Romani “Kostandini i madh” , nga Leonard Priftit
Zhanri I romanit historik , ka shenuar rritje cilesore , ne dekadat e ketij shekulli . Fanoli , ka shkruar romanin historik , per Skenderbeun , ne proze poetike . Pervec romaneve te Sabri Godos , nje roman historik , ka shkruar Pjeter Arbenori . “Kur dyndeshuin Vikinget “ . Seriozisht me romanin historik , me shume sukses, eshte marre romancieri, me kulture te gjere historike , Resmi Osmani . I kam komentuar disa romane te ketij autori , qe aktualisht mbetet romancieri autokton , me prodhimtari me te gjere historike , perfshire dhe tregimet memoriale , per ceshtjen çame .
Romani , qe do te analizoj sot , eshte “Kostandini i madh” , nga autori , Leonard Prifti . Romani , me gjithe bibliografine , ka 295 faqe . E ka botuar SHB “ Eugen “, viti i botimit 2007 . Qe ne fillim , me duhet te pohoj se autori , na ka dhene nje veper te argumentuar historikisht dhe te veshur artistikisht , per aq sa lejon nje histori kaq e gjate dhe shume e komplikuar . Kostandini , i perket popullsise ilere te shekullit te katert epoka e re . Ka qene perandor i Romes , prej vitit 305 – 337 . Ka jetuar vetem 63 vjec . Eshte kapetadani ushtarake , me i madh i botes . Perandoria e krijuar ne sundimin e tij , pati marre emrin perandoria Diell . Paraardhesi i tij ishte Deoklecani . Edhe ky me gjak ilir , por njeri mizor dhe qeverritar me dore te hekurt . Disa vite Kostandini sherbeu , nen urdherat e Dioklecianit , ne rrolin e nje gjenerrali ushtarak te Perandorise diell .
Nje pjese , nga kater Perandorite , Diokleciani ja pat besuar gjyshit dhe babait te Kostandinit . Dy burra ilire te devotshem , per pushtet dhe administratore korrekt te pjeses se Perandorise , qe u ishte besuar . Ne luftra te pergjakshme , per ruajtjen e kufive , Kostandini , beri emer si ushtarak i ri dhe me perspektive . Diokleciani kishte informacion , per nje ushtarak , me perspektive , qe rritej brenda perandorise te tij . Per pake kohe dhe vete Perandori i madh e njohu Kostandinin , si nje gjeneral me pasion dhe trimeri te rralle .
Armiqte , qe rrethonin perandorine e Kostandinit , mbanin ne kembe nje ushteri me rreth 350 mije , ushtare te pergatitur mire , me shume keshtjella , te pushtuara ne Europen e asaj kohe . Ushtria e Kostandinit arrinte shifren , deri ne 200 mije ilire , qe perdornin mire kuajt e betejes dhe armatimin e lehte . Kjo diference ne forcen e gjalle , pat detyruar Kostandinin , te perpunonte metoda ndryshe nga ato te artit ushtarak kohor , ne perballje ballore .
Jane proverbiale perdorimi i desheve , ne carjen e deres te nje keshtjelle . Ne nje beteje tjeter , ushtaret e Kostandinit , paten ngarkuar fuci me vere , duke u paraqitur si tregetare . Ushtaret armiq i sulmuan . Ushtaret ilire i braktisen vozat , duke u terhequr , por provizorisht . Kundersulmuan dhe thyen keqas ushterine e dehur me vere .
Kostandini u ul dhe perpunoi metodat e tij , sipas kushteve , duke u dhene perparesi metodave te befasise , kryesisht terheqjes te perkoheshmme dhe strategjike , pasuar me sulmin e fundit , qe behej deciziv , ne fitore . Dy strateget e Kostandinit ishin miqte e tij te ngushte , qe vinin me miqesi , qe nga feminija , Thedheos dhe Bato . Te tre miqte dhe komandatet e tjere te frontit , perbenin shtabin madhor te ushtrise se Perandorit Kostandin .
Kesaj periudhe dhe vete Kostandinit i perket arti ushtarak , i terheqjes se perkoheshme dhe pastaj sulmi i befasishem . Jane me dhjetra sulmet e ushterise ilire , kunder keshtjellave te ushterive barbare , qe nuk rreshtin ne luftra , per te kafshuar toka te Perandorise romake te Kostandinit , por gjeten teheqjen strategjike dhe pastaj goditjen ne befasi . Kostandini ka meriten e krijimit te artit usharak modern , ku fronti mbeshtetj nga nje ekonomi prodhuse , duke i dhene perparesi zhvillimit te vendit , ne prapavije te frontit me arme .
Mbrapavija eshte pjese e rendesishme e frontit , konkludonte strategu Kostandin. Ne menyre figurative , do punoi varrmihesi , por me shume do te punoi token bujku . Nuk mbahet kjo perandori –diell , vetem me placken dhe tokat , qe do t’i merreshin kundershtarit . Bujkroberia , pesoi nje reformim rrenjesor , ne perandorine Kostandinjane , qe u shtri ne 3 kontinte . Arti ushtarak , i perpunuar nga Kostandini , nuk ishte produkt i skrivanive te zyrave te renda , por pergjithesim i analizave te aksineve ushtarake te drejtuara nga Ai vete dhe shtabi i tij i perkushtuar .
Kostandini flinte dhe pushonte rigorozisht 6 ore ne 24 orshin . Ishte mbi 180 cm. i gjate , trup atletik dhe fytyre burrerore . Ishte stervitur dhe kish mesuar , ne shkollat me te mira te kohes . U ndihmua jo vetem nga gjyshi dhe babai , perandore , por dhe nga vete Perandori i madh ilir Diokleciani . Ne kete perandori , te Dielit , sherbeu si komandat dhe me von si gjeneral . Perandori ja njohi zotesine intelektuale dhe ushtarake , megjithse kishin pikpamje te kunderta botkulptimore . Diokleciani ishte puritan dhe e luftonte kristianizmin . Kjo fe , thoshte Diokleciani te carmatos , sepse nuk lejon distanca midis armikut dhe luftetarit perandorak . Simbas asaj feje paqesore , kur te godasin me shuplake , duhet te kthesh dhe faqen tjeter . Gjenerali , Kostandin , vishej si ushtar , flinte ne kasollen e usharit , mbeshtjelle me gunen e dhirte ilire .
Kostandini , jo vetem , qe besonte te kristianizmi , por u be mbrojtesi i flakte i tij dhe ne shume rraste edhe ideollog i kesaj feje , qe Diokleciani ja pat mohuar , jo vetem Perandorise , por dhe vete Romes . Nuk flitej me per nje Rome kristiane , por thjesht , per nje Rome puritane . Ky puritanizem , mrohej me ligjet , qe kishte miratuar vete Perandori dhe qe nuk njohin meshire dhe as falje , por elimin fizik te c’do kundershtari dhe robi . Robrit torturoheshin dhe digjeshin . Kostandini , aq i asher sa ishte ne front , aq tolerant mbetej pas betejes . Robrit duhet te ndihmohen , te vendosen ne pune , te trajtohen njerezisht . Keto ishin pikpamjet baze te fese kristjane , qe Kostandini , ishte perkrahes dhe idhtar i saj .
Njerez me te tilla pikpamje , Dioleciani , jo vetem nuk i perkrahte , por i denonte me pune te detyruar dhe jo rralle i eliminonte fizikisht . Vetem nen ze mund te flisje , per kristanizmen , ne Romen , ku kristianizmi kishte lindur dhe nga ku ishte perhapur ne te tera skajet e botes . Per Dioklecianin , kjo ishte fe qe e kishte mbaruar misionin . Perandori e dinte , qe gjenerali i tij , kishte bindje te fuqishme kristiane , por kjo ishte pak , per llogjiken e Perandorit , ndaj nje gjenerali te famshen dhe me perspektive , per te komanduar , ne nje te arthme Perandorine diell .
Kostandini e gezonte trashegimine , sepse vinte nga famile perandorake , por ishte i zoti i shpetes dhe i supermacise ne fushe-beteje , te c’do natyre dhe te c’do permase . Ne Perandorine diell , Diokleciani nuk gjente tjeter njeri , per ta zevendesuar , pervec Kostandinit . Kishte te drejte , te mendonte keshtu dhe kjo ndodhi , pasi Dioklestiani nuk u ul me fronin e larte perandorak .
Dioklestiani dhe Kostandini , ishin dy ane te medaljes perandorake te Perandorise diell . Nen Kostandin , Perandoria diell , ndryshoi rrenjesisht . U zgjerua ne 6 fish me shume nga sa e mori . U qeverris ndryshe . U ligjerua kristianizmi , qe u ribe fe boterore . Roma u be kryeqytet i kristianizmit . U krijua shteti , me tipare te reja ligjore. Njerzit gezuan lirine e fjales , te punes , te prones . U perpunua dhe u vu ne jete nje sistem i pa njohur i shtetit , qe bazohej ne konkurecen dhe tregetine e lire . Ne kete kohe e ka origjinin shprehja e fameshe ekonomike Levizja e lire e kapitaleve .
Autori , Prifti , na meson se termi ekonomik , “Ekonomi tregu “ , si emertim dhe si instrumnent ekonomik , eshte degjuar , per here te pare brenda mureve te Presidences kostaninjane .
Disa shekuj me von , pikerisht pas revolucionit francez nga koncepti ekonomi tregu , u zhvillua levizja e lire , u intesifikua shkembim i mallrave , qarkulluan me shpejt parate , linden bankat . Lindi sistemi ekonomik kapitalist , qe eshte sistemi me i perparuar dhe me rentabel , ne te gjitha kohrat e historise se njerezimit. Sic shifet shume larg i ka rrenjet kapitalizmi .
Kostandini i njifte realisht te gjitha karakterisikat tokesore te Perandorise dhe rrekej te kombinonte prirjet e komunitetit , me interesat ekonomike te gjithe shtetit. Ai kishte vene re se ne ishullin Rodos te Egjeut , ndertonin varka te sigurta dhe te medha . Perandori ua stimuloi kete pasion dhe prodhimi i varkave u rrit dhe u perfeksionua . Biznesi ndertimit dhe tregetimit te varkave lulezoi , sepse e kerkonte koha . Shitja e varkave u be rutine dhe , nepermjet tyre , u zhvillua tregetia detare , qe ishte dhe mbeti tregetia me voluminoze , se te gjitha tregetite homologe tokesore .
Kostandini , zoteronte aftesi mendore dhe fizike te rralla. Ai u shqua ne shume fusha te veprimtarise njerezore , duke u shndruar ne institucion i perhershem , ne ushtri , ekonomi , legjislacion, bashkepunim ndershteteror , qe me von u quajt diplomaci, vecanerisht eshte i njohur ne urbanistike . U shqua ne ndertimin e Romes se re Eshte reformatori me i madh , qe njifet deri ne ditet e sotme.
Te tera keto cilisi zhvilloheshin ne shpirtin tolerant dhe te gjere njerezor dhe fetar , qe nuk njohu disfate , ne jeten e tij relativisht te shkurter . Jetoi 63 vjec dhe drejtoi perandorine – diell , per 32 vjet rresht . Per sa ka bere per njerezimin , konsiderohet njeri i jashtzakonshem , shume popuj e kane shenjteruar , simbas fese te tyre dhe sot e quajen Shen Kostandin . Ka nje dite te vitit , qe falen , ne emerin e tij te shenjteruar .
Rritja e aftesise ushtarake te Kostandinit , u shqyrtua nga Diokleciani , ne beteja te medha , me rendesi jetesore , per Perandorine . Nje nga keto prova ishte lufta me Perset , qe ishin gjalleruar , mbas pushtimeve romake te dikurshme . Kostandini mori komanden e legjioneve me ushtare dhe u nis drejt Palmires dhe Babilonise ( Iranit dhe Irakut ) . Persia , kishte qene fuqia kryesore e lindjes . Shtrihej nga India , deri ne Greqi .
Ne nje nga pritat e shumta te kesaj beteje , Kostandinin e kapen rob , dhe sipas ligjit , duhet te digjej i gjalle ne nje nga tempujt persjan . Simbas fese persiane , ishte nje rregull i rrepte , qe skuadra , qe do te pergatiste dhe te zbatonte misionin e djegjes , duhet te ishin krejt te carmatosur . Kur beheshin keto pergatitje , per ndezje zjarri , cubat ilire , nen drejtimin e Batos , sulmuan , nga te kater anet dhe , cane rrethimin . Kostandini u bashkua me trupat , qe e prisnin jasht tempullit , ku do te kryej krimi . Ne rreshtin e dyte te trupave , ishi vendosur trypat e komandatit tjetr ilir Tedotos . Tere ari i kampit dhe pasuri te cmuara , rane ne dore te Kostandinit . ( F 75 )
Beteja e Persise , ishte guri i proves , per rrugen e Kostandinit , drejt pallatit perandorak , qe e kish drejtuar , me dore te hekurt , Diokleciani , per 9 vjet .
Pikpamja , per rolin e shtetit , ne jeten e njerzve , eshte vija e demarkacionit midis autokratit dhe demokratit te cdo ngjyre . Ja sie parafytyroi Kostandini , kete karakteristike dalluse te shtetarit : “ Diokleciani dhe keta cezaret e tjere ateiste , jane me te keqij se vrasesit . Vrasesit vrasin vetem trupin e njeriut , kurse keta politikane vrasin shpirtin dhe e bejne kete shpirt te pa afte te gezohet me Zotin . Mungesa e lirise se mendimit , qe vjen nga shteti , eshte krimi me i madh , per njerezimin .” ( F 90)
Lexusi ve re se sa i thelle dhe i parakohshem , ka qene mendimi i Kostandinit , per demokracine dhe shtetin e te drejtes . Mbas 17 Shekuj , keto mendime mbeten platforma baze e shtetit demokratik . Keto mendime , mund t’I perdoresh , per c’do lloj shteti te sotem , pa asnje retushim .
Qe ne ditet e para te marries se pushtetit perandorak , mendoi si do te fuqizonte shtetin . Nuk erdhi ne fron , vetem nga shpata , por dhe nga dituria . Ja cila u be motua e tij : “ Pa prodhim te madh dhe te bollshem , politika nuk ka asnje vlere “ ( F 133 ) .
Kjo sentese e udhehoqi gjithe jeten .
Populli i Romes i kishte shkruar shume letra Kostandinit . Kerkonin t’I clironte nga tirania e Maksendit . Ky i fundit e kishte mbushur Romen me spiune . Arrestoheshin romake , pa bere asnje krim . Ja si na i pershkruan autori kete ngjarie :” Kur hyri triumfalisht ne Rome , nuk mbeti burre , plake apo plak dhe femije , pa dale ne rruge dhe ne dritare , per ta pershendetur.Pasi mbaruan festimet dhe kremtimet fetare , Ai amnistoi me mijra te burgosur , qe vuanin denime te renda , per shkak te bindjeve te tyre. Ishin te burgosur te ndergjegjes …. Pastaj Ai vizitoi , biblioteket , gjimnazet … Roma ishte e lumtur dhe e deheur , nga liria e pa pare ndonjehere “ ( F158 )
Kur hyri triumfalisht ne Rome , populli kishte dale ne shesh dhe e ngriten ne krah , kete bir te denje te Perandorise se famesshme . Ai e ndryshoi Romen rrenjesisht dhe sot , Roma , moderrne ruan urbanistiken e asaj kohe te arte. Mbajti nje fjallim historik ne Senat . Ja nje pjese e fjalimit historik:
“ Eter senature , burra te degjuar , ju pershenes !
Erdha te sjell paqen dhe lirine shume te deshiruar , per te gjithe . Qyteti i perbotshem , R oma , mban ne gji nje senat madheshtor dhe nje shtet madheshtor , qe i jep drite dhe kulture gjithe botes .. Me ndihmen tuaj , une shpresoj te ruaj paqen dhe marrdheniet midis kombeve te botes mbare . . .. Per thinjat tuaja dhe per madheshtine imperiale , kam respekt … Ju me pritet si birin tuaj romak . Une jam ilir . Perandor ka qene gjyshin dhe babai im . I kemi fituar me merite dhe me drejtesi dhe sherbime luftarake , keto kryeposte . Une jam biri juaj dhe nuk bej dallim , per asnje komb . Roma do te shkaterrohej nga percaria e brendeshme . Te gjithe shtetasit jane te lire dhe te barabarte , per te derdhur energjite e tyre , per kete shtet boteror . Ketu njerzit do te jene te barabarte dhe te sigurte , pavaresisht pasurise dhe pozites shoqerore . . Ketu do te lulezoi liria e fjales dhe e besimeve te kunderta . Ne kete menyre , s’ka si te kete armiq te brendshem , te projektuar nga kokat e perflakura te shtetareve te cmendur “ .
Senati shpertheu ne .. URRA!
Kufijte e Perandorise se Kostandinit , ishin me te gjera se ato , qe realizoi Jul Qezari , madje , me te gjera se ato , qe realizoi Pompeu i madherishem, Sikurse Aleksandri dhe Pompeu edhe Kostandini i rriti te ardhurat , me shume se pesembedhjete here , ndaj gjendjes , qe nisen .
“Evropa e qau , per vite me radhe , kurse Iliria dhe Nishi , Maqedonia , Epiri dhe Greqia ,u veshen ne zi, per ilirin e madh . E qane kete kapedan , qe themeloi Bizantin , duke rrezuar kulturen e vjeter . Greqia i ka shume borxhe historise se rraces pellazgo- ilire . Shkelqimi i dyte i Greqise , pa kete perandori , nuk do te ekzistonte . Me gjith kete iliret humben nente te dhjetat e tokave te tyre autoktone , sepse nuk diten te shkruanin historine e tyre ne shekuj “ ( F 288 )
Arti ushtarak , per goditje te befasishme , ka emrin arti ushtarak ilir . Kur e pyeten Kostandinin , pse nuk e quajti Perandori Ilire , por Romake-bizantine , Ai u pergjigj , se duhesh nje trashegimi shteterore , qe te mobilizoheshin gjithe kombet , ne nje komande te perbashket . Ilirte ishin ushtare te zote , por dhe individual , ne veprime .
Ne komentet e mija , nuk i permenda te tera betajet , qe udhehoqi dhe fitoi Kostandini i madh . Cilesorin “ i Madh “ , nuk e ka vendosur autori i romanit . Eshte mbiemri , qe i njef historia ketij burri te parakohshem ne dituri , trimeri , drejtesi . Flitet , per 17 shekuj me pare . Shtetret e sotem duhet te denojne veten , per c’do cfaqje autokrate dhe abuzim me pushtetin . Fjala e tij ne Senat , eshte e plote , kunder autokracise dhe despotizmit. Ne rrastin me te pare shtetaret e sotem , qe priren nga autokracia dhe injorojne ligjet , mbasi te lexojne platformen kostandinjane , lipset te kalojne ne vetvrasje , me qe denimi me vdekje eshte i ndaluar .
Jeta personale e Kostandinit eshte e kufizuar , si e te gjithe personave publike , qe jeten e tyre ja kushtojne komuniteteve . Mema Helene , qe pervec nene kishte dhe funksione bamiresie ne Perandori ,i propozoi , per nuse vajzen ilire , Platoria . Ishte vajze me bukuri rrezatuse , me trup te derdhur , propocional dhe shkathtesi , qe binte ne sy , ne takimin e pare . Cifti , fjeti per pake kohe ne krevatin bashkeshortor , sepse Perandorit i dolli nje beteje e pa pritur me Gotet . Kur gjendja u qetesua disi , nepermjet lajmetarit perandorak , njoftoi te nisej Platoria me Likelin , komandatin e rojeve , njeriun me besnik te Kostandinit .
U nisen me pompozitetin perandorak . Ne vendet ku nuk kalonte karroca , kaleronin , ne kuaj vrapi . Nata e pare , i zuri ne nje kasolle te ushtareve , pa arritur te shtabi i betejes , ku ishte vete Perandori . U desh pak kohe , qe te dy bashkeudhetaret , te merreshin vesh , per marrdhenie te shkurter njerezore , por te pa ligjeshme , sepse te dy ishin duke tradhetuar martesen .
Likeli , sikurse Platoria ishte i pashem , muskuloz i fuqishem . Mbas nje kohe , jo shume te gjate , Kostandini e zbulon tradhetine . Mori masa per Likelin , konforme gjykimit te tij kristian , duke ja falur jeten . Keshtu beri dhe per Platorian , sepse ishte shtatzane .
Te dy , vecmas vijuan jeten e skllavit , ne vende te ndryshme , brenda Perandorise . Me martesen e dyte Kostandini pati dy djem , qe u shkolluan persembari . Ne nje prej diteve te rralla te pushimit , ne kopshtin e pallatit perandorak , Kostandinin e kerkoi , per takim nje djale me veshije te varfer dhe me sjellje aspak te kulturuara . Ne takim u moren vesh dhe Perandori krijoi bindjen e pa tundur se ky ishte djali i tij .
Platoria pat genjyer se shtatzanine e kishte me Likelin . Djali quhej Genti dhe gjat bisedes u diktua i semure me tuberkuloz . Perandori i premtoi ta dergonte ne fshatin malor te Voskopojes ilire , ku duhet te flinte ne vathebn e dhenve dhe te jetonte me klimen malore . Djali mori dhe Nenen e vet dhe u nisen . Rrugen ua preu nje toge me ushtare te fiseve gale, shamata perfundoi ne vdekjen e Gentit nga shpata e ushtarit rebel .
Platoria ju neneshtrua nje perdhunimi kolektiv i te gjithe ushtareve , simbas nje radhe te vendosur nga ata vete . Disa ushtare e perdhunuan te vdekur . Ndaj kesaj toge rebele , Kostandini ndermori nje fushate dhe i asgjesoi te gjithe rebelet .
Kostandini , mbylli syte , per gjithmone ne moshen 63 vjec . Perandoria ra ne dore te djalit te madh , por shpejt u hyri grindja edhe me kusherinjte . Epoka e fameshme e Perandorise diell mori fund , duke lene pas historine e lavdishme te perandorit te pavdekshem , iliri trim dhe i ditur , Kostandini i madh dhe i pa perseritshem .
Romancieri , Prifti , ka realizuar nje veper dinjitoze , per kohen dhe per brezat e rinj , qe duhet ta njohin te kaluaren e lavdishme te kombit shqiptar. Eshte pune e veshtire te shkruash nje roman historik . Eshte e veshtiure te shkruash dhe nje persiatje , per te, sepse cdo detaj i personit historik eshte me vlere paresore .
Illo Foto, Studjus – Shtator 2021
