Robert Martiko: Rreth ciklit poetik “Po të mos ishte rëra”, me autore Armela Hysin

RËRA SI KUJTESË, HUMBJE DHE LIRI: LABIRINTI POETIKO-FILOZOFIK I NJË GJURMIMI TË HUMBUR

Rreth ciklit poetik “Po të mos ishte rëra”, me autore Armela Hysin

Cikli-poezi, me titullin e përsëritur “Po të mos ishte rëra”, ngrihet si një meditim poetik i thellë për përkohësinë, humbjen, kujtesën dhe identitetin. Në qendër të saj është një figurë mitike – mbretëresha – e cila njëkohësisht është figurë loje, arketip shpirtëror dhe metaforë e unit. Por rëra është elementi që gjithmonë fshin, mbulon, zhduk, shformon – njëkohësisht krijues dhe zhbirues i të gjitha gjurmëve. Në këtë kuptim, poezia merr një përmasë filozofike, sidomos në vijën fenomenologjike dhe hermeneutike të Husserl, Heidegger, dhe Bergson, ku koha dhe përjetimi nuk janë thjesht matje, por përbërës të qenies.

Rëra, në këto poezi, nuk është thjesht peizazh – është ndërgjegjja e vetë kohës. Ajo nuk është arenë e betejës, por gjykatë që fshin të gjitha shenjat. Ndaj, çdo përpjekje për të gjetur mbretëreshën – figurën e brendshme të vetvetes, të dashurisë, të kujtesës – është edhe një udhëtim drejt zhveshjes së formës dhe shpërbërjes së unit. Humbja bëhet kusht i njohjes, njësoj si tek Heidegger mungesa është mënyra se si qenia shfaqet.

Për poetin, loja e shahut – me pozicionet, rregullat dhe logjikën e saj të burgosur – përfaqëson sistemin e botës së organizuar dhe të vetëdijes së rregulluar. Por mbretëresha, figura më e lirë, është ajo që humbet, që del nga ky rend dhe zhduket në rërë. Kjo zhdukje nuk është vetëm mall, është kushti i rilindjes: sepse siç e thotë vetë autori në pjesën VI, “unë kurrë s’do të mësoja se humbja është liri”. Kjo është një e vërtetë tragjike dhe lirike njëkohësisht, që e afron këtë poezi me tragjedinë klasike, por edhe me kuptimin e “humbjes së formës” si çlirim të qenies.

Ja një pasqyrë me përmbajtjen e përmbledhur të ciklit poetik.

Poezia e parë përfton një atmosferë arketipale udhëtimi të humbur: mbretëresha humbet në rërë, simbol i kohës dhe harresës. Poetesha ndërton një imazh të kërkimit të mundimshëm nëpër duna, ku gjurmët fshihen dhe shpresa përhumbet. "Humbja" këtu nuk është vetëm fizike, por metafizike: mungesa e rrënjës, e qëllimit, e drejtimit. Poema shfaq një ndjesi të thellë ekzistenciale për lëvizjen pa orientim, për përpjekjen për të rigjetur diçka që ndoshta është vetëm kujtim.

Te poezia e dytë velloja e mbretëreshës bëhet simbol i iluzionit dhe përkohshmërisë së gjërave. Elementët e vetëdijes dhe dyshimit ndërthuren me një narrativë gati hermetike, ku realiteti perceptohet përmes shërbëtorëve dhe përmasave të turbullta. Poetesha aludon për një strukturë të mbyllur, ku loja ka humbur vëmendjen, një lloj vetmie intelektuale e ngjashme me rrënimin e kuptimeve të fiksuara.

Në poezinë tretë përdoret një ironi e hollë, ku tabloja e varrit dhe ngurtësimit të kujtesës ndërthuret me një koment për spektaklin publik dhe konsumimin e ndjeshmërisë përmes mediave. Kujtesa e trupit të saj është shkrirë në natë, ndërsa mbreti—personazh i paqëndrueshëm—mbetet i ngrirë përballë tabloidëve. Kjo pjesë duket si kritikë e kulturës moderne të imazhit dhe ndërtimit të kujtesës përmes spektaklit.

Poezia e katërt është një fragment që merr drejtim më kozmik dhe poetik, ku mbretëresha bëhet një grimcë kozmike, e përthithur në galaktikat e brendshme të ndjeshmërisë. Është një akt i shkrirjes mistike, një dorëzim i vetëdijes përtej formave, ku humbja e identitetit shihet si çlirim metafizik. Kjo është poezi që tejkalon qenien, e ngjizur me një tension ontologjik për t’u bërë "krejtësisht e re".

Te poezia e pestë poeti kthehet në një reflektim të thellë personal dhe simbolik mbi lojën e shahut si metaforë e fatit, identitetit dhe lirisë. Figura e mbretëreshës bëhet një shënjuese e brendshme e unit, dhe humbja e saj e nevojshme për të përftuar thellësinë e përvojës. Këtu pohimi i dhimbshëm se "nëse s'do të humbte do harrohej" e çon poezinë drejt një koncepti filozofik të domosdoshmërisë së humbjes për ekzistencën.

Poezia e gjashtë vjen me një ndjesi më të thjeshtë, më tokësore, por po aq e ngarkuar me mall dhe domethënie. Rëra bëhet vendi i kujtesës së fëmijërisë dhe i një humbjeje ekzistenciale, që shndërrohet në mësim për lirinë. Humnera mes ndjeshmërisë dhe logjikës shfaqet përmes aktit të përulët të kërkimit në rërë, dhe lirimi nga figura e mbretëreshës bëhet akt përvijimi të identitetit.

Poezia e shtatë, mbyllja është një reflektim mbi kohën, harresën dhe ringjizjen e subjektit poetik. Rëra në klepsidër bëhet simbol i njohjes së rrjedhës së pakthyeshme. Kujtesa, mistika, drita e lëbyrtë e vetëdijes—të gjitha ndërthuren në një akt final të pozimit përballë botës si dëshmi e ripërtëritjes. Kjo pjesë është kulmi filozofik dhe estetik i ciklit, një lloj rilindjeje pas humbjes.

Ky cikël poezish përbën një univers poetik kompleks që përshkon nivelet personale, mitike, kozmike dhe filozofike të humbjes dhe kujtesës. Mbi të gjitha, është një meditim për çlirimin përmes pranimit të humbjes si rrugë drejt lirisë së thellë ontologjike.

Cikli i poezive mund të shihet edhe si një udhëtim nga humbja në lirimin, nga forma në pluhurimën, nga kujtimi që dhemb te qenia që pranon të jetë qendër e ripërtëritjes. Një poemë filozofike, ekzistenciale dhe poetike për njeriun në kohë, për unitetin e humbjes dhe të shpëtimit, për një mbretëreshë që humbet vetëm që të kujtohet përherë.