Intervistë ndryshe nga larg me shkrimtarin Enkel Demi, alias Tom Kuka.
Me modernizmin, elementët e traditës letrare u zhvendosën pa u ndjerë, ose sikur e ka përshkruar në qetësinë e tij shkrimtari i paharruar Izet Shehu, “karakteri njerëzor ndryshoi”. Kjo ndodhi me një të thënë? Kjo ndodhi me një ndikim nga jashtë? Kjo ndodhi… e ndodhi, me qindra arsye, të cilat e bënë menjëherë, sikur mënyrat e vjetra të të bërit, ose të shkruarit, ose, më mirë akoma, duke përfaqësuar gjëra që nuk mbahen më, të shkojnë diku në një kënd të padukshëm për masivitetin e të shkruarit. Në duart e shkrimtarëve, po aq të ndryshëm sa ata që u lanë në harresë, ose si ata që shënuan një ndryshesë në vitet tridhjetë, ose si ata që pas viteve nëntëdhjetë u munduan të ringrihen mbi një mijë problematika e me miliona lidhje me kuletën, letërsia u mor në drejtime jashtëzakonisht të reja, njëherësh pafund, shpesh gjuhësisht të vetëdijshëm dhe gjithashtu duke synuar pafund përtej vetvetes, te një Zot që mungoi për gjysëm shekulli, traditë e tretur, një mit modern, një botë e brendshme e pashpjegueshme. Por çfarë bën një shkrimtar sot nga ky ndryshim, po ta quanim “sizmik”? Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje dhe më shumë, iu drejtova të mirënjohurit të letrave shqipe, Enkel Demi, një nga autorët e vlerësuar me romanet e pasura, refleksive, me ndjeshmëri moderniste.
Fatmir Terziu: Diku është thënë që romancieri nuk mund të zbulojë mësimin e modernizmit, se ai nuk mund të kthehet në realizëm, sikur periudha midis traditës dhe lëvizjes së lirë të mendimit të mos kishte ndodhur. Cili mendoni se është mësimi kryesor i modernizmit?
Enkel Demi: Sipas meje është një marrëveshje fjale. Kërkojmë të vendosim emra për të dalluar periudha historike, artistike, njerëzore, por unë kam bindjen që përherë ka qenë moti i modernes. Ajo çka ne sot e konsiderojmë lashtësi është një nga shfaqjet më moderne të artit. Kjo vihet re në letërsinë gojore, eposin për të marrë një formë të pashoqe në autorët e vjetër si Eskili, Sofokliu a të tjerë. E kemi të pranishme modernen në artin figurativ, ndaj mjaft t’i hedhim një sy artefakteve. Për shembull, po ju sjell në kujtesë Perëndeshën e Dardanisë. Ajo skulpturë e hyjneshës pagane, e cila sot është simboli ynë ilir autokton në këtë tokë, në këndvështrimin tim është një nga mënyrat më të qarta të shprehjes moderne në artet figurative. Secili nga artistët e sotëm do të ëndërronte të realizonte një vepër ose më mirë një rrymë të këtillë, e cila përfaqësohet nga një trupë e tërë skulpturash antike.
Nëse nuk do të ishte gjithmonë kohë moderne përse Dantja e duhej të shoqërohej nga Virgjili si bashkëudhëtar?
Përherë kemi nevojë të thërrasim kohë, periudha me emra të ndryshëm, ashtu si na hyn në punë të thërrasim njerëzit në emër, por kjo nuk na bën të ndryshëm nga paradhësit, thjesht na jep guximin të shpalosim çka mbajmë brenda vetëvetes, e cila përbëhet më së shumti eksperiencat e shkuara të trashëguara nga të parët e pak fare individualitet, ndaj shpesh përsërisim atë çka të lashtët e kryen mijëra vjet më parë, sepse gjaku, gjenetika është me gjasë e vetmja makinë, e cila udhëton në kohë.
Fatmir Terziu: Çfarë e bën tendencën për kapjen e titullit të romaneve tuaja me atë çfarë ka ndodhur ndonjëherë me modernizmin? A duket se trillimi ka braktisur trashëgiminë e modernizmit, dhe bëhet i ngushtë, konformist dhe pjesor?
Enkel Demi: Unë këtë nuk e shpjegoj dot. Nuk jam shumë i zoti t’ia dal me një përgjigje kësaj pyetje. Unë di që titulli është pjesë e rëndësishme e një libri, por jo e pandashme. Ndryshe është në gjuhën shqipe titulli i një libri, ndryshe mund të jetë në gjuhën gjermane. Titulli është një kumt, i cili kërkon të na tërheqë në një botë krejt të veçantë, atë të trillimit të shkrimtarit. është pak a shumë si këmbana e kishës, e cila të thërret në meshë apo kënga e myezinit.
Përsa i përket rrëfimit shpesh më duhet të ndalem, të bëj një reflektim.
Një herë në një panair libri në Itali i rashë për shkurt dhe thashë që unë jam një përralltar, tregoj përralla. Nëse ju pëlqejnë përrallat, lexoni librat e mi. Me gjasë as kjo nuk është krejt e vërtetë, por rrekem t’i përmbahem rrëfenjës, e cila shpesh merr shkas nga e pabesueshmja, e mistershmja, e pashpjegueshmja, e honeve të errëta të njeriut, sepse si shkruaj diku në një nga librat e mi “robi është një pus i thellë”.
Fatmir Terziu: A duhet thënë se çdo shkrimtar shqiptar mund të shkojë në një drejtim që paqtohet me tërësinë e letrave të sotme në botën e shkrimit, dhe se në një drejtim të tillë, a mendoni akoma që po ecet në fakt, në atë mënyrë?
Enkel Demi: Një shkrimtar duhet të rrëfejë, qoftë shqiptar apo i huaj. Kombësia në këtë rast na përcakton rrënjët, trashëgiminë, kulturën, por mbi të gjitha shpesh na jep tokën, ku ngulet rrëfenja, kohën e zhvillimit të saj.
Unë nuk marr përsipër të flas për të tjerët, as të bëjë përgjithësime, por shkruaj, pasi nuk qëndroj dot pa e bërë këtë gjë, megjithatë nuk jam një asket, nuk jam një njeri që jetoj majë shkëmbit për ta parë botën në qetësinë e eremitit. Unë e njoh botën nëpërmjet brumit, prej të cilit kam ardhur. Njohja ime në radhë të parë vjen prej atyre që më kanë paraprirë a bashkëjetojnë me mua në gjuhën amë. Më pas janë librat e tjerë, të cilët kaptojnë dete e male për të mbërritur deri tek unë. Falë këtyre dy dimensioneve unë krijoj botën time në librat e mi. Pra, me një fjalë letrat e djeshme dhe të sotme shqipe i shoh si një etnitet i pakufizuar, i paizoluar, pjesë e tërësisë së letërsisë botërore, e cila sido që të jetë nuk ka me qenë superiore apo inferiore ndaj asaj që është shkruar a po shkruhet në shqip dhe jo vetëm, kudo që gjenden shqiptarët.
Fatmir Terziu: Çfarë ka ndodhur me kritikën ndaj artit? A është tashmë “kritiku” duke u bërë një shkrimtar i veshur me elegancë, duke prodhuar ‘shkrime të bukura për objekte të bukura dhe krijuesit e tyre të bukur’.
Enkel Demi: Nuk po ndodhin shumë gjëra me kritikën tonë, pasi ka shumë pak të tillë. Do më pëlqente që në letërsi të kishte kritikë të nivelit si Gëzim Qendro, Suzana Varvarica në artet figurative. Për fat të keq kritikët letrarë janë si ujët e paktë, ku përveç Agim Baçit, Floresha Dadon apo Josif Papagjoni për teatrin emra të tjerë duhet me i kërku me qiri. Kritika është marrë përsipër nga ndonjë gazetar kulture tek-tuk që niset nga shijet personale, jo rrallë nga mëritë a qejfmbetjet që në Shqipëri nuk është e vështirë t’i mbjellësh, pastaj t’i korrësh.
Shpesh rolin e kritikut e luajnë vetë shkrimtarët që shprehin mendime për sho-shoqin, kurse universiteti nuk po diplomon njerëz të kësaj fushe. Përsa më përket mua kam zgjedhur të mos u përgjigjem as shkrimeve lëvduese, as atyre kritikuese, ani se shpesh ato janë denigruese, thua se u kam shkelur sinoret, meqë shkruaj libra.
Por, gjithsesi unë ngushëllohem me lexuesit, pasi shumë prej tyre janë të kultivuar e më qëllon të lexoj prej tyre shënime të vyera, të cilat jo përherë janë lavdëruese.
Fatmir Terziu: Kritikët kanë folur për “krizën në art” për disa kohë tani. Por a është kriza në të vërtetë në art, apo në pamundësinë e kritikëve për të gjykuar dhe analizuar artin?
Enkel Demi: Nëse jemi duke folur për artin në përgjithësi nuk ma merr mendja se ka krizë. Nëse po flasim për artin botëror, sërish nuk shoh krizë, por pëkundrazi shumëllojshmëri, madje një farë vrrulli sa nuk i rend dot nga pas.
Nëse i referohemi shqiptarisë mendoj që kritika nëse e thotë një gjë të këtillë po kërkon të tejçojë krizën e saj tek pjesa tjetër e bregut, ku gjenden artistët.
Fatmir Terziu: Jo thjesht si një pyetje gërmuese, as dhe për ndonjë detaj të ngjashëm, por si një mesazh kolegu për kolegun dhe “Fjala e Lirë”, që tashmë po zë një hapësirë në mjedisin krijues letrar nga Londra?
Enkel Demi: Mesazhi im do të ishte gjëmues, por ju e bëni vetë ndërkohë, ndaj nuk kam asnjë porosi, pasi në një rast të kundërt do ju thoja vetëm: “flisni shqip, shkruani shqip”.
Përsa ju përket juve po bëj veç një pyetje: “Cili jam unë që t’i jap mendje Fatmir Terziut?”.
Prandaj, ju uroj vetëm suksese dhe faleminderit nga zemra që shpenzuat kohën tuaj të bisedonit me mua.
