Letersia boterore gershetohet , me perkthimet , simbas proverbit , njera dore lan tjetren dhe te dyja lajne fytyren . Rritja e nivelit arsimor te shoqerise , gjithnje kerkon vepra te reja letrare , per t’u kulturuar , ne nivele te reja . Zakonisht bazat kulturore hidhen ne arsimin e mesem . Lexusit e kesaj shkalle , jane ne kerkim te letersise voluminoze dhe cilesore . Kam permendur , se shkolla enveriste , i kishte te nemeruar autoret , qe studjoheshin me themel , ne vepren e tyre . Kjo metode ishte vepruse , jo vetem ne programnet e shkolles se mesme , por dhe ne fakultetin e specializuar te letersise . Kete ma kane pohuar miq , qe kane ndjekur kete fakultet . Mjafton , qe autori i c’do vepre te kishte lindur ne perendim , i nenshtrohej censures perjashtuse .
Nje ndryshim rrenjesor , ne kete linje ndodhi ne fillim te viteve 60 te shekullit te kaluar , kur Drejtor i botimeve artistike , u emerua shkrimtari i talentuar , Drago Siliqi . Drago nuk ishte thjesht letrar i mirfillte , por ishte nje shqiptar i madh , qe donte kulturen dhe popullin e tij . Ne kulmin e censures enveriste , Dragua , grumbulloi perkthysit me te mire te vendit dhe i aktivizoi , per te perkthyer letersine , qe mendonin ata . Drago u rekomandonte letersi perendimore , larg klisheve te socrealizmit , qe e kishin lodhur lexusin shqiptar. Mjeshteria e shqiperimit , ka ruajtur linjen e Nolit dhe te Konices .
Lista e perkthysve , qe aktivizoi Drago , fillonte me Sejfulla Maleshoven dhe perfundonte me te talentuaren , Klio Evangjeli . Ne , qe kemi jetuar ate kohe , e ndjejme cila ishte trimeria e Dragos . Te perkrahje keta armiq , shpalleshe , pa u gjykuar “tradhetar i atdheut “ . Drago nuk i perkrahu , por i trajtoi materjalisht me parate e diktatures . Kete mundi ta beje heroi i letersise shqipe , nipi i Risto Siliqit , Drago i pa vdekshem . Pse dhe si ? Letrsia eshte ushqim i shpirtit . Shpirti nuk duhet te vdiste , sic ndodhi realisht .
Nje nder romanet , e perkthyera ne ate kohe , ishte “tre shoket “ nga shkrimtari gjerman , Erih Maria Remark . Libri eshte perkthyer nga mjeshtri i perkthimeve , Robert Shvarc . Ka 408 faqe dhe mbyllet me nje pasthenie te perkthysit . Te permendim pak te dhena , per shkrimtarin . Ka jetuar midis viteve 1898 dhe 1970 . U rekurtua ne ushtri , ne moshen 18 vjec. U plagos 5 here . Pas lufte punoi ne pozicione , mesus , bashketregetar , botus . Ne 1930 shkroi , per psikollogjine e ushtarit.
Motivet e shkrimeve te Remarkut , permblidhen nen sentesen : “Pse popujt te vrasin njeri tjetrin “ . Romanet e Remarkut , jane me te shquarit ne pasluften e dyte boterore . Shkroi per llogoret e luftes . Librat e tij u hoqen nga bibliotekat . U detyrua te jetoi ne Zvicer . Nga Zvicra u cvendos ne USA , sepse ja hoqen shtetesine gjermane . Mundi t’i shmanget sionizmit dhe shkroi pa nderprerje . Kryevepra e tij ishte “Harku i triumfit “ . Ishte shkrimtar bashkekohor , por shkroi me stilin klasik . Nazistet arrestuan motren e tij , e cila vdiq ne Zvicer .
Romani i tipit origjinal klasik , eshte ky , qe kemi ne studim , “Tre shoket “. Edhe vete nga titulli , lexusi meson se ka te beje me jeten e tre veteve . Ky eshte realiteti . Vetem tre me shume se shoke , miq , por sic ndodh gjithnje , jetes se tyre ju bashkengjiten personazhe , qe quhen epizodike , por faktikisht jane te tipizuar dhe na cfaqen si personazhe kryesore . Per Remarkun , nuk ka personazhe te dores se dyte . Ne te tera rrastet , personazhet jene te vizatuar me penelatat me te theksuarat e mundeshme . Remarku eshte shkrimtar , qe flet nga brenda vetes , qofte dhe kur flet brenda turmes .
Per te gjykuar mbi madheshtine artistike te ketij romani , po sjell nje epizod , qe na i shkruan vete Shvarci . Ne nje bisede te Shvarcit me Dragon , ky i fundit i rekomandon te lexonte bash kete roman , qe i kishte pelqyer Dragos . Roberti ju fut punes se perkthimit , sepse romani i pelqeu , qysh ne faqet e para .
Arti i fjales , e kemi perseritur shppesh , se qendron te thjeshtesia e shprehjes se mendimit . Te tera veprimet u vishen njerezve te thjeshte , pa ofiqe dhe grada . Ketu buron jeta dhe ketu zhvillohen konfliktet dhe nismat , per perparimi shoqeror . Nuk kam ndeshur ndonje roman me nje titull kaq te thjeshte . Te tre shoket i perkasin shtreses se mesme shoqerore . Kane dale nga lufta dhe merren me nje biznes , qe ju siguron buken e gojes . Nuk jane bizesmene te kamur , por dine ta vleresojne dhe ta jetojne jeten . Njohin klubet , kafete , baret , restorantet . Organizojne pushime te kulturuara . Gjithcka mbeshtet ne pune e ndershm te krahve te tyre . Ata blejne makina te vjetra . I riparojne ato dhe i shesin ne ankand , simbas ofertave te tregut .
Perpara se makinat e riparuara te shiten , simbas konjukturave te tregut , makinat i perdorin , per taxi . Ter tre jan e shofere dhe mekanike te apasionuar , duararte , sic percaketon e folmja popullore . Kupotohet se jeta e tyre zhvillohet e thjeshte , si vete keta protogoniste , qe i kane dhene titullin ketij romani te famshem , qe beri buje , kur u botua dhe ka vlere artistike te shtuar edhe sot , pas mbi 7 dekada , qe ka pare driten e botimit .
Aty , diku ne fshatin ku zhvillohej biznesi i shitjes se makinave , jetonte nje grua me vajzen e saj , Pat-in . Pat ishte vajze e brishte dhe e bukur , por gjithsesi e familarizuar me tre shoket , qe gdhiheshin dhe ngryseshin ne te njejtin skaj te ketij fshati gjerman , diku afer Frankfurtit .
Njerit, prej shokeve , Roberti , me i vogli I tre shokeve , ja beri zemra “trak “ , kur kryqezoi shikimin , me Patin . Dashuria e tyre mori udhe . Nuk kishte me konspiracione . Dy shoket e Robertit ndryshuan qendrim , me Patin duke e respektuar si dashnoren dhe bashkeshorten e shokut . Me Patin shoqeria e tyre behet kater , por autori e ka lene me tre , duke e emertuar Patin si personazhin , qe ndryshon perditshmerine e jetes se te treve dhe i jep tjeter kuptim zvillimit te romanit .Ne kete kuptim , Pat e ka emertuar veten , personazh kryesor . Marrdheniet brenda te katerteve jane nga me seriozet dhe me te cilterat . Romani zhvillohet me keta kater personazhe , duke kombinuar dhjetra e dhjetra skena romanciere , diallogje , supriza , konflikte dhe zgjidhje , sipas kushteve dhe rrethanave optimale . Kjo eshte permbajtja e shkurter e romanit , prej mbi 400 faqe .
Une dhe ti , jemi lexus . Kemi hasur ndonje roman kaq te thjeshte , ne titull , permbajteje , konflikte ? Une nuk kam ndeshur . Ti jepe pergjigjen , kur ta lexoxh kete roman , qe ka tronditur ndergjedjen letrare te Robert Shvarcit , qe eshte perkthyes i famshem dhe romancier . Romani eshte ndertuar mbi bazen tregimtare te autorit . Ka folur vetem ne veten e pare . Pervec pergjegjesise , qe merr autori , kemi te bejme me koeficent te larte besushmerie . Autori eshte garant i besushmerise . Nga te tera anet , qe ta analizosh romanin , rezulton veper reale , me besushmeri te larte .
Te tre shoket perbejne motorrrin e romanit . Miqesia e tyre emertohet vellazeri . Te tera problemet i ndajne bashke . Jane sa te ngjashem ne karaktere , aq dhe te ndryshem , c’ka i jep romanit zhvillimin poliedrik , lidhur me degezimet e personazheve , qe i bashkengjiten veprimeve ditore te tre personazheve dhe te vajzes Pati . Kjo veprimtari eshte e mjaftushme , per te njohur boten , qe i rrethon keta te tre dhe Pati , kater .
Ekziston dhe nje mundesi tjeter . Shoket jane shofere dhe bizesmene makinash , profesione , qe te lidhin me kliente te llojeve nga me te ndryshmet .
Kjo eshte mundesi tjeter , per te ndertuar diallogje , ne sherbim te njiohjes reale te botes , qe rrethon te tre shoket dhe gjithe boten ekonomike , shendetesore dhe indirekt edhe boten politike . Vlera e nje romani , varet , si ndertohen bisedat midis personazheve . Ne rastin konkret dialogjet kane ngjyre krejt natyrale , nuk ka as ngutje , as nervozizem . Kjo ndodh ne nje roman , ku autori flet vete , ne veten e pare , por nuk u jep ngjyre personale .
Qe ne fleten e pare , romani nis me bisede spontane , te personazhit Lonkop , me sherbysen e punishtes , me emrin Matilda . Flitet , per pijet alkolike , cilesite e tyre dhe menyren , per t’u ruajtur nga teperimet me to . Nuk eshte i vetmi rrast , qe zhvillohet bisede , per pijet . Afersisht gjysma e diallogjeve , realizohet ne klube , ne restorante , ne kafenera .
Keto biseda te kujtojne proverbin tone :” C’ka barku e nxjerr bardhaku “. Sinqeriteti i bisedave te bardhakut , eshte e vertete neto . Natyrisht shume biseda kryheshi ne punishte , sepse ishte vendi kryesor i punes dhe ketu vinin lloj – lloj kliente . Shumica e klienteve , ishin njerez me pervoje , qe linin gjurme , ne historine e biznesit dhe kane vijuar te mbeten miq te bizesmeneve , deri ne fund te biznesit te maqinave , qe drejtonte Lonkop .
Ne zhvillimin e ketyre bisedave , u perqendruan ne kete sentence : “Sa me pak seder te kete njeriu , aq nme shume i vlen lekura . Kur njeriu ka arritur nje fare vlere , atehere eshte shtatore e vetvetes .” (F 10 ) Ne nje bisede shume spontane , arrihet ne nje konkluzion me vlere filozofike . Filozofia ndodhet midis njerzve . Brenda jetes aktive dhe zbulohet pa ndonje veshtiresi te dukeshme .
Nje dukuri e rendesishme , ne prozen remark , esht te folurit e figurshem . Pershkrimet , diallogjet , bisedat , jane te pershkruara nga shprehje figurative te larmishme , qe e bejne prozen , jo vetem te rrjedheshme , por dhe te kuptushme dhe terheqese . Po permend shume pak nga keto te folme figurative , nga romani :
“Brenda saj ishte grumbulluar fuqia e diellit , tokes , henes , pa zene ne goje planetet e vogla” ( F9 )
“Duhet te keshe haber nga poezia klasike , ndryshe nuk gjen dot krahasim , per kerte arome te mbrekullushme” ( F 11 )
“E shkeli kaq shume pedalin e gazit , sa qe skrapamentua filloi te cicerronte si nje trume laureshash ne luadh “( F 12 )
“Here te tjera , derdelliste dhe dhe e krekosej si kaposh , ndersa tani me rrinte si nje murg qyqar .” ( 14 )
Keto fjali i zgjodha ne 3-4 faqe . Ju siguroj se i gjithe romani thuret me fjali te tilla , me batuta , pergjigje befasuse dhe ironi te holla , qe te mbeten ne mendje , per nje kohe te gjate . Ne kete recense modeste , nuk mund te komentohen te tera . Po ndalem ne pak dukuri te tjera figurative .
Ja si shrehet ne faqen 274 : “ Mjergulla si nje kafshe e zberdhulet jua kishte thithur gjat nates lengun e gjelber gjetheve te pemeve ; tani ato vareshin te mekura dhe te nemitura . “
Qe mjergulla duket si kafshe , e kemi vrojtuar te gjithe . Kete perfytyrim krijon mjergulla , kryesisht ne lugina midis maleve . Por te ndalemi ne faktin botanik , qe naten pemet gjethore , clirojne gaz karbonik , dhe mjergulla i largon gjetheve klorofilin , qe eshte gjaku bimor . Me kete sqarim dua te vleresoj njohurite shkencore , qe lipset t’i njohi me rrenje romanceri . Shkrimtaret , qe nuk njohin thelle ligjet botanike , nuk mund te shkruahne , per bimesine , qe na rrethon ne c’do rrast .
Ne faqen tjeter , 275 shkruan : “ … Kazermat dukeshin te zymta dhe te shplara , si prostituta te plakura dhe te trishtuara “
Eshte fjala , per ndertesat e punetoreve , ne nje rruge dytesore te qytetit. Perfyryrimi , qe krijon lexusi , ne kete krahasim madheshtor eshte sa real , aq dhe kuptimplotre . Ndertesat punetore , jane te mjera ,thjesht prostita te plakura; ky eshte realiteti .
Te gjithe romanin , pervec problemeve ditore , qe shqeteson c’do komunitet , gjithe romanin e pershkon dashuria e zjarrte e Robertit me Patin . Kjo dashuri e lindur me shikimin e pare , u zgjerua ne menyren me te natyrshme , qe mund te zhvillohet brenda ciftit . Grindjet brenda ciftit , jane te natyrshme . Ndodhin , per efekt te xhelozise . Pas c’do grindje xheloze , ndodh nje epizod ngritje ne nivel me te larte te dashurise , qe e ben ciftin te fluturoi ne qiellin e shtate .
Ne nje prej rrasteve , Pati i propozoi Robertit te shkonin ne nje mbremje te shoqerise se Patit . Shoqeria ishte shume e ngushte midis Patit dhe ish shokeve te saj te rinise , por me e madhe ishte fakti , qe Pati nuk linte radhe pa vallezuar , ndersa Roberti nuk dinte te vallezonte . Dashuria e tij po rreshqiste ne trupin e majme te shokut te feminise se Patit . Salla nuk mjaftonte te te mbushte gezimin dhe harene e mbremjes . Shoku i feminise tregohej shume i perzemert , me Robertin , qe ishte ne kulmin e etheve te xhelozise . Sic ndodh ne te tilla rraste , xhelozet nuk e japin veten aty per aty . Mbremja u mbyll dhe shoku i feminise u propozoi t’i conte te shtepija secilin. Mbas ketij epizoti xhelozia dashurore u ngjit si zhiva ne termometer .
Nuk vonoi dhe Robertin e lajmeruan se Pati , ra e semure , duke vjelle gjak . Ishte moment tragjik , kur Roberti e mesoi semundjen e tuberkulozit gaverne , qe e pat kapur Patin . Ne faqen 382 e deri ne fund , pershkruhen te tera ndjenjat , qe perjetojne dashnoret fatkeqe . Mund te quhet diallog ne prag te vdekjes :
“Ah mendova une , lekure e bronxte vezulluse ! Mbrekulli e ngushte e gjunjve . Misteri i embel i gjinjve ! Nen buzet e saja , ja ndjevea rrahjet e pulsit ! Ti te me vdesesh ?! mendova une . Jo, ti nuk mund te vdesesh . Ti je vete lumturia! Ne ato raste do ta vrisja Rotin , ta dija se nga kjo do te shpetonte Pati . Me dukej sikur na ndiqte nje hije e plummbte , qe shkulte c’do gje , te cilen ne mundoheshim ta mbanim me zor .
- Si ndihesh Pati ? pyeta une .
- Mire , Robi .
- Aasgje nuk na tund dot, si thua ? Ti je cupe e zgjuar , Pat.
- Ti kurre s’me ke marre seriozisht , Rob ?
- As veten s’e kam marre seriozisht ._ iu pergjegja .
- As mua ? Thuajme te verteten .
- Kete nuk e di . Por ne te dy , se bashku , i kam marre shume seriozisht . Kete e di fort mire .
- Ti s’duhet as te me puthesh me Robi . As te rrishe me mua se do te semuresh .
- Do te puth sa here te me doje qejfi dhe s’do ta caj koken , per asgje .
- Leri shakate Robi , tha me ton urdherus Pati . Ti duhet te jetosh gjate. Te keshe grua , femije . Njerzit duhet te vdesin vetem atehere , kur jane vetem ose kur urrehen . Sikur ta krijonim ne boten , ajo do te dilte me e bukur .
- Eshte me mire te vdesesh , kur ke deshire te jetosh , se sa te vdesesh , kur vertet deshiron te vdesesh .
Ajo mi qepi syte , qe i ishin zmadhuar tej mase . Une s’munda ta duroja me ate shikim . Vinte qe nga larg , kalonte permes meje dhe tretej diku tutje . Trimeresha ime , mermerita une , trimeresha ime e shtrenjte ! “
Pati vdiq , perpara se te agonte . Nje nga pacientet e dhomes te senatoriumit , bertiti , Vdiq !
Jo , u pergjigj Robi . Ende po me mban doren shtrenguar .
Keshtu e mbyll romanin , Remarku i pa perseritshem . Me dhimbje , me lot , por me shpresen se, ne c’do rrast , jeta vazhdon ne pafundesi . Autori , na le te kuptojme , se gjjithnje ka shtigje , per jete te gezuar .
Illo Foto , Tetor 2021 , ne NY
Comentarios