GLADIOLA BUSULLA (JORBUS), SHKRIMTARJA QË VRINGËLLIN
ARTISTIKISHT ARMËT KUNDËR KEQTRAJTIMIT TË GRAVE
Nga SHPENDI TOPOLLAJ
(Rreth librit “Shtëpia e mjegullës”)
Nuk e di a u kujtohet poezia e Kostas Varnalisit “Vegimi yt”, ku ndër të tjera thotë: “Në këtë jetë që e urrejmë, / Në këtë botë që na urren, / pimë dhe s`mundëm dot ta shfrejmë / brengën që shpirtin na e bren, / që na mbërthen dhe e mbërthejmë”. Por mua, sepse m`u kujtua kur mbarova së lexuari novelën e mrekullueshme të të urtës Gladiola Busulla (Jorbus), “Shtëpia e mjegullës”. M`u kujtua, pasi pashë që ajo, ndofta jashtë natyrës së saj timide, brengën që po gërryen shpirtin e shumë femrave shqiptare, për turpin e të gjithë burrave, intelektualëve dhe politikanëve, nuk e mban brenda vetes. Ajo, me zemërimin dhe revoltën e saj, shpërthen fuqishëm artistikisht, për një problem të trashëguar nga shekujt, siç është ai i trajtimit jo njerëzor të gruas në vendin tonë. Pse t`i bindemi sedrës të sëmurë dhe të heshtim, kur para nesh ndodhin për ditë histori poshtëruese, siç është dhe sjellja mesjetare e ngujimit nga hakmarrja, deri edhe të fëmijëve. Po a mund të shërohen plagët e tilla, duke i fshehur ato? Sot, nuk ka asgjë të panjohur për këdo, kudo që ai të ndodhet në këtë planet. Neve na ka mbetur e pandryshuar që nga sistemi i kaluar, ajo dëshira për të mos i nxjerrë jashtë shtëpisë anët e këqia. Të huajt duhet të dinë vetëm vlerat dhe vitytet e popullit shqiptar; në të kundërtën, ku shkoi krenaria kombëtare? Po ç`krenari zeza është kjo, kur paguhet aq shtrenjtë; me vuajtjet, fyerjet, përçmimin, keqtrajtimet e deri rrahjet, pa thënë edhe vrasjet, qoftë edhe të një gruaje të vetme. Po të ndjekësh ecurinë e fitimit të të drejtave të grave në botë, në luftën e tyre për barazi shoqërore, do shohësh se dhe ato kanë kaluar një kalvar tmerresh të papërshkruara. Dhe në shumë vende, ato i ndeshim me gjithë egërsinë e tyre në popuj me mentalitet primitiv, ku në emër gjoja të fesë apo moralit, gratë, për shmangien më të vogël nga rregullat arbitrare, të ngurta e të pashpirta, ndëshkohen me burg, me rrahje me shkopinj, me vrasje publike me gurë e deri me djegie apo varrosje për së gjalli. Jo për mungesë pune, për shpërblimet diskriminuese, për nëpërkëmbjen e të drejtave elementare, por edhe për të drejtën e votës, gratë kanë luftuar dhëmb për dhëmb, të organizauara dhe udhëhequra nga trimëresha dhe u janë imponuar qeverive dhe parlamenteve të tyre. Dhe kjo luftë, ende vazhdon edhe sot e kësaj dite. Por gjithashtu, tërë përpjekjet e tyre bëhen në dritën e diellit, para syve të të gjithë botës. Ne jemi këtu ku jemi, pasi edhe vetë gratë i janë nënshtuar sjelljes barbare të burrave të tyre që i kanë parë ato si plaçkë tregu, si shërbëtore të tyre dhe fëmijëve që ato u jepnin.
Në të vërtetë edhe gratë shpesh e kanë parë veten inferiore, ndaj dhe i janë nënshtruar fatit të tyre, të cilin e e kemi quajtur “kompleksi i Stokolmit”. Merilin Monro (Merilyn Monroe, me emrin e vërtetë Norma Zhan Bejker), jetoi pak, por la ca fjalë që nuk vdesin, si për shembull: “Nuk merakosem pse jetoj në një botë të zotëruar nga burrat përderisa mund të mbetem grua në këtë botë”. Kurse ish kryeministrja Margaret Theçer (Thatcher) shprehet se: “Në politikë, po deshe të thuhet diçka, pyet një burrë. Po deshe të bëhet diçka, pyet një grua”. Ja, këtë bindje ka edhe autorja e librit në fjalë, e cila duke portretizuar heroinën e saj, jeta e së cilës qe mbuluar vetëm me mjegull gri, shpërfaq dëshirën që ajo ka: “Vetëm për këtë jetonte Athinaja, që t`i vidhte një çast fatbardhësie jetës, një çast të përsosur, qoftë dhe një të vetëm”. Shihni pra sa pak kërkon ajo. A nuk është për t`u dhimbsur? Burri i saj Ulpiani, njeri i qejfit dhe pijanec (hedonist, thotë për të autorja), jo vetëm që e shpërfill, por dhe e flak tej si leckë. E rreh, e përbuz, e shfrytëzon për tekat e tij perverse dhe e nxjerr përjashta në një natë të ftohtë. Dhe ajo, për hir të djalit të cilin do ta shkollojë dhe edukojë që të mos i ngjaj të atit, nxjerr sytë duke punuar çentro, e duke bërë gliko të shijshme. I vetmi gëzim i saj është kur i biri, Diomedi, shkon me studime në Suedi. Pse ka zgjedhur këtë vend kjo autore do thoni ju. Epo pikërisht, duke hequr një paralele me një nga vendet më të zhvilluara të botës, me standard jetese e qytetërimi të jashtëzakonshëm, ky vend i cili qysh nga viti 1815, nuk u përfshi në asnjë konflikt të armatosur, do ishte kuptimplotë për të krahasuar dhe treguar se ku duhet synuar në respektimin e të drejtave të femrës. Kjo është një gjetje e mençur e kësaj autore, ashtu sikurse është zgjidhur bukur edhe kompozimi i veprës, që edhe po ta quash roman, je brenda kërkesave të letërsisë, ku nuk vihet asnjë kufi, midis tij dhe novelës. Gladiola, e ka ndërtuar librin e saj si një mozaik, pa kohë. Aty bëhen kapërcime të këndshme.
Personazhet mund të jenë të rritur dhe kalohet te fëmijëria e adoleshenca e tyre. Mund edhe të ketë vdekur, siç ngjet me Athinanë e shkretë (që mesa duket e mbyti me jastëk i shoqi barbar), dhe ngjallet sërish, duke medituar. Por çfarë mendon ajo, kur kësaj gruaje të gjorë asnjëherë nuk ju nda frika. Asaj subkonshienca i pëshpërit se “… Zoti yt është frika”. Ka lexuar dhe di diçka nga filozofia e mençuria. Jo më kot e ka emrin Athina, se ai bufi i shenjtë që ajo ia lë të birit në një kuti me një letër që ta lexojë pas vdekjes së saj, i konvertuar te romakët, lindi shprehjen “Bufi i Minevrës, fluturon natën”, pra mendimet më të mira vijnë natën. Fare mirë, mund të quhej edhe Atena Higeida e cila personfikonte mbrojtësen e familjes dhe të besnikërisë bashkëshorore, si dhe mbrojtësen e punës së gruas. Por ajo nuk arriti kurrsesi, të bëhej Atena Palada, pra ajo guximtarja që kishte vrarë njërin nga kundërshtarët më të mëdhenj, gjigantin Palas. Kuptohet që këto pindarizma të miat janë të kota, kur autorja e librit arsyeton se “Ajo e përjetonte ferrin çdo ditë dhe nuk ia uronte asnjë femre tjetër, kalvarin e saj të pafund. Vuajtja ishte një ligj i pashkruar në jetë, një fatalitet i pashmangshëm, një rrufe në qiell të hapur, që të gjente të papërgatirur sepse askush më parë, s`të kishte vënë në dijeni.” Veç, s`duhet harruar se ajo vinte nga shtëpia e fëmijës dhe ca gjëra jo të mira i kishte provuar. Ja pse sytë e saj ngjyrë trishtimi, flisnin në emër të saj në heshtje, pa thënë asnjë fjalë. Por edhe i biri, i cili është përshkruar me aq dashuri nga kjo autore, nuk i ngjet plotësisht heroit mitik, emrin e të cilit mban. Ashtu si ai, që pretendonte të martohej me Helenën edhe atij i kishte mbetur mendja te nazet e shakatë, tek e qeshura e ëmbël dhe e shkujdesur e Arbës qysh në bankat e shkollës, por ja që atë e merr një djalë suedez, Bjorni i cili e kishte njohur kur ishin në Spanjë si studentë. Diomedit tonë nuk i kërkohej as të shkonte me Odiseun në ishullin Skiros e të kërkonte Akilin dhe as të futej në barkun e Kalit të Trojës për të ndryshuar rrjedhën e luftës. Ama, me atë kulturë që kish, me ato virtyte, ku binte në sy ndershmëria e tij, duhej të ishte përpjekur më shumë për t`ia lehtësuar vuajtjet së ëmës, për t`ia bërë jetën sado pak të lumtur, qoftë edhe duke e marrë për pak kohë atje në Suedi që ajo e kishte ëndërr.
Nuk guxoi të “ndeshej” me të atin, ujkun Ulpian dhe t`i kundërvinte hapur mospajtimin me harbutërinë e aventurat e tij. Tani, ai nuk ishte më fëmijë, dhe nuk mjaftonte vajtimi për nënën e cila i shkruante: “Tashmë, e keqja midis prindërve të tu ka arritur kulmin, por mos të të vijë turp, as që je burrë dhe as që je biri i Ulpianit. Në fund të fundit nuk ishte zgjedhja jote të ishe biri i tij. Zgjodha unë për ty. Të rrita vetëm dhe të bëra një burrë të vërtetë, nga ata të rrallët si margaritarët e detit; i pashëm, i kulturuar, i ditur, i dashur e plot dhembshuri për njerëzit”.
Ai, bazuar në fjalët e shkrimtares, edhe vetë duket se e kupton: “Sa herë Diomedi ishte ndjerë burracak! Kishte arritur gjithçka në jetën e tij, përveç se të shpëtonte të ëmën nga kthetrat mizore të fatit të saj, sidomos gjatë viteve të fundit që ishte larguar nga vendlindja”. Por këto nuk kanë rëndësi, ashtu sikurse lidhja e tij me Dafinën e dikurshme, nuk përbën veçse kureshtje.
Rëndësi ka fakti se Gladiola me këtë libër ka arritur një shkallë superiore të të shkruari të prozës. Proza e saj, stili i përdorur, mendimet e shfaqura, mesazhet kurajoze, të vërtetat e hidhura, denoncimi tek e fundit, nuk janë thjesht rezultat i talentit të saj të njohur, por edhe i erudicionit i cili bije në sy qysh në faqet e para të këtij libri. Gladiola flet për teoritë e Epikurit dhe nxënësit të Sokratit, Aristipit, i cili drejtonte në shek. e V - të para K. shkollën cirenike. Ajo shfrytëzon mrekullinë e mitologjisë dhe e ngjyron këndshëm rrëfimin e saj me të. Hyn natyrshëm në dhomë, piktura e simbolistit austriak Gustav Klimt “Nëna dhe fëmija”, korniza e së cilës është e spërkatur me currilat e gjakut të Athinasë. Por për Ulpianin që nuk ka ndjenja të tilla, do bënte punë edhe gravura “Britma” e norvegjezit Edvard Munch. Duke qenë vetë pedagoge, Gladiola e njeh mirë edhe filozofinë e Rusoit dhe sjell për lexuesin polemikën e poetes suedeze H. Ch. Nordenflycht me të, lidhur me rolin e grave në shoqëri, të cilin iluministi francez e kufizonte. “Kështu, - thekson kjo autore - Suedia, mbeti vendi pararendës i barazisë gjinore, i udhëhequr nga një lëvizje si teorike, ashtu edhe praktike”. Ja pse edhe na jep aq e aq personalitete femra të atij vendi, pak a shumë të njohura nga lexuesi shqiptar si Elsa Andersson, Greta Garbo, Ingrid Bergman etj. Në të gjitha faqet e këtij libri, mjegulla nuk të ndahet, por sidoqoftë, grija e saj nuk të bën pesimist. Blerja e shtëpisë ndjellakeqe, nga ana e Arbës dhe Bjornit, dhe vënia e emrit të vajzës së ardhshme Niebla, pra Mjegulla, sikur duan të të kujtojnë se përpjekjet për të larguar mjegullën, nuk duhet të reshtin asnjëherë. Vetë jeta e Athinasë, s`është veçse jeta e njërës nga ato, për të cilat Ana Andrejevna Gorenko (Ahmatova), poetja e aromës së gruas, shkruan: “Po un` - pas fatit tim të mjerë, / As drejt, as shtrembër tinëz / Dhe nuk arrij askund, asnjëherë / Si tren që humb greminës.”
Vetë Gladiola, brenda thjeshtësisë së saj, ashtu siç ruan dinjitetin në jetën e përditshme, ashtu e manifeston atë edhe në të gjithë krijimtarinë e saj letrare. Kurajoja, me të cilën ajo ngre zërin në këtë libër për një nga problemet më madhore me të cilën ballafaqohet sot shoqëria jonë, personalisht më kujton atë thënien e Harold Robbinsit për librin e tij “Një gur për Deni Fisherin”: “Nëse në veprën time nuk ka gjë tjetër që të bjerë në sy, për sa më përket mua, të paktën një gjë spikat mirëfilli mbi gjithçka tjetër: jam një shkrimtar që flas për gjindjen.
Sepse gjindja, me tërë shpresat dhe ëndrrat e veta, me lakmitë dhe ambiciet e veta, me dashurinë dhe urrejtjen e vet, është e vetmja gjë që më intereson”.
Dhe Gladiola interesohet për hallet dhe shqetësimet e kësaj gjindjeje, ndaj dhe është pikërisht ky interesim që ia rrit dinjitetin dhe ua lehtëson brengat me të cilat është ngarkuar shpirti i saj, nga keqtrajtimi anadollak i femrave tona dhe nga indiferenca që e shoqëron atë.
