met Hyseni e Tel Bodini

Po luftojnë si djem veziri

Në Bumontroll at’ ditë Korriku,

Shpirti i Metit në altar iku,

Gruan shtatzanë pat lanë në shpi

Gjëmoi lufta në Bumontroll

S’thyhet Luma, as Kalisi

Shkoi lajmi në Stamboll

Amanet o vlla Sherif,

Punët e nisme me i bitis.

Dhe një tjetër amanet

Po m’leu djalë me i thirr Mehmet.

Burimet:

1. Fatos Daci, “Lumjanët në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit”

2. Hys Hasa, kontributi i lumjanëve në Lidhjen e Prizrenit

3. Revista Mexhlis “Firmëtarët islamë të Kosovës në Lidhjen e Prizrenit 1878”

4. Kangë të Rilindjes Kombetare, 1978

5. Shënime të Ing. Agim Hasalami

6. Xhemali Prendi  “Kalisi kështjellë trimërie”

7.Fatos Daci, “Mahmut Daci, jeta dhe vepra e tij” , Kukësi, enciklopedi

8. Isa Halilaj, “Luma në Lidhjen e Prizrenit “

9. Munir Shehu,  “Mahmut Daci ishte qeveri më vehte”

10. Dokumenti (Vj.87-16, Prizren, 27 prill 1876) nënshkruar nga konsulli austro-hungarez i Prizrenit, Lippich, i cili informonte kryekonsullatën në Shkodër dhe Ministrinë e Punëve të Jashtme, në Vjenë.