Mexhid MEHMETI: NDËRMJET REALITETIT DHEKUMBIMIT POETIK

NDËRMJET REALITETIT DHE

KUMBIMIT POETIK

(Vështrim kritik gjithëpërfshirës për librin me tregime “Kumbonaret” të Ramadan Rexhepit, botuar fillimisht më 1963 në revistën “Jeta e Re” dhe më pas ribotuar nga Shtëpia Botuese “Beqir Musliu” në Gjilan më 2018)

Nga Mexhid MEHMETI

Konteksti historik dhe letrar

Botimi i përmbledhjes me tregime dhe novela “Kumbonaret” të Ramadan Rexhepit në vitin 1963 nga revista “Jeta e Re” përfaqëson një nga momentet themelore në historinë e letërsisë së Kosovës. Në një kohë kur proza shqipe e Kosovës sapo kishte nisur të krijonte traditën e saj, kjo vepër, së bashku me tregimet e Anton Pashkut dhe Hivzi Sulejmanit, shënoi hyrjen e një ligjërimi të ri artistik. Ribotimi i saj nga Shtëpia Botuese “Beqir Musliu” në vitin 2018 jo vetëm që i ktheu lexuesit një tekst të rëndësishëm, por edhe rihapi debatin kritik mbi vlerat estetike dhe historike të veprës.

Në këtë kuptim, “Kumbonaret” nuk është thjesht një përmbledhje tregimesh, por një gur themeli i prozës kosovare, një dëshmi e kërkimit stilistik dhe e shpirtit human të autorit, që arriti të reflektojë mbi realitetin shqiptar nën Jugosllavi përmes një rrëfimi poetik, të thellë e gjithëpërfshirës.

Tematika

Ramadan Rexhepi i qaset jetës së përditshme dhe dramës së njeriut me një ndjeshmëri të veçantë, duke sjellë disa boshte kryesore tematike:

Tragjika e luftës dhe pasojat e saj: Lufta e Dytë Botërore dhe gjurmët e saj shfaqen jo vetëm si sfond historik, por si traumë shpirtërore që shoqëron individin.

Jeta fshatare dhe qytetare: Shumë tregime ndërtohen mbi realitetin e fshatit, mbi punën, varfërinë dhe solidaritetin, por edhe mbi kontrastin mes jetës së përditshme dhe aspiratave shpirtërore.

Dashuria si shpëtim: Të rinjtë, vajzat dhe gratë shpesh përfaqësojnë dimensionin human e shpëtimtar, ku ndjenja është mjet rezistence ndaj vdekjes dhe shkatërrimit.

Kujtesa dhe humanizmi: Tregimet e Ramadan Rexhepit shërbejnë si një thirrje për mos-harrim, për kujtesë kolektive, e cila, përmes metaforës së kumbonareve, bëhet kumt i ndërgjegjes.

Stili dhe gjuha

Një nga veçoritë themelore të “Kumbonareve” është “gjuha poetike”. Ramadan Rexhepi nuk synon thjesht të rrëfejë ngjarje, por të krijojë tablo estetike, ku fjalia është e ngjeshur, figurative dhe plot ritëm.

Përshkrimet poetike: Autori arrin të krijojë atmosferë me pak fjalë: “Të trokitunat e kangës së gjelit ishin burgu e rrezet ngjyrë argjenti, që piklojshin mbi shtratin e tij — ishin qielli, muret e qiellit dhe tanë breshni diellor që donte të shembet mbi mbretërín e tij”.

Dialogët: janë të natyrshëm, funksionalë dhe zbulojnë psikologjinë e personazheve.

Nënteksti: Shpeshherë ajo që nuk thuhet është po aq e rëndësishme sa ajo që thuhet; autori lë hapësira për imagjinatën e lexuesit.

Stili i kursyer: siç theksonte vetë autori, synimi ishte të jetë “fjalë pak”, duke e ngjeshur kuptimin në shprehje të shkurtra e të fuqishme.

Personazhet

Personazhet e Ramadan Rexhepit janë njerëz të zakonshëm, por të përjetësuar artistikisht. Ata nuk janë figura heronjsh sipas modelit të realizmit socialist, por individë me dilema, me ndjenja dhe me fate të ndërlikuara.

Fshatarët dhe qytetarët e thjeshtë: përfaqësojnë përballjen me varfërinë, me punën, me vuajtjet dhe me aspiratën për një jetë më të mirë.

Gratë dhe vajzat: shpeshherë bartin simbolikën e dashurisë, humanizmit dhe besimit (p.sh. “Letra e vajzës bonjare”).

Burri i shkatërruar nga lufta ose nga sistemi: si tek tregimi “Kur s’ka diell ndër zemra”, ku personazhi Saqip mbart errësirën shpirtërore të brezit të tij.

Këto figura janë tipike, por në të njëjtën kohë universale, sepse lexuesi i ndien si njerëz realë, me dobësi e me humanitet.

Analiza e disa tregimeve emblemë

“Kur s’ka diell ndër zemra” - Ky tregim shpalos tragjikën e humbjes së dashurisë dhe shpresës. Dielli këtu bëhet metaforë e dritës së brendshme, e ngrohtësisë shpir¬tërore që mungon. Rrëfimi ndërton kontrastin mes kujtimeve të rinisë dhe realitetit të zymtë të së tashmes, duke sjellë një figurë të njeriut të thyer shpirtërisht.

“Letra e vajzës bonjare” - Një ndër tregimet më të njohura të librit, shkruar nga autori që në moshën 20-vjeçare. Vepra sjell figurën e gruas që, përmes një letre dashurie, përpiqet të shpëtojë shpirtin e njeriut të dashur nga shkatërrimi. Kjo letër nuk është vetëm shprehje ndjenjash, por akt human dhe moral, një dëshmi se dashuria është mbijetese.

“Kumbonaret” (tregimi titullar) - Tregimi që i jep emrin gjithë përmbledhjes është i ngarkuar me simbolikë. Kumbonaret janë metafora të ndërgjegjes, të thirrjes së shpirtit dhe të kujtesës kolektive. Ato janë zëra të brendshëm që kumbonin për secilin individ, duke e kujtuar për misionin e tij njerëzor. Ky tregim sintetizon gjithë frymën e librit: thirrjen për humanizëm dhe për përgjegjësi.

Vlerësim kritik

Rëndësia historike: “Kumbonaret” shënojnë një hap të rëndësishëm në prozën kosovare, duke qenë ndër veprat e para që e zhvendosën letërsinë nga folklorizmi në një art modern të rrëfimit.

Vlera estetike: Ramadan Rexhepi arrin të ndërtojë një gjuhë poetike të vetën, duke përfshirë figura, kontraste dhe përshkrime që i japin prozës një dimension liriko-refleksiv.

Humanizmi: Përmes tregimeve, autori sjell dramën e njeriut shqiptar të pasluftës, por në plan të gjerë, dramën universale të njeriut që përballet me humbjen, me dashurinë dhe me nevojën për shpëtim shpirtëror.

Aktualiteti: edhe sot, më shumë se gjashtë dekada pas botimit, tregimet ruajnë freskinë e tyre letrare dhe fuqinë e mesazhit human.

“Kumbonaret” e Ramadan Rexhepit mbeten një nga gurët e parë të themelit të prozës moderne kosovare. Me një gjuhë të pasur poetike, me personazhe të gjalla dhe me tematika të ndjeshme, vepra arrin të kumbojë edhe sot, duke u bërë pjesë e pandashme e kujtesës letrare shqiptare.

Nëpërmjet kësaj përmbledhjeje, Ramadan Rexhepi dëshmoi se letërsia nuk është vetëm art i fjalës, por edhe një akt human e moral: një kumbim i shpirtit përballë historisë dhe fatit.

Fushë Kosovë,

2025