Sakip Cami: Një jetë kushtuar çështjes kombëtare dhe gjuhës shqipe

 Dervish Hima dhe Zenepe Hima (Qoku),  një jetë kushtuar çështjes kombëtare dhe gjuhës  shqipe

Nga Sakip  Cami

Dervish Hima, lindi më 1872 në Strugë, asokohe pjesë e kazasë së Ohrit në vilajetin e Manastirit, me emrin Ibrahim Mehmet Naxhi Spahiu. Babai i tij Maksut Naxhi Spahiu ishte pronar tokash. Ibrahimi thirrej shkurt nga familja dhe të afërmit Himë dhe më vonë u njoh edhe zyrtarisht me emrin Dervish Hima, kudo në të gjitha veprimtaritë ku ka marrë pjesë dhe në të gjitha gazetat ku ka shkruar. 

Pasi kreu arsimin fillor në vendlindje, shkollimin unik në Manastir, shkollimin e mesëm në Selanik, Hima shkoi në Stamboll për të vazhduar studimet e larta në Shkollën  Mjekësore Ushtarake, të cilën për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane, e ndërpreu pas dy vitesh.[1] Gjatë revolucionit xhonturk, Dervish Hima, sikurse disa atdhetarë të tjerë shqiptarë, iu bashkua Komitetit “Bashkim e Përparim”, njëri ndër themeluesit e të cilit ishte bashkëkombësi i tij Ibrahim Temo, për të punuar  për të ardhmen e Shqipërisë. Për shkak të qëndrimeve të tij, burgoset dhe kalon një kohë të shkurtër në burgun e  Yedikule-s. Pas daljes nga burgu, ndërpret studimet dhe u largua nga Stambolli.

Pavarësisht moshës së tij të re, shkoi në Shqipëri dhe u përpoq ta njihte më nga afër realitetin shqiptar. Ai udhëtoi anë e kënd nëpër nëpër Shqipëri, deri në Kosovë, i veshur si hoxhë, qiraxhi, dervish dhe tregtar[2]. Ndërsa takohej me zotërinjtë dhe tregtarët e shquar të rajonit, ai vizitoi edhe fshatarët dhe vëzhgoi jetën e tyre. Si rezultat i veprimtarisë së tij, veçanërisht në Durrës, ai mblodhi një sasi të konsiderueshme fondesh për lëvizjen atdhetare dhe krijoi një organizatë të vogël atje  si dhe hapi shkolla e botoi disa broshura e gazeta.

U martua me Zenepe Qokun nga Dibra. Zenepe Qoku (Hima)[3]  ishte gruaja e parë që mësoi dhe përhapi gjuhën shqipe në Dibër . U lind në Dibër të Madhe në vitin 1881. Është  e bija e Iljas Pashë Dibrës dhe motra e Shyqyri Bej Dibrës (Qokut. Mësimet e gjuhës shqipe i mori nga Said Najdeni (Hoxhë Voka) i cili hapi të parën shkollën shqipe në Dibër të Madhe në vitin 1900, në shtëpinë e Abdulla Manjanit. Mbas mbylljes së shkollës nga autoritetet turke nxënësit i vijuan mësimet në bodrumet e errëta të dyqaneve e shtëpive në ilegalitet.[4]  Si  bashkëshorte  e gazetarit dhe atdhetarit Dervish Hima,  të dy së bashku luftuan për gjuhën shqipe dhe pavarësinë e vendit. [5] 

Për shkak të kërcënimeve të Sulltan Abdulhamidit II, Hima iku në Bukuresht në vitin 1897, ku u regjistrua në Fakultetin e Mjekësisë, për të vazhduar studimet mjekësore, mirëpo asnjëherë nuk pati mundësi ta përfundonte shkollimin.

Në vitin 1898 botoi një gazetë në gjuhët shqipe, frënge dhe rumune me emrin “Pavarësia e Shqipërisë” dhe filloi të punonte për organizimin e një kongresi mbarëshqiptar. Gazeta kërkonte një Shqipëri të pavarur, të sunduar nga një princ i huaj dhe të mbrojtur nga Fuqitë e Mëdha. Nëpërmjet gazetës që drejtonte Dervish Hima  bënte  thirrje për bashkimin e vilajeteve shqiptare dhe autonominë e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Në veprimtarinë e tij të gjërë në dobi të çështjes kombëtare, një vend të rëndësishëm  zë veprimtaria e tij botuese dhe publicistike, në të cilat Hima ka lënë një kontribut të madh.

Në vitin 1899 ai nisi punën për organizimin e një kongresi, ku do të merrnin pjesë shqiptarët e Bukureshtit. Në broshurën që përgatitën si ftesë, ai dhe bashkëpunëtorët e tij parashtruan 8  kërkesat e mëposhtme: Dhënien e autonomisë së Shqipërisë; hapjen e shkollave kombëtare shqipe; krijimin e një ushtrie shqiptare, të përbërë nga myslimanë, katolikë dhe ortodoksë; Shqipëria të qeveriset nga një guvernator i miratuar nga sulltani, i zgjedhur nga Fuqitë e Mëdha; faljen e atyre që u larguan nga vendi; krijimin e një asambleje të përgjithshme; krijimi i një buxheti specifik për Shqipërinë; pranimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, krahas osmanishtes.

Për shkak të angazhimit të madh politik në favor të çështjes kombëtare shqiptare, në vitin 1899, Himës iu anullua leja e qëndrimit në Rumani dhe ai u detyrua të kalonte në Itali, ku e vazhdoi veprimtarinë e tij politike, duke botuar në shqip dhe frëngjisht gazetën “Zani i Shqipërisë (L’écho d’Albanie) me Mehmet Bej Frashërin. Pas kthimit të Mehmetit në Stamboll, e drejtoi vetëm gazetën dhe i ndryshoi emrin në “Albania”, por me ndërhyrjen e Qeverisë osmane, botimi i asaj gazete u ndërpre. Ambasada osmane në Romë, si ajo në Bukuresht, i kërkoi qeverisë italiane që ta largonte nga vendi. Më 3 qershor 1901 Hima kaloi në Zvicër, ku u muar me veprimtari atdhetare dhe botoi një gazetë në gjuhën shqipe.

Merr pjesë në rolin e gazetarit  dhe botuesit në Kongresin arbëresh të  Napolit që u mbajt më 29 prill të vitit 1901 me nismën e arbëreshëve të Italisë. Kongresi nuk doli jashtë kuadrit gjuhësor, madje diskutoi kryesisht çështjen e alfabetit unik të shqipes, duke shtruar nevojën e një alfabeti latin që të shprehte besnikërisht tërë tingujt e gjuhës shqipe.Për shkak të kësaj pjesëmarrje, ambasadori osman i kërkoi Qeverisë italiane përzënien e tij nga vendi, kështu Hima detyrohet të rikthehet në Zvicër; vendoset në Gjenevë dhe vazhdon botimin e gazetës së tij. 

“Le Temps” ka botuar, të enjten e 2 majit 1901, në faqen nr 2, një shkrim mbi Kongresin shqiptar të Napolit dhe vendimet e marra prej tij.

Aurenc Bebja, nëpërmjet faqes së tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, ka sjellë, në shqip, rrëfimin e plotë të gazetës franceze :

Na shkruajnë nga Roma :

Kongresi shqiptar, i sapo mbajtur në Napoli, ka miratuar rezolutat në vijim :

Përdorimin e alfabetit latin në gjuhën shqipe ;

Mësimin e gjuhës shqipe në të gjitha komunat e Italisë – popullata e të cilave është me origjinë shqiptare – dhe përhapjen e gjuhës italiane në Shqipëri.

Asambleja ka votuar sërish kundër masave të qeverisë osmane që kërcënojnë në Shqipëri ekzistencën e gjuhës dhe kombësisë.[6]

Në fillim të shkurtit 1902, u mblodh në Paris, Kongresi 1-rë i Xhonturqve ose thënë ndryshe Kongresi i Opozitës Liberale Osmane. Aktiviteti u pasqyrua në një nga revistat e përjavshme italiane më të lexuara të kohës “L’illustrazione italiana”. Më 15 shkurt 1902. Ismail Qemali, së bashku me eksponentë të tjerë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare si Ibrahim Temo, Dervish Hima, Jashar Erebara etj., u përfshinë në lëvizjen e Turqve të Rinj (Xhonturqve), duke pasur parasysh synimin e kësaj lëvizjeje për rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876. Ata e shikonin atë si një mundësi për të realizuar të drejtat kombëtare shqiptare.

Dervish Hima ishte bashkëpunëtor  i Ibrahim Temos dhe u udhëzua prej tij të shkruante në revistat xhonturke, me synimin për të arritur pajtimin midis xhonturqve dhe kundërshtarëve shqiptarë të sulltanit. Elita politike shqiptare besonte se Revolucioni Xhonturk do ta zgjidhte çështjen e statusit politik të shqiptarëve në Perandori. Shqiptarët e mirëpritën me entuziazëm shpalljen e Monarkisë së Dytë Kushtetuese dhe e konsideruan formën e re të qeverisjes si fillim të reformave që do të rezultonin me njohjen e autonomisë së Shqipërisë. Projekti xhonturk nuk synonte demokratizimin e shoqërisë otomane, por mbrojtjen e shtetit osman, duke imponuar otomanizmin, si një përpjekje për të zhdukur veçoritë kombëtare të popujve. Meqenëse kjo përpjekje u pa si e dështuar që në fillim, xhonturqit iu kthyen fesë si mjet për të ruajtur kohezionin shtetëror, duke mos lejuar që prirjet nacionaliste të manifestuara te kombësitë e krishtera të ndikojnë edhe te kombësitë myslimane të Perandorisë si te: shqiptarët, arabët, kurdët, etj. intelektualët shqiptarë si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Ibrahim Temo, Dervish Hima etj., u përpoqën që t’i bindin xhonturqit se midis shtetit osman dhe shqiptarëve ka interesa të përbashkëta, mbi bazën e të cilave duhet të vazhdojë bashkëpunimi, që shqiptarët të mbeteshin shtyllë e shtetit osman, siç përmendeshin ata dhe në të kaluarën, duke ua njohur atyre të drejtat kombëtare, njësoj me kombësitë e tjera.

Rivendosja e kushtetutës osmane lejoi që të mërguarit politikë, ndër ta dhe Dervish Hima, të ktheheshin në atdhe. Në gazetën e tij “Shqiptari” Hima theksoi rëndësinë e identitetit dhe gjuhës shqipe, duke i parë ato si dy anë të së njëjtës medalje. Ai theksoi se botimi i gazetës “Shqiptari” kishte për qëllim ndriçimin e shqiptarëve, ngritjen e nivelit të tyre të intelektit dhe kulturës, së bashku me inkurajimin e bashkëpunimit dhe të kuptuarit e osmanizmit, sistemit osman, perandorisë dhe popujve të saj në lidhje me ta. Gazeta “Shqiptari” u përdor nga Hima për t’iu drejtuar qeverisë osmane dhe për t’i mbajtur problemet shqiptare brenda sferës publike. Gazeta e tij kishte publikuar peticione dhe letra nga shqiptarët dhe deputetët shqiptarë të parlamentit osman për çështje të tilla alfabeti i shqipes. Për qëndrimet që mbante, xhonturqit i organizuan një atentat të dështuar në Korçë, si dhe e mbajtën për tetë muaj në burg. Pas lirimit, ai kaloi në një turne shtatëmujor në Shqipëri, ku mbajti konferenca të ndryshme në klubet shqiptare të vendbanimeve që vizitoi. Në ato konferenca Hima theksoi sakrificat dhe kontributet shqiptare për Perandorinë, pretendoi se Shqipëria ishte “djepi i lirisë” dhe mbrojti përdorimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit nga malësorët shqiptarë. Ai kërkoi bashkimin e shqiptarëve në një vilajet, shkolla ku të mësohej edhe gjuha shqipe, që shqiptarët të kryenin shërbimin ushtarak brenda territoreve shqiptare në Ballkanin osman. Gjatë udhëtimit nëpër trevat shqiptare, Hima punoi aktivisht për krijimin e komiteteve të fshehta. Si rezultat i udhëtimeve të tij në Manastir, ai organizoi ngritjen e komiteteve të fshehta në çdo rajon të Manastirit.

Në vitin 1909, ishte në grupin organizator të themelimit të shoqërisë “Vëllazëria” në Elbasan, ku qëllimi i dukshëm i shoqërisë ishte popullarizimi i gjuhës shqipe, por qëllimi kryesor i saj ishte të nxiste ngritjen e komiteteve të reja të fshehta në Shqipëri.

Dervish Hima ishte pjesëmarrës në Kongresin e Dibrës, si njëri nga përfaqësuesit e forcave atdhetare të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku doli qartë kërkesa e për zhvillimin e jetës kulturore të shqiptarëve në mënyrë të pavarur nga turqit. Hima dallohet ndër oratorët shqiptarë, i cili ndikoi që Kongresi të merrte kahen e duhur, krahas Haxhi Vehbi Dibrës, Hafiz Ali Korçës, Jusuf Bej Karahasanit, Fehim Zavalanit shumë të tjerëve.

Për shkak të reaksionit xhonturk, Hima kaloi nga Konstanca e Rumanisë në Stamboll më 18 dhjetor 1909 dhe u vendos në lagjen Beyoğlu, ku vazhdoi me botimin e gazetës “Shqiptari”, të cilën ua dërgonte abonentëve të tij në Shkup dhe Manastir. Ai shkroi shumë artikuj për gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, duke dhënë një kontribut të madh në zhvillimin e vetëdijes kombëtare te shqiptarët. Mori pjesë në Kongresin e Dytë i Manastirit, që i zhvilloi punimet më 2-3 prill 1910. Në fjalën e tij, ndër të tjera ai kishte theksuar: “Armiqtë na kanë çelur luftën në fushën e shkronjave, ne do t’i mbajmë dhe do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt”.

Më 13 dhjetor 1910 Hima ngriti shqetësimet për “militarizimin” osman, për emërimin e oficerëve të ushtrisë në postet e administratës civile në Shqipëri, në vend të burokratëve të kualifikuar dhe protestoi ndaj përdorimit të forcës për të zgjidhur problemeve lokale. Gazeta “Shqiptari” u mbyll në fund të vitit 1910, si pjesë e fushatës më të gjerë të qeverisë osmane kundër alfabetit dhe shkollave shqipe me alfabet latin. Pas mbylljes së kësaj gazete, gjashtë numra të saj, nga numri 34 deri në numrin 39 u botuan me emrin “Bashkimi” dhe, pasi u hoq ndalimi i botimit, ai vazhdoi ta botonte sërish me emrin “Shqiptari” në numrin e 40, që mban datën 13 dhjetor 1910.

Edhe pas vendosjes në Stamboll, Dervish Hima vazhdoi aktivitetet e tij politike, duke shkuar herë pas here në atdhe, por edhe duke udhëtuar jashtë, ku në gjysmën e dytë të 1911 kishte vizituar Bukureshtin dhe Vjenën. U kthye në Stamboll në muajt e parë të vitit 1912 dhe vazhdoi veprimtarinë e tij politike dhe kaloi edhe në Shqipëri.

Veprimtaria e Dervish Himës në periudhën parakushtetuese u mbështet nga Perandoria Austro-Hungareze, e cila vazhdoi ta mbështeste edhe pas shpalljes së Monarkisë Kushtetuese. Së pari, në prill 1910, nga përfaqësuesi austriak iu bë një ofertë që Vjena do të financonte të gjitha shkollat ​​që ai do të hapte në trevat shqiptare. Në janar 1912, Dervish Hima kërkoi mbështetje për financimin e gazetës dhe udhëtimet e tij në Manastir, Janinë dhe Kosovë.

Kur shpërtheu kryengritja e vitit 1912 organizoi kryengritjen në Ohër dhe Manastir; shkoi në Korfuz dhe filloi punën për përhapjen e rebelimit në jug të Shqipërisë. Ishulli i Korfuzit, nën sundimin grek, ishte kthyer në një strehë të sigurt për kryengritësit shqiptarë, si rezultat i avantazhit strategjik që ofronte afërsia me Janinën. Përmes ishullit kryheshin edhe dërgesa armësh në pjesë të ndryshme të Shqipërisë.

Në fund të majit 1912, për të bërë organizimin e kryengritjes, Dervish Hima kishte kaluar në Prevezë, Pargë e në Vlorë. Si rezultat i veprimtarisë së tij dhe të drejtuesve të tjerë, komitetet e fshehta të Manastirit, të Korçës, të Vlorës, të Beratit e të Elbasanit u betuan se do të mbështesnin veprimet luftarake në Vilajetin e Kosovës..

Në ditën e shpalljes së Pavarësisë, Dervish Hima mori pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe ishte një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe u zgjodh anëtar i Pleqësisë.

Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar mbeti i angazhuar ndaj çështjes kombëtare, pjesëmarrës në Kongresin e Triestës që u mbajt nga 27 shkurti me 6 mars 1913 së bashku me Hamdi Bej Ohrin, Sotir Kolean dhe Faik Konicën, kongres që kishte në qendrë të vëmëndjes njohjen e qeverisë së Ismail Qemalit dhe moscopëtimin e vendit. .Pas përzënies së serbëve, autoritetet austro-hungareze e kishin emëruar Dervish Himën inspektor Arsimi në Tiranë, në vjeshtën e vitit 1917.

Pas konsolidimit të shtetit shqiptar, me shpalljen e Republikës, Dervish Hima qe emëruar Drejtori i parë i Drejtorisë së Shtypit të Presidencës së Shqipërisë. Vdiq në Tiranë më 13 prill 1928, në moshën 56 vjeçare.

[1] Uikipedia

[2] Dr. Nikollë  Loka, “Dervish Hima, atdhetar dhe rilindas që ja kushtoi jetën  cështjes shqiptare

[3] Fotoja e Zenepes gjendet në Muzeun e Dibrës

[4] Haki Stërmilli, “Dibra në prag të historisë “ faqe 79

[5] Sakip  Cami, “Dibra , Ngjarje dhe luftëtarë” 2022,

[6] Aurenc Bebja*, Francë – 24 Shkurt 2018, Darsiani.com