RESMI OSMANI
Tregim
Kujtimit të Kapedan Muharrem Rushitit.
Po ta shihje nga poshtë,fshati Koskës, dukej sikur kishte hedhur rrënjë mbi shkëmbinjtë e anës lindore të malit të Shëndëllisë. Majtas, në majë të malit, e zhytur në re, ishte Vërva, më larg në kodrat e bukura Pleshavica. Në jugë, si në pëllëmbë të dorës, dukej fusha e Lopësit dhe Filati. Fshati ishte I ndarë në dy pjesë. Në pjesën lart ishte lagja e sipërme dhe xhamia me minaren që lartohej drejt qiellit.Nën të ,në rrafshulët, lagja e poshtëme. I sheh dielli që kur lind e deri sa perëndon. Në mes i ndan përroi që mbante ujë gjithë vitin dhe vinte në punë mullinjtë e blojes. Shtëpitë e bardha, dimër e verë, mbuloheshin nga kurorat e blerta të ullinjve, bajameve, fiqve e pjergullave. Në pranverë, kur lulëzonin bajamet, hapësira qëndisej nga bardhësia e luleve. Dukej sikur mbi fshat ishin ulur mijëra e mijëra flutura të bardha.
1
Në lagjen e sipërme, në të hyrë të fshatit, nga ana e lindjes, binte në sy shtëpia dykatëshe e Kapedan Muharrem Rushitit, që e rindërtuar, fekste nga bardhësia.Turqit e dogjën për hakmarrje. Kapedani u tha shokëve se mëmëdheu fillonte te pragu i shtëpisë dhe se ato mure, tashmë të rrënuara kishin dëgjuar të parat të qarat dhe të qeshurat e tij. Atje kishte dhënë shpirt babai. Bashkë me themelet dhe rrënjët e ullinjve nën tokë, plekseshin rrënjët dhe shpirtërat e të parëve. Edhe dhjetë herë po ta digjte këtë shtëpi, zjarri i urrejtjes të turkoshakëve të egër të Anadollit, ai dhjetë herë do ta ringrinte. Mbi themelet e vjetra, shkrumbin dhe hirin, shtëpia u ringrit edhe më e bukur. Kjo shtëpi nuk ishte vetëm e Kapedan Muharrem Rushitit, por e gjithë Çamërisë dhe Shqipërisë. Ajo priste e përcillte trima atdhetarë e kapedanë. Zonjë e kësaj shtëpie të madhe ishte Sabua. Që kur i shoqi u vu në krye të çetës “Çamëria”, ajo mbeti me djalin e vetëm Halilin, thuajse e vetme dhe pa ndihmë. Tërë kohën ishte mendje ngritur për të shoqin, që luante si macja me miun me vdekjen, me koshadhet e turkut dhe me andartët e grekut. Fustanellën e kishte të shpuar e djegur nga plimbat, trupin të mbuluar me plagë, shkonte në luftë flakë e vetëtimë, mbi kalin me hingëllimë. E priste e ngazëllyer kur vinte, që kur dëgjonte trokun e patkonjve në kallrëm dhe e përcillte e drithëruar kur nisej, hipur mbi atin e bardhë.
Zonjës së Kapedanit I kishin ngritur këngë.Ajo fillonte me vargjet: ”O Sabo moj gjeraqinë/ del të shoç Muho Rushiinë”… E quanin fatmadhe që ishte zonja e Kapedanit. Ajo krenohej me të shoqin. Sabua kishte një peng: këtë shtëpi të madhe nuk kishte mundur ta mbushte me fëmijë. E kishte lënë kapedanin vetëm me një djalë, Halilin, që ishte drita e syve dhe gëzimi i shpirtit të tyre. Sapo kishte mbushur njëzet e dy vjeç. Do ta martonin dhe mbase do t’i gëzonte me një tufë fëmijë.
Atë ditë të shtunë të vjeshtës së parë, Halili këmnbëbnguli të shkonte në Filat te dajkot dhe në Spatar te hallë Hazbua. Kishte një porosi nga babai për Beqo Kushin.Të nesërmen do të bënte Pazar dhe do të kthehej në shtëpi. Sabua nuk deshi ta linte, po ai s’hoqi dorë nga e tija. I vuri ujë të ngrohtë dhe nxori nga sepeti ndërresat e pastra si dritë.
-Lahu,- i tha ajo- të mbash erë ujë e sapun.
-Siç duket do të vij erë manxuran e ftua –tha I biri buzëqeshur, pasi mbrisi ndërresat.
Halili doli në ovorua dhe shaloi kalin. Doriu, që e kuptoi se do të merrte udhë, u gjallërua, turfulloi dhe çukërmoi tokën me këmbën e parë. Halili i vuri mëgojëzën, e përkëdheli nga jelet,në qafë dhe i rrahu lehtë me pëllëmbë vithet. Kali fërgëllonte nga kënaqësia.
Sabua kundronte të birin dhe mrekullohej nga pamja dhe hijeshia e tij. Shtathedhur, bel hollë, cipëbardhë, syzi e vetull kalesh, me atë buzëqeshje të ëmbël që s’i ndahej dhe mustaqe të sapo dirsura. I ngjante shumë të atit. Kur shkonte sokakut, vashazt dilnin në dritare që ta shihnin dhe psherëtinin lehtë. Lum kush ta kishte fat!
-Nanë, mos u mërzit se nuk do të lë vetëm. Do kthehem te halla në lagjen e poshtme dhe do t’i them të dërgojë Havanë, që të gdhiheni tok.
-Mos verë merak se jam mësuar të rri edhe e vetme.
Para se t’i hipte atit e përqafoj të ëmën. Ajo e puthi në faqe dhe i mori erë në gushë.
- Bëju të fala të gjithëve dhe kujdesu për vete!
- Pa merak nanë.- Tha dhe me një të hovur u gjend mbi shalë dhe kali u nis me çap të shpejtë.
Sabua u ngjit në kat të dytë dhe doli në dritare ngaku e ndoqi me sy të birin, që kalëronte me trok të lehtë, derisa e fshehu kthesa e udhës.
2
Deri afër mesnatës, Sabon nuk po e zinte gjumi. Kishte angusë dhe shtrëngesë në zemër e një të shuar si boshllëk përbrenda. Si shqitej mendja nga i shoqi. Me një çetë burrash i kishte dalë për zot me armë Çamërisë dhe Shqipërisë. Ku gdhihej? Ku ngrysej? Kush i bënte për të ngrënë, kush i jepte për të pirë? Çeta ishte hedhur në Delvinë, në ndjekje të koshadheve të turkut. Trim i çartur ai nuk ruhej, vallëzonte me plumbat, nuk i shmangej rrezikut dhe trupin e kish të mbushur me plagë që ende i dhembnin. Me shaka, plagët i quante stoli e trimave!
Në mesanatë, kur nuk pritej, shpërtheu shtërgata Bubullimat dukej sikur vinin nga fundi i dheut dhe toka dridhej, shkrepëtimat verbuese e bënin natën ditë. Rrebeshi i shiut përplasej në mure, kanatet e dritareve dhe dëgjohej gurgullima e rrëkeve. U ngrit dhe siguroi dritaret, por shtërgata, siç erdhi ashtu shkoi. Ajo doli në ballkon. Qielli u pastrua dhe vetulla e hënës së re u shfaq në jug mes yjeve me një dritë të larë. Nën hatullat e pullazit nisi të klithë një kukuvajkë. Zogu ndjellakeqës nuk po pushonte dhe asaj i shkuan mornica në trup. E zuri gjumi ndaj të gdhirë. Bëri gjumë të paqetë dhe pa ca ëndrra të rrëmujshme që s’i mbante mënd. Kur u zgjua dielli ishte ngritur dhe pas shtërgatës ajri ndrinte dhe gurët e sokakut llapsnin nga bardhësia. Në fshat zotëronte një qetësi e shurdhër, e çuditshme. Njerëzia kishin shkuar në punët e tyre. Rrallë dëgjohej ndonjë blegërimë deleje. Vuri rregull në ovorua dhe u hodhi ushqim pulave. Papritur, bushtra larë, e lidhur në vendin e saj, ngriti turiçkën drejt qiellit, sikur diçka donte të nuhaste, pastaj nisi të angullijë thekshëm e përvajshëm. Sabos iu ngjeth trupi dhe iu bë si një makth i frikshëm.ishte shenjë e keqe.
-Pusho, moj, ngrënç kokën tënde!-Iu hakërrua.Lara futi bishtin në shalë dhe hyri nën strehën e saj.”Qyqja unë ,tha ajo.Djali rrugëve dhe burri në luftë. Ruaji o Zot! ” Fuqiprerë u ul në sofat. I pihej një kafe, po nuk kishte kush t’ia bënte. Për tu gjendur në punë, mori të lante një qyp ku mbanin ullinjtë e kripur, por sapo e mori në dorë i shkau dhe ra në plloçat e ovoroit e u nda më tresh. ”Ah moj duartharë”, qortoi veten. Ç’po ndodhte me të, ç’ishte kjo prapësi që nuk po i ndahej?. Po afronte mesdita. Duhej përgatitur dreka se Halili, hajdhjari i nanës, do të kthehej nga Filati.
3
Në mesditën e së dielës, një trumbë kalorësish doli nga Filati. Djemtë nga Koska po ktheheshin në shtëpi.Në lule të moshës, plot jetë e gjallëri. Ndër ta shquhej Halili: shtathedhur e pamjebukur, fjalëmbël e i mençur. E lanë në krye që të printe udhën. I takonte, ishte djali i kapedanit. Hidhnin e prisnin shpotira gazmore dhe kuajt i lanë të kalëronin me trok të lehtë. Në të dalë të Filatit, në Vanar, udha zbriste tatëpjetë, pastaj hapej një lëndinë, anës saj ishte një përrua me brigjet të mbuluara me shkurre. Kuajt ngadalësuan ecjen dhe kali i Halilit turfulloi i shqetësuar. Kalorësit panë njëri-tjetrin,kuajt diç kishin ndjerë, por pa arritur të këmbenin një fjalë, u shkrehën armët. Fluturuan plumbat. U godit një zemër. Kurmi i kalorësit u vais, u brinjas dhe ra mbi barin e njomë. U vra Halili, biri i vetëm, trëndafili i bardhë i Muharrem Rushitit, që u këput pa çelur mirë. Gjaku i rrodhi me gulç dhe dha shpirt në çast, pa folur dot një fjalë. Kali hingëlliu, qëndroi mbi kryet e të zot dhe nga sytë i rrodhën lot. Shokët zbritën nga kuajt, pa ditur nga të mbroheshin e nga kush të mbroheshin,por krismat kishin heshtur.Vrasësit kishin shkarë si hije nëpër shtratin e përroit. Iu mblodhën shokut rrotull dhe lotet u rrodhën faqeve tek e shihnin ashtu të pajetë. Ç’farë t’i thoshin Sabos, çfarë t’i thoshin Kapedanit, si mund të kishte fuqi shpirti dhe gjuha të jepte atë mandatë? Si mund të dëgjonin veshët e të mos shurdhoheshin. Si ta duronte zemra e të mos plaste! O zot, ç’qe kjo gjëmë që u bë? Krismat e atyre pushkëve u dëgjuan edhe në Filat, u dëgjuan në tërë Çamërinë. Dhembja si një tërmet tundi tërë krahinën. U nisën dy kalorës, një për Filat e tjetri për Koskë, që të shpinin lajmin e kobshëm. Burrat e filatit bënë një vig dhe me trupin e meitit mbi supe, morën udhën për në Koskë. Grupit të përzishëm, mortor, udhës iu bashkuan edhe të tjerë, që të heshtur, me dhëmbë e grushte shtrënguar, pa fjalë, përcillnin zinë e rëndë.
Kalorësi që hyri në udhën e fshatit, e ngiste aq shpejt kalin sa patkonjtë lëshonin shkëndija në gurët e kalldrëmit. Ai qëndroi vrullprerë te porta e shtëpisë dhe pasi ngurroi një grimë herë, trokiti me ndruajtje. Kur u hap porta ai u gjend përballë Sabos që ishte bërë meit në fytyrë dhe me sy të çakërritur, e pyeti:
-Kanë vrarë Muharremin?
Kalorësi, djalë i ri prej atij fshati, uli kokën, faqeve i riguan lotët dhe një gulç i mori frymën.
-Jo, nanë Sabo. Bënu e fortë! – I tha dhe e pëqafoi - Ishtë Halili!
Sabos iu err bota, qielli i ra mbi krye, dielli u shua, gjunjët ju prenë, zemra i theri, një komb iu mblodh në grykë dhe rrëshqiti fuqiprerë nga krahët e djaloshit në plloçat e ovoroit. Vuri të dy duart në kokë dhe përmes dënesave që po i shkallmonin gjoksin klithi:
-Halil bir, Halil djalë, ku e le të zezën nanë!
Ishte një nga ato klithje shpirti që bëjnë të dridhen drurët dhe gurët.
Ja behën gjitonet, edhe ato të tronditura e shpirt vrara nga gjëma e vdekjes. E ngritën dhe e shpunë brenda.
-Shtroni shtëpinë, u tha të mbesave zëkëputur- se do vijë djali i nanës!
Kësodhi dhe vaji u hapën pa ardhur meiti.
Koska qante djalin e vetëm të Kapedan Muharrem Rushitit.
4
Kapedan Muharremi, pasi i dhanë mandatën gjëmëmadhe, mori me vete një grusht trima dhe kalëroi me turravrap të rrufeshëm për në Koskë. I kapluar nga hidhërimi, me trupin të mpirë dhe dhembjen therëse të zemrës, duke kalëruar nëpër natën e zezë, ai solli parasysh të birin: si ishte rritur, ditë pas dite, muaj pas muaji, vit pas viti, si kishte hedhur çapet e parë, kur kish belbëzuar, kur kish thënë nanë e babë, si i kishin ndënjur mbi krye kur ishte sëmurur, e tërë jeta, nga foshnjëria deri sa u burrërua. Djali i vetëm, gëzimi i shtëpisë. Shpresa e familjes, ai që do ta mbushte shtëpinë me vogëlushë, me nipër e mbesa. Ja kishin këputur fillin e jetës në lule të moshës. Qau në heshtje.Të qash nuk është turp. Edhe burrat qajnë. Me lotët zbrazet helmi dhe vreri i shpirtit, rrjedh e keqja dhe dhimbja jashtë trupit. Ndryshe njeriu do të plaste.
Kur hyri Brenda, odanë e madhe e gjeti të mbushur me miq. E pritën më këmbë dhe e shtrënguan fort në gjoks: Musa e Rexhep Demi[1] nga Filati, të nipërit nga Spatari, kushërinj e bashkëfshatarë. Nuk gjenin dot fjalë për ngushëllim. Nuk kishte melhem për fashitjen e dhimbjes së asaj lavome.
-Muharrem, vëlla, mbahu e bëj durim.Plumbi që vrau Halilin, na ka goditur të gjithëve në zemër. Krisma e atyre pushkëve është dëgjuar në gjithë Çamërinë dhe hidhërimi e zia është në çdo shtëpi. - I tha Rexhep Demi.
-Të rroni ju, shëndosh miqtë. Të rrojë Çamëria, të rrojë Shqipëria! –U përgjigj ai.
Mandej shkoi në odanë e meitit. Sabua dhe gratë vunë kujën. Nga vaji dhe kuja e tyre dridheshin muret e shtëpisë. Kapedani u ul në gjunjë dhe i zbuloi fytyrën. Djali dukej sikur flinte. Ai e përkëdheli lehtë në fytyrë dhe e puthi në ballin e zbehtë, akull të ftohtë. ”Halil, o bir, babai priste të të shihte dhëndërr, po të gjeti në tabut” mërmëriti ai. U ngrit. Fytyra i ishte ngurtësuar, sytë si dy fusha të shkreta e pa dritë. Përqafoi të motrën, pastaj Sabon, që i qanin dhe rrobat e trupit. Gratë ngashëreheshin dhe ofshanin me shpirt të dërrmuar, pastaj kaloi në odanë e miqve. Qëndroi një grimë herë në mes të dhomës. I veshur me fustanellë, këpucët me xhufka, kalcat fanello me dizgje të zeza e xhufka si dy zambakë të kuq, mesin si unazë shtrënguar me brez dhe armët të ngjeshura. Këmisha borë e bardhë e mëngëgjerë, jeleku I qëndisur me gajtan.Festja I mbulonte kryet. I gjatë, i thatë, i hijshëm, sybukur dhe me mustaqet që e burroronin dhe i kishin hije. Dukej që përpiqej të ruante qetësinë, por e tradhëtonin duart që i dridheshin lehtë.
Alush Taka[2], u ngrit, i hodhi krahun dhe e uli në krye të vendit. Zotronte heshtja. Ishte një heshtje e rëndë, shtypëse, por nga një herë, heshtja flet më shumë se fjalët. Vdekja është e hidhur, e rëndë. Burrat heshtnin. Pinin kafe të fortë dhe duhan të sertë.Tabakaja dhe kutitë e duhanit kalonin dorë më dorë. Heshtjen e prishi Beqo Kushi[3].
-Dajko Muharrem, kush na e ka borxh gjakun e Halilit?
Kapedani nuk u përgjegj menjëherë.Përgjigja s’ishte aq e lehtë.
-Faji bie mbi pleshaviciotët. Vrasjen e bëri Harallamb Zhusti me andartët e tij. Në pusi, me pabesi, si burracakë. Po ata janë vegla qorre. Musa, -iu drejtua Musa Demit- shkoqitua miqve të vërtetën e kësaj vrasje.
Kapedani nuk ishte fort i shkathët në ligjërim, i punonte më mirë gishti se gjuha.
-Harallamb Zhusti, që për fat të keq, është po aq shqiptar sa edhe ne, por një shqiptar gjakprishur, vetëm sa tërhoqi këmbëzën e mauzerit. Urdhri dhe truri i përçarjes dhe dasisë është në Athinë dhe Janinë. Valiu turk dhe greku janë bërë njësh për të shtypur kryengritjen për lirinë dhe mëvetësinë e mëmëdheut tonë, Shqipërisë. Koshadhet dhe taboret e turkut dhe bandat e andartëve, nuk ka ditë që të mos vrasin burrat dhe djemtë e Çamërisë. Këta na e kanë borxh gjakun e Halilit dhe dhjetëra djemve të tjerë. Çeta jonë ka ngritur flamurin e lirisë dhe bashkë me atë të Çerçiz Topullit, Spiro Bellkamenit dhe Sali Butkës, janë bërë shpresë për popullin dhe tmerr për armiqtë. Me këtë vrasje ata duan të dëshpërojnë e ligështojnë Kapedan Muharremin , t’I mpijnë vullnetin dhe trimërinë e ta detyrojnë që të heqë dorë nga kjo luftë, që për ne është e shënjtë. E madhe është dhimbja, aq sa ska fjalë që ta shprehë, por më e madhe është dashuria për Çamërinë dhe Shqipërinë. Atyre ua kemi borxh jetët tona. Jetët e dëshmorëve janë gurët e themelit të mëvetësisë dhe gjaku i tyre karfos dhe i lidh ata. Liria, vëllezër, e ka çmimin të shtrenjtë. Për hir të saj duhet t’i bëjmë ballë dhimbjes, për këtë jemi këtu, që t’i zbusim dhimbjen vëllait tonë, Muharremit, që tok me trimat e tij i ka dalë zot Çamërisë dhe Shqipërisë.
5
Të nesërmen, ditën e varrimit, gjithë udhët e Çamërisë të shpinin në Koskë. Erdhën për vajrënkim nga Paramithia, Margëlliçi e Mazreku, Filati, Spatari, Varfanji e Konispoli, nga Delvina dhe Labëria. Koska ishte në zi. Nga gjëma e rëndë rënkonin malet dhe fushat e Çamërisë. Ullinjtë frutangarkuar, kishin varur degët dhe lotonin, dielli që të mos shihte kishte vënë para vetes një perde resh dhe era ishte platitur, zogjtë kishin pushuar këngët. Përcjellësit, të heshtur, zemërplasur e të dëshpëruar, hidhnin çapet e rënda pas tabutit. Pas lutjeve të imamit, që shpirti i Halilit të gjente paqe e prehje, meitin e zbritën në varr. Kapedani mori një grusht dheu dhe e hodhi. Trokëllima e plisave iu duk se po e mbulonte nën tokë edhe atë. E mblodhi veten. E dinte që mbi të ishin drejtuar qindra sy. Kapedanit, që i vriteshin në beteja, luftëtarët e tij, nuk duhej të ligështohej. Edhe ata ishin vëllezërit dhe djemtë e tij. Ishin familja e tij e madhe.
-Bir, të qoftë i lehtë dheu i vendlindjes!
Të pranishmit e përzishëm heshtën. Zëri i Kapedanit vinte i drithëruar nga një gulç i brendshëm dhe, kombi që i ishte mbledhur në grykë. E mblodhi veten dhe iu drejtua miqve:
-Qofshi të nderuar që mu ndodhët pranë në këtë ditë të rëndë. U ardhça për të mira! Por dijeni dhe besomëni, edhe dhjetë djem të kasha, të dhjetë do t’i bëja kurban për Çamërinë dhe Shqipërinë.Të shtatat dhe të dyzetat do t’i bëjmë atje, në luftë me turqit dhe andartët e grekut, që Halili të gjejë prehjen dhe Shqipëria lirinë.
Pas drekës së përmortshme, para Kapedanit dhe Abedin Madanit[4], u paraqitën një çetë e vogël trimash të armatosur, vullnetarë, për tu bashkuar me çetën Çamëria. Kapedani qëndroi për të pritur ngushëllimet.
Abedini u priu dhe ata u nisën për tu pagëzuar me zjarrin e shenjtë të kryengritjes.
* * *
Kapedan Muharrem Rushiti, nga viti 1902 deri më 1920, thonë se bëri kundër turqve dhe bandave shoviniste vorioepirote greke, njëqind beteja. Mori në trup dymbëdhjetë plagë. Me kohë ato u mbyllën, por edhe pse e drobitën dhe i sollën vuajtje, dhimbja e tyre u fashit. Plaga e trembedhjetë e zemrës dhe shpirtit, mbeti e hapur dhe nuk gjeti shërim asnjëherë, deri në atë ditë të vitit 1931, që ai, nën kujdesin e të afërmëve dhe dashamirëve që e donin dhe e nderonin, larg Çamërisë së dashur, në një shtëpi të vogël e të vetmuar në Sarandë, me vegimin e të birit që iu shfaq si një mirazh,mbylli sytë përgjithmonë.
Sarandë, korrik 2010-Tirnë shkurt 2021.
[1] Musa e Rexhep Demi, vëllezèr nga Filati,pjesëmarrës në luftën për pavarësi. [2] Nga Konispoli, veprimtar dhe pjesmarrës në luftën për pavarësi. [3] Beqo Izet Kushi, nga Spatari, emigroi në SHBA, u angazhua në lëvizjen kombëtare të emigracionit. [4] Nga Dishati i Konispolit,zv/komandant i çetës “Çamëria”
Opmerkingen