Të shkruash për Karadakun nuk është thjesht kujtesë lirike
Prof Dr Fatmir Terziu
Kujtesa është njëkohësisht një temë kryesore e lirikës së poetit Shefki Karadaku dhe një strukturë themelore e tërë krijimtarisë së tij në prozë, por ajo që është veçanërisht e rëndësishme në lirikën e tij, nuk është përfaqësimi i një ngjarjeje të kaluar, por evokimi i saj në të tashmen lirike, dhe kjo përfshin një përsëritje themelore, e cila, manifestohet tashmë në aspekte të ndryshme të formës lirike në vargjet e tij, si modelimi i tingullit dhe ritmi. Pra, sigurisht, ajo që ka rëndësi është se pjesa e kujtesës në krijimtarinë e tillë të karadakut, riaktivizohet në të tashmen: vetë akti i kujtimit është shumë më i rëndësishëm për lirikën e tij, sesa përvoja e kujtuar si e kaluar. Thjesht pyesja veten, ndërsa rilexoja atë çfarë më kanë shkruar në vite komunikimi miq të letrave për të, të gjallë e të vdekur tashmë, nëse kujtimi, një formë përsëritjeje e përfshirë si temë në poezi, mund të kishte gjithashtu funksione strukturore. Në përkohshmëritë e brendshme të poezisë së karadakut, duket se zbaton atë që synohet të jetë teksti: përsëritja e ngjarjes në të tashmen e artikulimit, dhe jo vetëm përfaqësimi i diçkaje që ka ndodhur në të kaluarën. Në këtë përsëritje, e cila nga ana tjetër mund të ndihmojë që përsëritja të jetë e zbatueshme për lexuesin, duket se shfaqen disa zakone të përsëritura (dhe të ndara) të memorjes. Përtej çdo elementi fiktiv të veçantë (disa folës dhe situatë fiktive), përsëritshmëria do të përfshihej në vetë artefaktin edhe në një nivel tematik, siç është rasti me vargun, modelin e tingullit dhe referencat ndërtekstuale në nivele të tjera të kësaj krijimtarie që në fillin e saj më erdhi nga miq e kolegë të letrave dhe kulturës shqipe.
Tre emra më sollën qysh herët tek poezia dhe krijimtaria e poetit Shefki Karadaku, edhe pse për poezinë e tij janë prononcuar me vlerësime pozitive kritikët dhe shkrimtarët me emër që nga Kadareja, Sterio Spasse, Perikli Jorgoni, Llazar Siliqi, Dritëro Agolli, Adriatik Kallulli, Xhezair Abazi, Faslli Haliti, Halil Rama, Roland Gjoza, Petraq Risto, Lutfi Kurteshi, Leonard Veizi. Të tre emra të njohur e të respektuar të krijimtarisë dhe kulturës shqiptare, Faslli Haliti, Kostandin Dhamo dhe Amalia Dhamo. Më tej biseda me të tjerë, shkrimet e ndërsjellta me Moikom Zeqon dhe Agim Cergën e disa të tjerë. Natyrisht „sofra“ jonë e përbashkët letrare, kulturore dhe krijuese që na bashkoi dhe na bashkonte ishte revista ime online Fjala e Lirë (www.fjalaelire.com), tek e cila shtrohej ajo që në fakt nisi më herët se në vitin 2016-të, kur „Toraks“ trokiti, sikurse troket tek poeti zemra e një shpirti të rendur nën kraharor me arsyen. jo të thjeshtë të jetës, por të dhuratës për jetën. E kjo dhuratë jetike tashmë e përjetuar tek vëllimi poetik i tij „Toraks“ natyrshëm mes kësaj dhurate për jetën trokiti anembanë e u ndal enkas në Elbasan, aty e gjithëndjeshmja dilte me vetë rrahjet e jetikes nën kraharorin e poetit, tek e cila, pra tek e gjithëndjeshmja, vijonte të agravohej, rregjistrohej e shkruhej e shkruara e tërë asaj zemre.
Autori që kishte prurë në jetë me këto rrahje të ndjeshme të zemrës poetike vëllimin e tij „Feniks“ natyrshëm kishte rënë në syrin e Tjetrit, sikurse do të ndodhte me poetin Moikom Zeqo të ndalej e të shtjellonte: „Duke shkruar këto rreshta, s’di përse më kujtohet poezia “Bizanti” e poetit gjenial anglez Jets. Figurat e Jetsit, sa larg njëra-tjetrës, kanë çuditërisht një rend të përbashkët, të njëjtë. Kështu dhe lirikat e Shefki Karadakut përbëjnë një tërësi… ka në librin “Feniks” diçka nga simbolet e Bizantit dhe të sagave ballkanike.“ (Moikom Zeqo, shkrimtar; Gazeta “Drita”, 30 janar 1994). Po aq fjala e një emri tjetër të letrave shqipe, Agim Cergës do të më thellonte të shkoj më tutje në një shkrim të tillë: „Nuk e kam fjalën këtu për analogjinë me elementet konkrete, po për atë ndjenjë që vjen prej kësaj analogjie, për atë mall dhe për atë dhimbje, për atë dashuri që shtrihet tutje, shumë larg dhe që është në të njëjtën kohë e përhershme, sepse duke vdekur ringjallet dhe megjithatë asnjëherë nuk zotërohet plotësisht. Kjo është melodia që zgjon “Feniksi”. (Agim Cerga, shkrimtar; Gazeta “Rilindja”, 18 nëntor 1993). Ndërsa, Faslli Haliti, në komunikimin e gjatë me të, edhe pse nuk më shkruajti gjatë, nuk u ndal në ndonjë ese, në thelb gjithnjë me citonte se „e ke poet safi, e ke elbasanlli“.
E kështu si fillim do të pija „Verë Khajami“ me gotën poetike të Shefki Karadakut, ndërsa sistemoja në Londër të gjitha arsyet për tu ndalur tek ky emër që jo pak kishte ardhur në kohë me kohërat. Ai nginte dolli në poezi, e kështu Khajami ndohej dhe ndihte me verën e tij, „në mbrëmjen e turbullt të dimrit“, pikërisht në atë mbrëmje kur poeti Karadaku premtonte se „Do të pi kur qyteti në rrëmujë s’mendon asgjë/dhe mbetet i/zbrazur nga lulet dhe hëna e brirtë/dhe është më e shurdhër se heshtja/do të pi në birrarinë e mbushur me Dionizë/në tryezën me kokën e Bakut në sfond/bakanalet e mia le të jenë kupa dhe nata/për të pirë s’është kurrë vonë dhe as shumë herët/për të pirë ditët që s’venë në Hadë/për të pirë atë që mbetet në sofrën e njerëzve/për t’i thënë frikës shko/për të guxuar të flasësh me gojën e Zeusit/për të hipur si perëndi përkohësisht në Pind/përkohësisht/përkohësisht (Karadaku, 1985). E kështu duke pirë këtë verë poetike, në rrahjet e tjera të „Toraks“-it, mjaft poetik të Shefki Karadakut, ndjesia ime pinte raki me Myzyrin, që ende i kishte këmbët në ujë, e gotën e dashurisë lirike në dorën e tij. Pra aty do të ndjeja si në jetësi timbrin e përbashkët me Isuf Myzyrin duke rifreskuar, duke rishtjelluar një ndjesi që ta fal dhe e ndjen në këtë diskurs vetëm me shpirtin elbasanas. Në këtë shpirtlirësi dhe shpirtdashuri udha të bashkon në vargun që sit me maja lirike tërë atë toponimi jete, lirike, dashurie dhe fisnikërie e që shestohet në mënyrën më të mirë diskursive me Kalanë, Rrapin e Vojvodës, Ullirin e Qejfit, Kumurinë, Rrapin e Bezistanit, Karakaften, Shkumbinin, Liqenet e Belshit, Ditën e Verës, Ballokumen e Miqësisë dhe poetët, që sikurse do të më shkruante Kostandin Dhamo, „së bashku me Shefki Karadakun, e ka toraksin, pra, kraharorin e tij të gufuar ëmbëlsisht nga fryma përtëritëse e vendlindjes …“ (Karadaku, 2016).
Kjo dashuri lirike, kjo jetësi fisnike, e shtruar mes figuracionit, gjuhës, diskursit dhe tërë formës më të ndjeshme, e bën të lirë autorin të komunikojë me tërë forcën e tij poetike dhe me erën, ndaj tek poezia e tij „Erë“ poeti nuk shkruan se kërkon vetëm të bëjë për vete, por as dhe për ndonjë të thënë rastësore, por se ai e di që do të flasë erës në kuptimin më të thellë figurativ, dhe tashmë dihet se kur i flitet erës, pikërisht atëherë kur s'të dëgjon askush. Në këtë pikë ku shkrihen dhe shtjellohen aspektualitetet e imagjinares me ato moderne e avangardiste evropiane dhe realizohet kundërvënia ndaj traditës letrare, dhe ku shihen tipare të futurizmit, ekspresionizmit, surrealizmit, madje dhe krepuskolarizmit, poeti thekson se „Do t’i them erës/që të trokasë në shpirtin tim/që të zgjojë kambanën dhe shkopin magjik/le të gjëmojë kambana në muzg/dhe le të zgjohet qyteti i lodhur me bori/le të zgjohen pleqtë/dhe të mendojnë se janë përsëri shkopi magjik/le të zgjohen makinat/që mbartin dasmat në qytet dhe vdekjet në Tartar/dhe që kthehen për t’i thënë qytetit/se do të zbresë dhe ai me makinë një muzg/kur të gjëmojë kambana e fundit/e të jenë pirë butet e vjeshtës me karafil në buzë/dhe të jenë dehur kasnecët e tij/gratë vithebuta të qejfit me dy shegë në gjoks/femrat që zbresin nga taksitë me shijen e burrit në trup/vajzat lozonjare/dashnoret e një shorti që troket nazik/le të gjëmojë heshtja/le të them për të kam shijen e ditës në gjak/le të them se era që zbriti një çast/do të marrë pëllumbin tim në krah/pëllumbin shurdh“. (Karadaku, po aty). Sikurse shihet në këtë poezi, thelbi është jo vetëm vargu, por argumenti i tij filozofik, lirik dhe ndjesor, ku ka mjaft gjëra të rëndësishme.
Për mua ka dy pika të rëndësishme. E para është logjike. Ajo është e gatshme, sikurse shihet, për të folur për ndryshime në përditësi gjatë rrjedhës së viteve dhe në rrjedhë të memorjes, sado masive t'i marrim ato, duhet të parashtrojmë se ekziston një gjë e tillë si lirika, ose, le të themi, traditë lirike perëndimore, e cila ka një histori. Së dyti, duke pasur parasysh, se ekziston një histori e lirikës perëndimore, unë kam qenë i prirur të theksoj vazhdimësitë, pjesërisht sepse kritika kontekstualiste, që është aktualisht mbizotëruese është e etur të deklarojë ndërprerje theksuese, sikurse dhe vetë Karadaku e bën këtë 'ndërprerje' kur na sjell memorjen, natyrisht me „kasnecët“ e kohërave të qytetit, që i shihte ndryshe bukuritë, dhe natyrshëm e keqpërdorte ato, sikurse ndodh me vetë dashurinë, apo me vëtë „vajzat lozonjare/dashnoret e një shorti që troket nazik“. (ibid) Në një kohë kur ngarkesat e memorjes dominohen nga magazinime në periudha të veçanta historike, duket veçanërisht e rëndësishme se identifikohen jo vetëm vazhdimësitë, por parametrat brenda të cilëve mund të ndodhin ndryshimet historike, ndonëse, brenda bvargut dhe frymëzimit të Karadakut është dashur të ndihej e lirikës, ndryshe nga shumë lloje të tjera të saj, ajo vetvetiu duket e kthyeshme, në atë forma që bien dhe mësyjnë thellësisht brenda favorit që mund të ringjallet dhe t'u jepet një jetë e re, pikërisht „të zgjojë kambanën dhe shkopin magjik“, edhe pse poeti e di se e paqta dhe simbolika e saj do të jenë thjesht një retro që mbyllet me „do të marrë pëllumbin tim në krah/pëllumbin shurdh“ (po aty).
S'ka si të jetë ndryshe kjo ndërprerje theksuese edhe tek „Ofelia fshatare“, ku natyrisht, nuk poezia lirike e Karadakut nuk përfaqëson thjesht objekte paraekzistuese, ose ngjarje të përjetuara më parë, por është edhe një imitim imagjinar i ndonjë thënieje të botës reale, sipas termave të Barbara Herrnstein Smith. Kjo poezi, dhe mjaft poezi të Karadakut, i paraqet ato objekte dhe ngjarje duke u atribuar atyre një lloj vlere. Kjo është po aq e dukshme në odën e fitores së Pindarit sa është në poezitë e dashurisë së Petrarkës, edhe kur objekti i gjykimit është poezia e tij, si në sonetin e hapjes së Canzoniere, ose në „Karronja e kuqe“ e Uilliam Carlos Uilliams. Në një masë të caktuar, nuk ka rëndësi nëse një ndjesi e tillë shprehet në tekst, apo jo. Në „Tanto gentile e tanto onesta pare“ (Vita Nova XXVI), tërheqja e ndjesisë nga teksti ka për qëllim t'i lërë hapësirë vetë-manifestimit të Ofelisë fshatare, por edhe në atë rast nuk mund të mos kemi parasysh se efektet e saj përjetohen individualisht nga të vëmendshëm, që janë kalimtarët, poeti dhe lexuesi mes tyre: „Si Hamletin Ofelinë fshatare/me sy të marrë e pashë madhërisht/dhe i thanë të tjerët ai është i marrë/dhe njëkohësisht pa rëndësi si bisht/Si Hamletin ajo më pa e lodhur/me kurorën e Ofelisë ende në flokë/dhe i thanë të tjerët ai është demon/me kokën e një mjellme si maskë të ftohtë/Dhe unë atëherë thirra si i çmendur/se me të vërtetë si centaurët jam/ndryshe s’do të jetoja si të tjerët/pa qenë demon dhe mjellmë e bardhë/Ndryshe si Hamleti do të vdisja me shpatë/me një Horac oriental si shok/ndërsa/Ofelia në afshin besëpakë/maskat s’do m’i flakte si truk i kotë (ibid).
Sikurse dimë nga „Teoria e Lirikës“, „Asgjë nuk duhet të ndodhë në poezi, sepse poezia duhet të jetë vetë ajo që ndodh“, ne ndjejmë atë që ndodh me „Pasuri gjethesh“ (Karadaku, 2016). në këtë poezi ndjejmë përkohësinë performuese të lirikës dhe efektet e pranisë së shprehjes lirike. Ajo është një përkohshmëri e veçantë që lidhet me përsëritshmërinë ritualiste të poezisë, e cila përpiqet të bëjë diçka në botë në formën “tani” të ligjërimit poetik. Për më tepër, kjo poezi bën dallimin midis thënies performative, siç e quan J. L. Austin, që zbatohet veçanërisht për ligjërimin imagjinar dhe performancës si përkthimi më i mirë i termit epideixis, domethënë veprimi lirik, ose ngjarja lirike, pra kur poeti na jep të dhëna të tilla „Unë jam i pasur vetëm në vargje/dhe mendimet i kam si pasuri të shpejtë/unë nuk kam Nju Jork dhe Boston në faqe/veç qytetin tim provincial me shegë“ (po aty). Iterabiliteti i ritualit poetik mbështetet në një lloj ndjenje realiste, e cila, nuk është e cunguar as nga e thëna dhe as nga kumti i të kuptuarit. Aty ka edhe një kujtueshmëri lirike „Unë nuk kam pasur mistere të tmerrshme/veç gëzimit që shkundet në darkë si frut/dhe s’i kam provuar pijet rokfelere/veç qytetit tim provincial si muzg“ (ibid). Këtu në këtë pikë kujtueshmëria lirike mbështetet nga ritmi, një përsëritje e tingullit dhe nga adresa e trekëndëshit që eksploron. Në linjat e kompozuara të Shefki Karadakut, përsëritja e "veç qytetin tim provincial" dhe ndjesia realiste çojnë në realizimin poetik „Unë nuk di të bëj e dashur dhurata krezi/veç puthjes së gushës me yllin e madh“. (Po aty).
Realizmi poetik i poetit dhe prozatorit të mirënjohur Shefki Karadaku fatmirësisht nuk hyn në adekuotën e kohës së tellallëve të monizmit, por në radhën e atyre penave tek ata pak autorë që, në heshtje dhe, fshehtësi absolute, „kishin filluar të shestonin veprat e tyre të para antikomuniste, dhe, me t’u përmbysur diktatura, dolën menjëherë me librat e tyre të parë, pa u vonuar aspak historikisht“ (Dhamo, 2016). I tillë ishte vëllimi poetik me titullin simbolik „Feniks“, që e cituam më lart, që sikurse e citon Dhamo, „u ngrit nga hiri dhe fluturoi i lirë në qiellin poetik, ndër të parët, duke shpallur kështu edhe fillimin e epokës së re të letërsisë.“ Ndërkohë, të përgatitur, siç thamë në fshehtësi të plotë, që në vitet e diktaturës, Shefki Karadaku botoi që në hovin e parë të demokracisë edhe romanin „Puthja e Ngrirë“, i cili është ribotuar edhe ky, e madje tashmë është edhe në procesin përfundimtar të përkthimit në anglisht (ibid). Me këtë Karadaku kishte lënë pas frikën që i kishte prurë libri i tij debutues me lirika drithëruese, i botuar që në 1967 i titulluar „Këngët e Karrove të Drithit,“, që paskësh qenë vërtet me bereqet të madh. Ky libër, nga më të mirët e kohës, u pasua nga një numër vëllimesh të tjerë të njëpasnjëshëm, të cilët, gjithashtu u përshëndetën nga kritika e syçelët e atyre viteve. E ky vrull prodhues i Karadakut, jashtë misterit dhe tmerrit përjetoi magazinimin që shpërtheu me Poezi të sirtarit 1972-1985, e solli poezi për lexuesin të ndjeshme e tejet timbrike si „Xhezbanisti“; „Penelopa“; „Magjistarja“; „Holl i heshtur“; „Dorianit, Albanës“; „Pelegrinazh hënor“; „Kahje e njëjtë“; „Ajo“; „Dashuroj“; „Do të pi“; „Turbullirat“; „E diela“ e deri tek poezitë e „Toraks“, të cilat i lexova që në parapërgatitjen e tyre për botim.
„Toraks“ ka një poezi emblematike në gjirin e tij dhe ajo është një nga kryepoezitë e Karadakut „Homazh për nënën time Adile dhe lulet e saj në shtëpinë e prindërve“. Kjo poezi nuk është thjesht e tillë se i kushtohet nënës, porse e bën vetë poetin të na sigurojë se ai ka një aspektualitet të thellë ndjenjash dhe një gjuhë poetike të veçantë. Ka disa aspekte të ndryshme për këtë. Fillimisht është nocioni i ndjesive performative në kuptimin e thellë, veçanërisht për ligjërimin fiktiv. Karadaku kërkon shprehimisht seriozitetin si kusht për performancë të suksesshme. Këto janë ndjesi performuese dhe synojnë t'u referohen ndjenjave, atëherë kjo mënyrë e të qenit performative, tingëllon bukur për lirikën, sidomos kur ripërsritet: „Adile Adile /Thërras nënën time muzikalisht/Dhe.../Çdo herë zëri më kthehet /Lule Lule...“ (Karadaku, 2016). Aty ndjejmë si përkohshmërinë lirike edhe përkohshmërinë narrative. Një ndryshim i madh është rëndësia e një të tashme të ligjërimit për lirikën: lirika e tillë “tani”, ose momenti i shqiptimit në tërsinë „nëna ime“ „Eh, nëna ime që së fundmi/Kish nisur t’i bënte si me ngut /Ato punërat e përditshme të shtëpisë/A thua se e prisnin fshehtësisht /Përjashta , n’oborr/Për t’u nisur diku, larg/Eh, larg për diku...“ (Po aty). Ndërsa shumë tekste poezish me këtë tematikë kanë rrëfime, ose ngjarje minimale në një lloj sekuence kauzale, strofat e kësaj lirike shpesh nuk janë të rregulluara në një përkohshmëri narrative, por ato kanë pikëpamje të ndryshme për një situatë, ose thënie që nuk janë të vendosura përkohësisht në raport me njëra-tjetrën ' Për çudi ,/Sillej dukshëm si vajzë/Fare e re!/Me atë mall ,me atë mall/Siç dukej /Dëshironte të ikte /Pa u ndjerë /Dhe qetësisht/Siç ikën dita /Apo .../Siç mbyllet në muzg/Një gonxhe.“ (Mendoni rastin e refreneve si më të dukshmet.) Kujtesa dhe rikujtesa janë padyshim tema të rëndësishme në këtë lirikë dhe ato ofrojnë strukturën themelore për shumë poezi të tjera të Karadakut, që megjithatë e kanë fokusin në lirikën jokohore të tashme, në të cilën kujtesa evokohet, vlerësohet, përsëritet, sikurse ndodh tek poezitë „Kumria“; „Kalaja“; „Shkumbini„; „Ai shelgu në Spahikorre“; „Porta e shtëpisë ku linda“; „Etyde per vendlindjen“; „Larg atje në Tanganikë“; e mjaft, e mjaft të tjera.
Pra, që të të shkruash për Karadakun nuk është thjesht kujtesë lirike. Po, domosdoshmëri, sepse adresimi i drejtpërdrejtë është relativisht i rrallë në lirikën e tij, dhe kjo nuk e bën atë një mënyrë solipsiste, ose monologjike. Poezitë e tij i drejtohen lexuesit, dhe paraqesin një adresues shumë të dallueshëm, ose shumë të vendosur në mënyrë që ndjenja aktuale që ndeshet me poezinë e tij të identifikohet me ta, kështu që tashmë ka një dyfishim të adresuesit. Unë flas për adresën e trekëndëshit në këtë kontekst tek poezia e Karadakut, sidomos ajo në vëllimin „Toraks“ dhe adresimin ndaj një auditori përmes adresimit të një pale të tretë, si një strukturë themelore e lirikës, e cila manifestohet në momentet kur subjektet që nuk janë audienca e synuar adresohen në mënyrë apostrofike. Sigurisht, është e rëndësishme të theksohet se ka shumë poezi të tij, që nuk i drejtohen në mënyrë eksplicite askujt, apo asgjëje, që bëjnë pretendime për botën, por mendoj se ka arsye të mira që njerëzit të marrin tekste apostrofike, siç janë shumë poezi dashurie, që i drejtohen një zonjeje që mungon, si emblematike e lirikës dhe prirjes së saj për të përfshirë universin në afektet dhe shqetësimet e tij. Dhe aty ku ka adresë ndaj entiteteve që mungojnë, ose të pajetë, kjo sigurisht që ka efektin e përqendrimit të vëmendjes në momentin e adresimit, lirikën e pranishme, dhe rrjedhimisht në vetë ligjërimin lirik. Përfundojmë kështu duke thënë se në poezinë e Karadakut, thuajse në të gjitha veprat e tij më të njohura: “Një mijë vjet dashuri”, “Argonautët”, “Vila e magjepsur”, “Salamandrat”, “Gjergj Elez Alia”, “Garderoba e ofiqarit gri”, “Puthja e ngrirë”, “Apokalipsi i gjetheve”, “Argonautët ose 100 ditët shqiptare që tronditën botën”, “Sagë mbretërore” etj., një temë kryesore e tij është akti i imagjinatës poetike dhe adresimi i trekëndëshit, që u jep veprave të tilla një bazë strukturore. Jo më kot në një karrierë prej gjysmë shekulli në letërsinë shqiptare, për poetin dhe shkrimtarin e njohur Shefki Karadaku janë bërë studime, artikuj studimorë, edhe nga të huajt, si studiuesja gjermane Erika Beerman.
(Londër; 2016-2023)
