“Po ku ishe ti Adam ?”

(Persiatje , per nobelistin gjerman Henrrikh Bël )

Ku ishe ti X, Y , eshte shprehje e perdorshme ne shume gjuhe . Ne shqip shqyptohet ne kengen e Sh. Merdanit : Po ku ishe ti o zot ? Kete shprehje e kam xgjedhur si titull , te essese time , per romanet e nobelistit , Bëll, sepse nje romani tij , ka kete titull. Me pelqey ky perngjasim .

Gjermanet e famshem , njihen si themelus te albanollogjise . Jane perkthyer veprat e shkrimtareve gjermane te disa brezave .

Ne kete ese , do te trajtoj disa pershtypje nga vepra e nobelistit , qe permend ne krye te heres . Perkthimet letrare , ne shqip kane qene dhe mbeten, jo vetem te shumta, por dhe cilesore . Shqiperia eshte shquar , per perkthys te famshem . I kane prure Kryeveprat boterore , sikur autoret e tyre t’i kene shkruar ne Shqqiperi .

Perkthysit shqiptare jane shume . Une do te permend , ne kete ese dy , prej tyre : Afrim Koçi dhe Ardian Klosi . Afrimi ka perkthyer dy nga Romanet e Bëll : “Ku ishe ti Adam” dhe” Kthimi ne shtepi “. Ardiani ka perkthyer , “ Me syrin e nje kllouni “ . Me terhoqen vemendjen romanet e nobelistit , per menyren e thjeshte te shtjellimit te fabules romanciere, por kaq thjeshte dhe ne nivel te larte artistik jane perkthyer ne shqip .

Ai , qe lexon keto radhe te mijat , me te drejten e zotit , ben pyetjen : Ku e di une nivelin e perkthimit , kur nuk di as nje fjale gjermanisht ? Sejcili lexus i vemendshem mund ta dalloi nivelin e perkthimit , sepse rreshtohen fjalet dhe fjalite , sikur i shkruan vete perkthysi . Ne kete rast thuhet se autori mohoet , ose ndryshe , perkthysi , eshte autor ne hije . Perkthysi eshte talent , qe i hyn autorit ne lekure dhe na paraqitet me identitetin e autorit .

Autori dallohet , per natyren e fabules dhe te personazheve , varet nga fantazia , ku i krijon pritat , per keta personezhe , per mardheniet , qe krijojne ne mjedisin shoqeror per vendin , kohen dhe menyren si dalin nga sfera e e zhvillimit te romanit . Perdorimi i fjalive stilistike dhe i tere diallogu , eshte figurativ , simbas karakterit te shkrimtarit . Me pak fjale edhe kur romani , nuk eshte autobiografik , romani ka frymen dhe karakterin e autorit , Kudo ndihet rrahja e zemres se tij . Kur ti si lexus , nuk i ndien keto rrahje zemre , e flak diku , per te mos e çfletuar me .

Keto , qe pershkrova jane ndjenja , nuk jane rregulla , qe i moren frymen artit te vertete dhe e kthyen letersine ne panflet agjitativ , ku percaketohej me numura renditja e personazheve , partishmeria e tyre dhe dihej , qysh ne fillim , perfundimi i tyre , qe kondicionohej nga klasa , qe i perkisniun . Jo pak romanciere shqipetare , me ose pa dashje , rreshqain ne batakun e realsocit . Eshte nje praktike , e rrenjosur ne metoden e punes te tyre . Harrojne se te qenit romancier , nuk eshte zanat , por prirje , per te materjalizuar jeten , ashtu sic e kupton ai , artisti romanciar , qe i jep emrin epokes , ku punon dhe jeton . Eshte pergjegjesi shoqerore dhe morale te shkruash , qofte dhe nje roman te vetem . Nepermjet romanit , ti e ke vene veten tende , ne dispoozicion te zhvillimit shoqeror te epokës , ku shkruan .

Jane keto rrethana , qe percaketojne faktin , se romani nuk eshte thjesht nje proze e gjate, por proze , qe ne te tera pikpamjet pasqyron realitetin , qe rrethon lexusin . Nje studim gjithperfshires , per romanet e shumta , qe jane botuar , kete tranzicion , do te ishte shume i dobishem , per te lehtesuar disi raftet e bibliotekave shqiptare .

Lexusi gjithnje ka qene dhe mbetet nje kritik objektiv , per ate , qe lexon. Tre romanet , qe une parashtroj , perpara jush , jane shkruar 70 vjet perpara dhe ne kemi pershtypjen se jan e shkruar dicka , perpara nje muaji . Ato jane shkruar nga nje gjerman , por ne e ndjejme situten , sikur zhvillohet diku ne Dumbre .

Te tre romanet , prej 555 faqe , jane te lidhur ne nje liber te vetem. Botimi eshte i vitit 1989 . Botues eshte ndermarrja botuse ,” N. Frasheri “ .

Une si lexus kam vene re diferencen minimale , qe ekziston artistikisht , midis dy perkthysve . Me kete dua te them se lexusin e lodh autori , por po kaq e lodh dhe perkthysi . Nuk e di si jepen licensat e perkthyesve , por sugjeroj , qe duhet te kalojne ne nje test shume rigoroz .

Romani , jo vetem nuk humbet , por ne te tera rrastet , edukon , meson dhe orienton zhvillimin kulturor dhe artistik- ghuhesor . Shembullin e kemi konkret , madje ketu, ku po shkruaj , per Ju . I gjeta une , pas 31 vjetesh , qe jane botuar keta 3 romane dhe i bera objekt te kesaj persiatjeje shume modeste , por gjithsesi ju hoq pluhuri i mbi 3 dekardave . Realiteti eshte , se kete konsiderate , qe shpreh sot , do ta shprehja edhe ne vitin e pare te botimit , po qe se me kishin rene ne dore .

Kjo tregon se romani nuk vdes . Ai mbete si monument i kultures , te cilen e ka te shtjelluar brenda vetes . Pavdekesine e vet , romani ja kthen autorit , madje edhe perkthysit .

Ta nisim me problemin , ne trajtim . Romanet e dobeta , kryesisht ngerthejne tituj emocionale dhe bombastike : Vrasje , spiunazh , deshtim qeverrisje , tradheti bashkeshortore e te tjera tituj te ketij formati .Nuk ka as nje kontravajtje te vendosen te tille tituj . Gjithcka varet si trajtohen . A jane perfaqesuse ne nje shoqeri te caketuar , apo jane epizote te shkeputur shoqeror , pa linfe , pa ADN .

Tre romanet e Bëll, mbajne tituj te thjeshte dhe ngjarje te medha . Romani i pare , ne liber , eshte “Ku ishe ti Adam “ . Romani vertitet te nje familje gjermane , ne kohen , kur lufta ekspansioniste hilerjane , kishte marre tapetjeten dhe komanda gjermane , nepermjet komunikatave ushtarake , perpiqej te mbante lart moralin e ushtareve te frontit . Te tera ngjarjet zhvillohen poshte , ne llogore , ne rajonet e Ukraines dhe Rumanise , ne fshatrat , ku ishin disllokuar njesite ushtarake .Nuk ka sa Komande te larte , as Gjenerale , as politikane frymezus .Duket terheqja ushtarake .

Ka vetem njesi para ushtarake , te genjyer nga politike , qe bisedojne , per jetet e tyre ne fshat , per aq sa dine , por kryesisht bisedat vertiten te paqa , qe po afron dhe atyre , u mbahet e fshehte . Gjithe tragjedia e luftes , pershkruhet , jo ne llogore , por ne fshatin hungares , ku ushteria eshte ne terheqje dhe zyrtarisht , nuk flitet , per lufte ne terheqje . Kjo eshte fabula e romanit . E thjeshte , shume e thjeshte , por perfaqesuse . Jo per faktin se keta jane fshatre paramilitare , por edhe per faktin se , deri ketu nuk mbrijne te tera lajmet difatiste te ushterise naziste .

Ne ket kuptim , autori i ka thene te gjitha . Ka thene se forcat ushtarake naziste , jane ne terheqje . Ka thene se morali i ushtareve eshte ne renie . Ushtaret , me shume se per fitoren , mendojne , kohen , per t’u kthyer ne fshatin e tyre , per te filluar punen , aty ku e lane , perpara se te mobilizoheshin . Me pak fjale , per luften e madhe , eshte marre perfaqesuse nje llogore , ne vendet e pushtuara , nga nazizmi , qe mesymte drejt lindjes dhe per te vene nen çizmen e tij , te tere kontinentin .

Romani dyte , qe ka titullin e thjeshte “ Kthimi ne shtepi “ , pershkruan ngjarjet , qe ndjekin nje çift , fill , as luftes . Burri kthehet nga fronti ish i mobilizuar dhe gruaja , qe pat mbajtur ekonomine ne fshat , gjat luftes , qe asgjesoi ekonomine fshatare . I posa kthyeri nga frointi , ndeshet me premtimet se do te ndihmohej , ne te tera menyrat nga programet qeveritare . Nga ana tjeter , ndesh me predikimet kishtare se vuajtjet , gjejne zgjidhje nga fuqia e mbinatyrshme . Autori , ka fuqi magjike te zgjidhjeve te medha . Ketu i ka lene kete çift te dale nga lufta.

Ky roman , na parashtron nje ngjarje edhe me te thjeshte , se sa i pari . Kontradiktat zbulohen nga bisedat familjare te çiftit te dale nga liufta .Nuk duket kerkund gishti tregus i Autorit . Te tera keto biseda , kane vlere pegjithesuse , sepse lufta ka renduar mbi gjithe popullin , jo vetem direkt . Keto biseda , qe zhvillon ky çift gjerman , presupozohet se i kryejne te gjitha çiftet , pas perfundimit te luftes hitleriane . Me qe erdhi fjala , ne te tria romanet nuk eshte permendur , Hitleri , Gebelsi, Geringu dhe bashkepuntoret e tyre . Kjo eshte nje vecori e rendesishme e te tre romaneve . Flitet , per politike . Titullaret politike , nenkuptohen , nuk ka pse te permenden. Gjykimet popullore , jane subjektive , nuk mund te perfaqesojne realitetin kriminal te sejcilit polikan .

Romani i trete “ Me syrin e nje kllouni “ , vertitet ne familjen e nje kllouni dhe dashurise se tij me personazhin , Marie . Babai i kllounit , pasanik , deshiron , qe feja i tij te behet diktushme kerkon te obligohet edhe financiarisht , por kllouni , nuk pranon . Ai eshte i dhene pas profesionit te tij te thjeshte , por artistik . Ben jete me veshtiresi financiare te medha , por nuk terhiqet . E dashura e braktis , duke u martuar me nje te pasur . Asnje perpjkje e kllounit , nuk ka efekt , per t’u bashkuar . Autori na jep mesimin , qe edhe jeta private , ka varesi direkte nga jeta financiare .

Nepermjet jetes se klounit , shkrimtari na çpalos realitetin e jetes se kohes . Kete ralite nuk na i jep me metafora politike , por drejt per drejt , nga jeta e kllounit dhe e borgjezeve , me te cilet ka lidhje kllouni , si perfaqesus i klases se varefer , qe lufton , per mbijetese . Ne kete pershkrim mes diallogjeve , mesojme se Babai i kllounit , perveç pasurise , ka dashnore , qe e njohin te tere , edhe vete familjarët e borgjezit . A eshte ky nje realite kohor ? Shkrimtari nuk e thote kete , sepse duket nuk e pelqen , kete dukuri .

Tani , qe mesuam fabulat , rreth te cilave , eshte preokupuar Bëll, te shofim metodat artistike , me te te cilat shkrimtari deperton te lexusi. Dialloget jane te gjithe te figurshem . Kur nuk duhet alegoria , perdoret personifikimi , alegoria , por te tere romanet , kane ne brendi figura stilistike , ku mbizoteron humori i holle . Kjo menyre tregimi , eshte merite e autorit , pa shmangur edhe aftesite e perkthysve. Po ndalem pak me gjate te perkthysit, per te cilet folem pak me siper . Perkthysi , nuk eshte profesionis , por artist i fjales se shkruar . Ajo , qe eshte artistike , ne gjuhen gjermane , nuk tingellon e tille ne shqipe , por dy perkthysit tone , kane gjetur shprehjet e ngjashme . Perkthysi , Afrim Koçi , ben pjese ne eliten e perkthysve shqiptare . Eshte shume cilesor dhe kete mund ta verifikoni , ne dhjetra vepra te perkthyera nga dora dhe mendja e tij . Ai lindi dhe vdiqi perkthys . Ju perkushtua vetem , ketij arti te veshire . Nuk e pargjykoj perkthimin e Ardian Klosit . Eshte nga perkthysit me te mire te gjermanishtes , por ne krahasim me Afrimin , eshte me i vonuar . Ku dallohen ?

Më poshte po paraqes , pake fragmente te shkeputura , ne menyre rrastesore , nga romanet e

Bëll , sipas specifikimive , qe kam bere me lart .

“Dielli rrinte ende pezull ne qiell , po thuaj mu ,mbi shtepite, si nje veze hekuri e perskuqur , qe rrokullisej siper çative te bardha e te rrafshta dhe kur ata , më në fund , vazhduan marshimin , kesaj radhe drejt lindjes . .... Ata kaluan nëpër kalldërëmet e lagjeve te rrethinës,prane kasolleve , barakave të çikërinave , pranë një blloku modern , por krejt të pa vënd , pallate te ndyra banimi .”.

( Romani:” Kuishe ti Adam “.Faqe e librit 18)

“Disa çaste më von u gjenda në gjeratoren njerëzore , që vazhdoi me furi , përpara procesionit , për të marrë pjesë në meshën përmbyllëse të katedrales .Për një kohë u përpoqa më kot , të çaja majtas , apo djathtas Isha shumë i lodhur ,për t’i hapur vënd vetes. E lashë veten në dorë të turmës, qe po na shtynte , me ngadal anes “

( Romani “ Kthimi ne shtepi” Faqe e librit 207 )

“Kur ra zilja e telefonit , për një çast e humba . E kishia mëndjen te zilja e derës , se mos vinte Leoja dhe nuk e dëgjoja . Lashë kitarën , ia ngula sytë telefonit , që tringëllinte , pastaj ngrita dorezën – Alo

- Hans ? – tha Leoja
- Po ,- u përgjegja ,- sa mirë që erdhe . - .Ai heshti ,u koll ;pakë
- I gjeta parate , për ty – tha “

( Romani “Me syrin e nje kllouni “ . Faqe e librit 541)

(Pjeset e cituara , jane nxjerre nga libri i lidhur , me te tre romanet . Eshte botim i Shtepise botuse “N. Frasheri “ Tirane – viti 1989 )

Sic kam shkruar me lart , citimet nuk jane zgjedhur . Po te ishin zgjedhur do te ishin me perfaqesuse , por gjithsesi lexusi formon idene , per stilin tregimtar te ketij romancieri te madh . Diallogut i hyn ne pallce . Me tregime te thjeshta dhe te rrjedheshme , jep situata te medha dhe shpesh tragjike , por lexusi hyn ne thelbin e ceshtjes , pa u menduar gjate , madje pa u sforcuar fare .

Te analizojme citimin e fundit , te kllounit dhe te vellait te tij , Leos . Autori , na persjhkruan hyrjen e Leos , ne banesen e vellait. Gje me te zakonshme , nuk ka . Por kemi parasysh , qe kllouni eshte ne gjendje te mjeruar ekonomike , deri te mungesa e ushqimit te perditshem . Ne keto kushte , fjala e tij : i gjeta parate , per tyj , po thuaj eshte finalia e drames se Kllounit . Zgjidhja e situates , eshte pershkruar me humor te holle , per nje gjendje tragjike te personazhit kryesor .

Pershkrimet e hollesishme te ngjarjeve te vogla dhe te zakoneshme , e pergatitin lexusin , per ngjarje te medha , qe kalojne pa zhurme dhe buje . Njerzit , nuk shkruajne te tere romane , por perjetojne ngjarjet , qe pershkruajne romancieret , duke u bere pjese e fabules teresore . Jane keto arsye , qe e bejne romanin mjet edukues te te gjithe shtresave popullore , pa njohur kufij kohore . Romanet klasike , jane shkruar njeqind e me shume vite perpara , por ato lexohen me shume deshire edhe sot dhe do te vijojne te studiohen nga studius te zakonshem dhe te specializuar , per te nxjerre , prej tyre elemnte , qe perkojne me te kaluaren , te tashmen dhe te arthmen e shoqerise .

Duk e njohur , kete fuqi te romanit , si gjini e madhe letrare , percaketohet rendesia e romanit dhe autorit , si nje perfaqesus i letersise , qe vendos gure kilometrike ne histori .

Perfeksionimi i te shkruarit te romanit , ka shenuar rritje te gjithanshme . Per tre romanet , qe morem ne kete analize modeste , shquhen edhe , per korrektese te perdorimit te fjalorit dhe te skenave te nxehta intime . Autori u ehte shmangur , ketyre skenave , duke i pershkruar thjeshte dhe pa u ndalur gjate ne to , sepse gjykon , qe ky lloj edukimi , i takon tjeter zhanri ; jo romanit.

Ne te tere kete volum , prej mbi 500 faqe , nuk gjen nje fjale te vetme , te shprehje te pista , qe realisht populli , ne nje menyre , ose tjeter , i perdor shpesh, keto fjale . Romancieri yne i ka eliminuar teresisht . Romancieret moderrne u meshojne shume skenave te nxehta dhe fjaleve te pista . A eshte kjo performanca me e mire e romanit ?

Kesaj pyetje duhet t’i pergjigjen vete romanciert . Une mund te them se kam konstatuar kete fenomen tek nobelisti Bëll, por ky eshte model i perdorur 75 vite perpara . Ishin te tjera konsiderata , per jeten , vdekjen dhe perfaqesimin shoqeror te tyre . Sot , kjo metode romanciere , mund te quhet e vjeteruar . Romani i sotem preferon skena shoqerisht eksplozive dhe befasuse , ku mbeten ne hije skenat dhe dialloget e vegjel dhe pak te rendesishem . Lexusi , po thuaj i harron krejtesisht ngjarjet e rendomta dhe pret te lexoi jashtdimensionalen , per ta mbajtur ne kujtese .

Ne rrastin konkret , une , si lexus i Bëll gjykoj se kemi te bejme me nje autor , qe e gjen magjiken dhe madheshtoren te thjeshtesia e ngjarjeve , qe shoqerohet me te njejten thjeshtesi te pershkrimit . Kjo menyre komunikimi e ngre autorin ne pidestralin e perjetesise . Nje nder veprat e Bëll , qe eshte perkthyer ne shqip , eshte libri “Humbja e fames te Kathrin Blum “ . Dikur e kam pase lexuar , kete veper , por tani , qe e njof me mire autorin nobeliust , dua ta lexoj serish . Ne se dikush nga ju e ka kete liber ne komjuter , me ben nder te ma atachoi , simbas emailit , qe ka “FL” .

Deri ketu folum , per rolin e perkthimit, sepse nuk kemi mundesi ta krahasojme me origjinalin , por e theksoj perseri , mjeshteria e perkthysit , na ben , per vete sa dhe vete autori . Lidhur me kete problem kam ndier , gjat leximit , se perkthimet e Afrim Kocit , jane ne nivel me te larte se ato te Ardian Klosit . Te dy jane perkthyes te talentuar , por mua me ka rene ne sy nje diference , sado e pa perfilleshme .

Askush nuk mund te mohoi zhvillimin e romanit shqiptar , nga gjysma e dyte e shekullit 20 e dei ne ditet e sotme. Eshte shtuar numuri i romanciereve , madje shumica te nivelit te pranushem cilesor . Ne kete propocion eshte edhe perkthimi i romaneve , te trashegimise boterore . Uroj , qe romanciert , te jene sa me kerkuse ndaj vetes , per te mos i vene etiketen “Roman “ , c’do shkrimi te gjate . Te tlle “romane “ i mohon koha , sapo kalojne pragun e shtepise botuse . Roman dinjitoze , jane nyja reference , per ngjarjet , qe trajtojne , per artin e fjales dhe p