Prof. Dr. Fatbardha Fishta Hoxha: Në 35 vjetorin e ndarjes nga jeta të Vehbi Balës

PERSONALITET I KULTURES DHE I SHKENCES SHQIPTARE

Me 4 dhjetor 1923 do te vinte ne jete i paharruari Prof. Vehbi Bala. Ai u nda nga jeta me 10 korrik 1990 duke lënë pas një vepër shumëplanëshe që ka zëne një vend të veçantë në historinë e arsimit, të letërsisë, kulturës dhe të shkencës shqiptare.

                                                                                                                                                  Profesor Vehbi Bala lindi në Shkodër në një familje të njohur qytetare. Nëna e tij rridhte nga familja e Boricëve, e përmendur për tradita atdhetare e intelektuale. Që në moshë fare të re, si student, ai u përfshi përkrah djemve antifashistë të Shkodrës që iu kundërvunë me vetmohim dhunës së huaj. Ai ishte një ndër realizuesit e revistës klandestine “Liri”, që u shtyp aso kohe terrori në Shkodër, ku pena e të riut antifashist kontribuoi me krijime që i frymëzonte ndeshja e bijve dhe bijave të lirisë me fashistët. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                               Në këto vite i gjejmë edhe fillimet krijuese të Profesor Vehbi Balës. Studimet e larta universitare në vitet ‘40 ai do t’i fillonte në Bari të Italisë, do t’i vazhdonte në kryeqytetin kroat në Zagreb dhe do t’i përfundonte pas Luftës në Rumani.

                                                                                                                                                                            Kontakti me universitetin italian, kulturën e vendit fqinj, me universitetin kroat të njohur dhe me renome evropiane, do të ndikonte fort në formimin e Profesor Vehbi Balës. Po ashtu me rëndësi është fakti se ai do t’i përfundonte ato studime për filologji në Universitetin e Bukureshtit.    Rumania, me idiomin e saj roman si dhe me pozicionin e saj gjeografik ndërmjet Evropës Qendrore dhe vendeve të Juglindjes Evropiane, me përkatësinë e saj ballkanike, kishte shumë pika që e afronin me Shqipërinë e orientuar herët nga Perëndimi Evropian në zhvillimet e saj.             Rumania gjithashtu përfaqësonte një nga vatrat e fuqishme të diasporës shqiptare, ku kishte jetuar dhe jetonte një komunitet shqiptar shumë aktiv, që kishte nxjerrë nga gjiri i vet personalitete të letrave dhe të kulturës shqiptare si Elena Gjika, Naum Veqilharxhi, Asdreni, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, si edhe Viktor Eftemiu, një ndër përfaqësuesit më të shquar të letërsisë dhe të kulturës rumune, edhe ky me origjinë shqiptare, me të cilin Prof. Vehbi Bala u lidh në një miqësi të sinqertë dhe të afërt.

Me përfundimin e studimeve ai punon si pedagog në gjimnazin e Gjirokastrës, ku me erudicionin dhe kulturën e tij lë gjurmë të pashlyeshme, sidomos në nxitjen dhe gjallërimin e prirjeve letrare në mesin e gjimnazistëve. Siç do të dëshmonin vite më vonë ata vetë, që sollën kontribute jo të zakonta në letërsinë tonë kombëtare si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Agim Shehu e të tjerë, tek ata kishte ndikuar fort puna e zgjuar e pedagogut pasionant nga Shkodra.                                                                                                                                                                               Më pas Prof. Vehbi Bala shërben si pedagog në Gjimnazin dhe në Shkollën Pedagogjike të qytetit të lindjes dhe me hapjen e Institutit Pedagogjik 2-vjeçar në Tiranë, që në të vërtetë përbënte parauniversitetin e parë shqiptar, ai është një ndër ligjëruesit e parë të letërsisë shqiptare.                                                                                                                                                                                              I bëre i njohur me botimet e tij të para letrare të vëllimeve poetike që nuk kaluan pa tërhequr vëmendjen e kritikës së kohës, pjesë nga të cilat u përkthyen edhe në disa gjuhë të gadishullit dhe të Evropës. Një ndër poezitë e para të Prof. Vehbi Balës “Doli nana në çardak”, e muzikuar nga i njohuri i muzikës shqiptare Çesk Zadeja, do të hynte në repertorin më të dashur të këngëve të Luftës. Maksimilian Lambertz do ta përfshinte në një antologji të letërsisë shqipe të botuar prej tij në gjermanisht.    Në vitet ‘50, Prof. Vehbi Bala ishte një ndër bashkëpunëtorët e parë të Institutit të Shkencave në Tiranë. Si pedagog nga të parët e arsimit të lartë në Shqipëri, atij i takon merita dhe nderi të formulojë nga të parët dhe të ligjërojë disiplina kombëtare në nivelin e shkollës së lartë.    Me hapjen më 2 shtator 1957 të Institutit Pedagogjik në qytetin e lindjes, ai me dëshirë e lë qendrën dhe vjen në Shkodër. Ishte ky një veprim me shtytje të brendshme, një gjest fisnik, një obligim ndaj atij qyteti për të cilin Profesor Vehbi Bala ndiente thellë detyrimin që ai qytet e meritonte plotësisht.    

     Bëhet ai kështu një ndër themeluesit e Institutit Pedagogjik dhe i katedrës së gjuhës shqipe dhe të letërsisë, si dhe drejtuesi i parë i kësaj katedre që ka vazhdimësinë në Departamentin e Gjuhës Shqipe dhe të Letërsisë dhe ne Qendrene Studimeve Albanologjike në Universitetin e Shkodrës aktualisht. Ligjëron në auditorët e Institutit 2-vjeçar e më pas 3-vjeçar, plot pasion e përkushtim, historinë e letërsisë shqiptare. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          Me botimin e Revistës Shkencore më pas të Buletinit Shkencor në Shkodër më 1964, Profesor Vehbi Bala është i pranishëm në të gjithë numrat e revistës deri në fund të viteve ’70. Por kontributi i tij nuk mungon as në bashkëpunimin me organe shkencore brenda dhe jashtë vendit si dhe organet e shtypit periodik. Artikujt kanë të bëjnë me probleme të rëndësishme, ato reflektojnë kërkime e gjurmime në arkiva dhe në fonde dokumentare.   

                                                                                                                                                                       Në fund të viteve ’50 ai i është kushtuar me ngulm ndriçimit dhe publikimit të njërit prej kolosëve të letrave shqipe, Gjergj Fishtës. 

                                                                                                                                                                                                                                                          Me këtë punë të vyer sistematike ai do të fillonte t’u jepte jetë projeksioneve të tij të gjera për personalitete madhore të letërsisë dhe të kulturës. Por siç dëshmon monografia postume e tij “Gjergj Fishta” (jeta dhe vepra) që mundi të shihte dritën e botimit vetëm në kohët e lirisë, pas vitit 1990. Profesor Vehbi Bala me këtë vepër e para e llojit në këtë përmasë për këtë personalitet me peshë të jashtëzakonshme në letrat shqipe, i ka kushtuar kësaj gjithë forcën e analizës dhe të sintezës që mundi të artikulojë fokusi i tij si studiues dhe si krijues. Receptuesi nuk e ka të vështirë në veprën në fjalë të dallojë krahas linjës së vërtetësisë shkencore edhe pse e cënuar sadopak nga autocensura e shpjegueshme për kohën, indin e shprehjes estetike e letrare që do të arrijë në forma të lëmuara në veprat shkencore të ardhshme që do të shfaqin dukshëm individualitetin e tij shkencor e letrar pothuaj të shkrirë në një të vetme, çfarë u jep atyre karakter eseistik. Jo rastësisht ai preferon llojin e portret-monografisë, që zotëron studimet e tij.   

                                                                                                                                                       Mospublikimi i veprës për Fishtën, do t’i kushtojë profesorit “shumë netë pa gjumë” siç kujtojmë bashkëpunëtorët e tij të afërt.   

                                                                                                                                                                                                                                                                               Vepra për Fishtën që dergjej dosjeve të institucioneve të nomenklaturës dhe diku në thellësi të sirtarëve të tij do të priste kohën e përshtatshme për të parë dritën e botimit, duke plotësuar atë zbrazëti në studimet monografike deri atehere, tashmë për arsye që njihen.                                                                                                                                                                                     Brezat e ardhmërisë shqiptare do ta kenë tepër të vështirë të përfytyrojnë pengimin total të lirisë në një sistem tashmë të kapërcyer e të pakthyeshëm jo pa humbje, sakrifica e viktima të atyre brezave që aq shumë dhanë që ata të gëzojnë lirinë totale të së nesërmes. Ndonëse i vrarë në shpirt, Profesor Vehbi Bala është shumë produktiv.

                                                                                                                                                                                                                  Ndërsa bën një jetë tepër modeste në qytetin e lindjes, ai punon me ngulm. Në fillim të viteve ’60 ai përgatit dhe mbron pa u shkëputur për asnjë periudhë nga veprimtaria pedagogjike aspiranturën në universitetin rumun. Rezultatet e saj ai do t’i publikonte në Buletinin Shkencor të Institutit të Shkodrës në vitet 1964, 1965, 1966. Argumenti i lëvruar prej tij “Lidhjet kulturore e letrare shqiptare e rumune” është i parrahur dhe përbën një zgjedhje origjinale. Do të donim të theksonim se, pas studimit të profesor Eqrem Çabejt në fushën e studimeve letrare mbi gjenezën e letërsisë shqipe botuar fillimisht tek “Hylli i dritës” në fund të viteve ’30, si dhe studimit “Romantizmi në Evropën lindore, jugëlindore në letërsinë shqiptare” të hartuar më 1945 dhe të botuar shumë më vonë (më 1994), punime në të cilat profesori i njohur aplikon një ndër metodat nga më të vështirat por edhe më interesantet, metodën krahasuese në letërsi, është profesor Vehbi Bala që me studimin e aspiranturës sprovon veten jo pa sukses në këtë trevë studimesh letrare që kërkon padyshim njohje, parapërgatitje dhe seriozitet të veçantë. Sprova të tilla do të bënte Profesor Ernest Koliqi në krahasimin e figurave të shquara të traditës letrare shqiptare si dhe profesor Rexhep Qosja. Në studimin e tij, Prof. Vehbi Bala ka arritur të shqyrtojë drejt argumentin e koklavitur të marrëdhënieve midis dy kulturave, dy letërsive të dy popujve që historikisht afrohen në shumë pika. Duke i parë në retrospektivë lidhjet e lëvizjes çlirimtare dhe kulturore shqiptare e rumune që zë fill herët, por është e dukshme në vitet ’20 të shek. XIX, shekull që tronditi gjithë Evropën si shekulli i lëvizjeve kombëtare. Ato vazhdojnë në vitet ’40, ’60, ’80 deri në vitet ’30 të shekullit pasues.  

                                                                                                                                                                                                                               Në punim ai shqyrton rolin e shoqërive dhe të shtypit në lidhjet e ndërsjellta, ku spikasin figura si e Naum Veqilharxhit dhe Elena Gjikës. Në aspektin e mirëfilltë letrar ai veçon si më të rëndësishëm personalitetin e Asdrenit, Lasgush Poradecit dhe Mitrush Kutelit, me vlera të veçanta në letërsinë shqiptare. Është me interes fakti që ai jep jo vetëm rolin ndikues të autorëve të mëdhenj rumunë si Aleksandriu, Koshbuk, Karaxhale, Eminesku tek autorët shqiptarë të përmendur por edhe interesimin e tyre për çështjen shqiptare dhe rolin dhënës të shqiptarëve në letërsinë dhe kulturën rumune. Në veprimtarinë e Mitrush Kutelit ai sheh shembullin e një integrimi të tillë, teksa ai ndihmon për mbledhjen dhe botimin e folklorit rumun.        Interesante në punim është pjesa “Paralele të letërsisë gojore shqiptare e rumune”. Sipas Profesor Vehbi Balës, paralelët midis folkut shqiptar dhe atij rumun dëshmojnë për nënshtresë të bashkëjetesës së stërlashtë midis dy popujve që nuk ndeshet as tek serbët as tek bullgarët. Për këtë Profesor Vehbi Bala sjell si argument tatuazhet, imazhet e ngjashme të krijesave mitologjike, mënyrën e këndimit të këngëve, ritmin, melodinë, flet për praninë e rimave daktile dhe vargjeve 6 e 8 rrokëshe silabotonike, e trokaike në letërsitë popullore të dy popujve. Ai vë pranë 70 fjalë të urta shqiptare e rumune, frazeologji, e shprehje, legjenda dhe balada me motive të njëjta si dhe elemente, të veshjeve dhe të vlerave të tjera materiale të jetës së përditshme.    Është ky, pra një shqyrtim kompetent i hollësishëm që zgjon interes të veçantë dhe që vjen disi i rrallë për vlerën dhe vështirësitë që paraqet realizimi i tij në studimet letrare dhe si i tillë shënon risi shkencore. Këtë studim me vlerë e pason një punë e dendur gjurmuese, rezultatet e së cilës ai do t’i botojë në Buletinin Shkencor të I.L.P. të Shkodrës dhe në organe të tjera që jep si fryt të parë publikimin më 1967 të monografisë kushtuar dijetares dhe artistes me prejardhje shqiptare Elena Gjika, e njohur në botë me emrin e penës Dora  D’Istria që do të ndiqej

nga një varg monografish që prof. Vehbi Bala do të botonte në vitet ’70 në intervale të shkurtra kohe. Kështu ai boton më 1972 monografinë “Jeta e F. S. Nolit” që do t’i kushtohej njërës prej figurave madhore të letërsisë shqiptare, veprimtaria e të cilit shtrihet në katër kontinente, më 1974 boton monografinë për Migjenin, më 1978 për Viktor Eftemiun dhe më 1979 për një tjetër figurë madhore, për Pashko Vasën,si dhe kapitulli monografik per Ndre Mjeden ne “Historia e letrsise shqipe”(II,Tirane,1959).   

Teza doktoratures dhe keto monografi te hartuara e cojne ne tete numrin e monografive. Si vepra të para të llojit ato përmbajnë vlera të gjithanshme në ndriçimin e këtyre personaliteteve të letërsisë, të kulturës dhe të botës shqiptare. Prof. Vehbi Bala ka mpleksur në to metodën biografike, sociologjike, stilistike, të kritikës si interpretim i tekstit, të vëzhgimit të letërsisë si objekt estetik, të psikoanalizës, ka në to kalime të natyrshme në zbulimin e evolucionit të figurave,  transparencë dhe hijeshi stili që dallon personalitetin e studiuesit. Në një vlerësim integral të tyre ato shfaqin rrethin e interesimeve shkencore të Prof. Vehbi Balës që realizohet përmes këtyre tipareve.         Së pari: Profesor Vehbi Bala gjithë gamën e interesimeve të tij shkencore ia kushtoi personaliteteve potenciale të letërsisë, kulturës dhe botës shqiptare, atyre që për hierarkinë e vlerave që sollën meritojnë vend nderi në panteonin shqiptar të letërsisë dhe të kulturës duke filluar me P. Vasën duke vazhduar me Fishtën, Mjeden, Nolin dhe Migjenin.           

      Së dyti: në fokusin e interesimeve shkencore u përfshinë personalitete të fuqishëm që në prejardhje i takonin botës shqiptare dhe me veprën e tyre pa u shkëputur nga interesimi për vendin e origjinës, sprovuan fuqinë dhënëse të intelektit dhe gjenisë shqiptare në botën evropiane dhe më gjerë.     

Së treti: është e drejtë të theksojmë se pa më të voglin kompleks lokalist, në monografitë e tij vend kryesor do t’u jepte P. Vasës, Gj. Fishtës,Mjedes Migjenit, personalitete më të ndritura të Qarkut Verior të letërsisë shqipe, që i përkisnin traditës së pasur e tejet të adhuruar prej profesor Vehbi Balës, të qytetit të tij të lindjes, me të cilin e lidhin me mijëra fije dhe ku kaloi pjesën më të madhe dhe më prodhuese të jetës së tij krijuese.         

Është me interes të theksohet se krahas shumë artikujve që sjellin gjithnjë elemente të reja në mendimin letrar si lidhur me pasqyrimin e fytyrës së Skënderbeut në letërsinë shqipe (vëzhgime dhe konkluzione) për veprat e Naimit, Shirokës, ai do t’i kthehet kur ia sjell rasti edhe argumenteve të monografive për t’i thelluar ato për t’i pasuruar me momente të reja të zbuluara nëpër arkiva të huaja apo shqiptare. Krahas redaktimit dhe studimeve për veprat e autorëve të traditës në botime të veçanta, ai boton në shtypin shkencor artikuj që kanë për objekt epistolarin e Filip Shirokës, Pashko Vasës, F. S. Nolit, Dora D’Istrias e të tjerëve. Ndër të tjera ai bën objekt edhe një kronikë të vjershëruar që i takon Shkodrës së shek. XIX dhe ka për autor Kol Zef Palin, një fragment i së cilës është botuar dhe në vëllimin “Arpa e një italo-arbëreshi” të L. de Martinos. Bibliografia së gjerë studimore të prof. Vehbi Balës s’do t’i mungonte asnjë zë i rëndësishëm, siç është ai i hartimit të teksteve shkollore (Antologjia e letërsisë së huaj për fëmijë), të teksteve universitare e akademike ku ai mori pjesë si bashkautor nga më të rëndësishmit si Historia e letërsisë shqipe, 1959, Historia e letërsisë shqiptare, 1983, Teoria e letërsisë etj, që u përgatit për studentët e Universitetit të Tiranës ku profesori ligjëroi vitet e fundit të karrierës së tij. Ai jo vetëm që mori pjesë në konferenca shkencore kombëtare, por kumtoi edhe në Sofje, Bukuresht ePrishtinë. Veprat e tij monografike janë ribotuar të gjitha në Prishtinë e gjetkë.       Nëse theksuam se ai e nisi veprimtarinë si poet vlen të theksohet fakti se ai nuk iu nda gjatë gjithë jetës së tij udhës së bukur të frymëzimit poetik. Në gjysmë shekulli punë shkencore ai nuk e ndan atë nga poezia duke botuar gjithsej 12 vepra letrare: Shtigje drite, (1946), Vjersha, (1954), Përrallëza dhe gjëza, (1954), Gjaku i falun, (1955), Përrallëza, (1956), Një përrallëz e vërtetë, (1957), Burim poezie, (1977), Epigrame, (1979), ,Përsiatje, (1981) dhe Vallja e luleve, (1986). E fillon si poet lirik i mbresave të përditshmërisë qoftë kjo e zakonshme apo e jashtëzakonshme, sprovon veten në dy poema, provon të shkruajë në llojin e satirës (epigrame) si dhe fabula por kam mendimin se ai ka gjetur plotësisht zërin e vet unik në poezitë e mendimit që marrin shkas nga përvoja personale por që në poezi fiton tingull universal. Rritjen e mendimit poetik, origjinalitetin e tij Prof. Vehbi Bala e shpreh në forma të larmishme poetike, por sidomos duke lëvruar tingëllimin si një vjershë, si duket shumë e parapëlqyer e tij teksa ndiente pjekurinë e tij poetike. Në vargje ai ka derdhur mbresa dhe përsiatje që u flasin përherë shqiptarëve për shpirtin e tij të pastër dhe të paepur, të cilit i ndejti besnik deri në fund. Këtë e dëshmon poezia e tij, si dhe vepra e tij në tërësi:

Tash erdha në shtëpi                                                                                                                                                            

Mbas sa shtegtime                                                                                                                                                                                  I vorfën t’lash, i pasun po të vij                                                                                                                                      moj votër lokja ime                                                                                                                                                                          

  në prehnin tand prej nane dritën pashë                                                                                                                                  

i më mësove si dhe ç’ka me dashtë                                                                                                                                               e dëshirue në vegime                                                                                                                                                 

Shqipni, Shqipnia ime                                                                                                                        …………………………

Sa keq më vjen për vjetët që më vanë                                                                                                                            

Të rijt që m’iku e s’më kthehet ma                                                                                                                                                 

Por keq s’më vjen për brengët që më ranë                                                                                                                     

Po të duhej prap, kësaj rruge kisha ra…

(Poezia e rrugës)

Të gjitha vëllimet me lirika ai i shoqëron me një kapitull, që përbën një aspekt me vlerë të punës së tij krijuese me shqipërimet e tij të qelluara nga letërsia italiane dhe kryesisht ajo rumune. Fakti më i rëndësishëm është se ai falë përgatitjes, predispozicionit luan rolin e kalimit të anasjelltë ose të dyfishtë të letërsisë. Përkthen veprën e Mihal Emineskut, të Viktor Eftimiut në shqip dhe ndërkaq përkthen një përmbledhje novelash shqiptare në rumanisht, duke u shquar si mediator në komunikimin ndërkulturor ballkanik dhe evropian. Si krijues ai formon të parën degë të lidhjes së shkrimtarëve dhe të artistëve në Shkodër duke e drejtuar atë për vite e vite të tëra me horizont dhe përkushtim.                                                                                                                                            

Për punën e tij të gjithanshme plot pasion e përkushtim për rezultatet e saj gjurmëlënëse, si një nga promovuesit e arsimit të lartë në Shqipëri, si një shkencëtar e shkrimtar i talentuar, për veprën e tij Prof. Vehbi Bala ka merituar çmimin e Republikës të shkallës së parë, titullin “Mësuesi i popullit” dhe “Profesor”.       Por çmimin më të lartë që nuk venitet asnjëherë Prof. Vehbi Balës ia kanë dhënë gjeneratat e studentëve dhe pedagogëve që ai përgatiti, ia kanë dhënë dhe njerëzit me të cilët ai bashkëpunoi, qytetarët e qytetit të lindjes dhe ngado ku shërbeu.            E kujtojnë ate, breza studentësh nga Gjirokastra, Shkodra, Tirana dhe Prishtina, nga gjithë Shqipëria, si pedagogun me shpirt të gjerë e tolerant, tejet të thjeshtë, me mendje të hapur, në ligjëratat komunikues të të cilit nuk kishte as edhe një hije ftohtësie e akademizmi. I prirur me natyrën e tij të butë nga një mendim alternativ ai nxiste me shembullin e vet një gjykim krijues.       Ata që patën fatin dhe nderin të punojnë me Profesor Vehbi Balën, kanë parë tek ai personalitetin, shkencëtarin dhe krijuesin që me shpirt të paepur kontribuoi për zhvillimin e arsimit të lartë shqiptar, të letërsisë, të kulturës dhe shkencës shqiptare.