Mexhid MEHMETI: MISIONI RUS – ROMANI I SË VËRTETËS SË MBULUAR ME MJEGULL HISTORIKE

Nga Mexhid MEHMETI

Letërsia e madhe nuk e mban kokën ulur përpara historisë së pushtetit, por përpara dinjitetit njerëzor dhe të vërtetës që dhimbshëm fshihet nën rrënojat e saj. Në këtë frymë vjen romani “Misioni rus” i shkrimtarit të mirënjohur Ibrahim Kadriu, një vepër që shfaqet si protestë e heshtur, si rrëfim rrëqethës, por mbi të gjitha si kujtesë e domosdoshme kolektive, në një kohë kur harresa e organizuar po bëhet një prej rreziqeve më të mëdha të kombeve të vogla.

Romani ngrihet mbi një ndërtim të pazakontë për letërsinë shqipe: autori i beson rrëfimin një gazetari serb, Grigor Reziq, i cili, si pjesë e Armatës së Tretë Serbe gjatë pushtimit të Kosovës në vitin 1912, përjeton në mënyrë graduale shkatërrimin e iluzioneve të tij nacionaliste, teksa bëhet dëshmitar i gjenocidit të orkestruar ndaj popullatës shqiptare. Përmes këtij rrëfimi të “tjetrit” për "ne", Kadriu jo vetëm që përdor një kthesë narrative të guximshme, por arrin të ndërtojë një letërsi të ndërgjegjes historike, ku e vërteta rrëfehet jo nga viktima, por nga pushtuesi i penduar.

Në zemër të këtij rrëfimi ndodhet një trinom: pushtimi – misioni rus – heshtja ndërkombëtare. Personazhet ruse (Ruslaj Nikollai, Kazimir Olenko alias Mulla Adnani, Tatjana Volovna alias Emine Brajari) nuk janë thjesht figura të kamufluara, por simbole të ndikimit të errët gjeopolitik të Rusisë cariste në Ballkan. Me një mjeshtëri të hollë stilistike, Kadriu na zbulon faktin se përveç topave dhe bajonetave serbe, mbi fatin e shqiptarëve qëndronin edhe skenarët diplomatiko-ushtarakë të një bote që donte ta vizatonte hartën sipas interesave të mëdha, e jo të drejtës së popujve.

Kadriu nuk e ndan të vërtetën nga letërsia – ai e shkrin njërën në tjetrën. Romani i tij është roman-arkiv, roman-dëshmi, roman-memorial. Në ndjekje të një rryme që në letërsinë evropiane është zhvilluar që nga “Rrënjët” e Alex Haleyt apo “Ditarët e Anna Frankut”, Kadriu sjell për lexuesin shqiptar një rrëfim që i ngjan një dosjeje të sapohapur të një kohe të harruar që ende pulson në kockat e historisë sonë.

Stili i tij është i ngjeshur, ironik, shpërthyes kur duhet, dhe i heshtur kur dhimbja nuk ka fjalë. Ai nuk bërtet, por rrëfen. Ai nuk anatemon, por dëshmon. Dhe këtë e bën jo për të akuzuar një popull, por për të denoncuar një sistem pushtues që në emër të "çlirimit" kreu masakra mbi civilët shqiptarë, ndërkohë që Rusia, me një fytyrë misionare, infiltronte agjentët e saj nën petkun e besimit fetar.

Kadriu, si shkrimtar dhe si qytetar, ndërton një vërtetësi të re letrare, që qëndron në kufijtë e asaj që mund ta quajmë “letërsi e dokumentuar historikisht”. Ai nuk trillon, por as nuk dokumenton ftohtësisht. Ai krijon një romancë të madhe morale midis të kaluarës dhe lexuesit të sotëm, që ka detyrën ta lexojë historinë jo me sy të njollosur, por me ndërgjegje të kthjellët.

Në një kohë kur letërsia shpesh largohet nga përgjegjësia dhe struket pas eksperimentit të pastër stilistik, Kadriu vjen me një roman që nuk kërkon të jetë modern, por i drejtë. Ai nuk pretendon spektakël letrar, por ngre një monument të heshtur në nder të viktimave shqiptare dhe të të vërtetës historike që shpesh është shkelur me çizme dhe heshtur me dosje të mbyllura.

Romani “Misioni rus” është një thirrje – jo për luftë, por për vetëdije historike, për memorie kolektive, për qëndrim moral. E tillë është letërsia që mbetet: jo ajo që të argëton, por ajo që të ndal në faqe, të vë në siklet dhe të pyet: ku ishe ti kur ndodhi kjo?

Fushë Kosovë – Shëngjin,

Qershor 2025

(Në vazhdim, po japim edhe një vështrrim studimor të romanit “MISIONI RUS” të Ibrahim KADRIUT)

ROMANI QË FLET ME ZËRIN E VIKTIMËS

Konteksti historik dhe letrar

Romani “Misioni rus” vendoset në një nga periudhat më të errëta të historisë shqiptare — kohën e Luftërave Ballkanike (1912–1913), me theks të veçantë në hyrjen e ushtrisë serbe në territoret shqiptare dhe veprimet kriminale ndaj popullatës vendase. Ky është një roman i fuqishëm dokumentar-letrar, që ndërthur faktet historike me rrëfim narrativ, duke i dhënë jetë dëshmive të trishta të një epoke të përgjakshme.

Autori ndjek modelin e romanit kronikal, duke e vënë në qendër një personazh që rrëfen në formë ditari, gazetari Grigor Reziq — figurë e përftuar me finesë për të shfaqur përmes “të huajit” dramën shqiptare.

Tema dhe mesazhi

Tema qendrore është pushtimi serb i Kosovës dhe viseve shqiptare në vitin 1912, dhuna sistematike ndaj popullatës shqiptare dhe misionet e errëta diplo-matiko-ushtarake të Rusisë cariste në Ballkan.

Në zemër të romanit qëndron një pyetje etike dhe historike: Kush shkruan historinë dhe çfarë fshihet pas fasadës së ideologjive nacionaliste?

Mesazhet e romanit janë të shumëfishta:

Dënimi i gjenocidit të ushtruar mbi shqiptarët.

Kritikë ndaj manipulimit historik dhe glorifikimit të krimit.

Theksimi i nevojës për një histori të ndershme dhe objektive, jo vetëm të bazuar në propagandë.

Struktura dhe ndërtimi narrativ

Romani është ndërtuar në formë ditari të një gazetari serb, Grigor Reziq, që gjatë marshimit me Armatën e Tretë Serbe dokumenton përjetimet e tij personale mbi atë që sheh: djegie, bastisje, vrasje masive, manipulime ideologjike.

Struktura përfshin:

Një prolog ironik-letrar si "udhëzim për lexim", ku autori shfaq qëndrim kritik ndaj lexuesit të papërgatitur.

Kapitujt me data dhe rrëfime të detajuara të ngjarjeve.

Shkrirje të dokumentit historik me elementin narrativ, gjë që e bën romanin një vepër dypërmasore: dokument dhe letërsi.

Personazhet

Figura qendrore është Grigor Reziq, gazetar dhe dëshmitar — një karakter që përfaqëson njeriun që zgjohet nga gjumi i propagandës. Ai pëson një metamorfozë morale gjatë marshimit: nga shërbëtor i bindur i shtetit serb në një dëshmitar të zëshëm të së vërtetës.

Personazhet ruse – Ruslaj Nikollai, Kazimir Olenko (Mulla Adnani), Tatjana Volovna – janë agjentë të sofistikuar të shtetit rus, që veprojnë nën identitete shqiptare. Ata përfaqësojnë infiltrimin dhe mashtrimin diplomatik, dhe janë figura tragjikisht të rafinuara, që vijnë si “mbështetës” të ushtrisë serbe por në fakt përmbushin misione strategjike ruse.

Personazhet shqiptare janë kryesisht të heshtur, të viktimizuar, por qëndrojnë stoikisht përballë terrorit.

Stili dhe gjuha

Kadriu përdor një gjuhë të pasur, ironike dhe shpeshherë sarkastike, sidomos në drejtim të hipokrizisë shtetërore dhe ideologjike. Rrëfimi është me tone realiste, përplot përshkrime të hollësishme të ngjarjeve, ndjesive dhe vendndodhjeve, duke krijuar një ambient të gjallë e të tensionuar.

Ai përdor shpesh intertekstualitetin me historinë zyrtare dhe e kundërshton me përvojën e dëshmitarit. Rrëfimi është shumë i sinqertë, i përmbajtur dhe i fuqi-shëm emocionalisht.

Simbolika dhe funksioni ideologjik

“Misioni rus” është simbol i përfshirjes sekrete dhe të dëmshme të Rusisë në Ballkan, që nën petkun e ndihmës ndaj sllavëve të jugut, ndihmon në shfarosjen e shqiptarëve dhe në zhbërjen e trojeve shqiptare.

Kalaja e Prizrenit, xhamitë, urdhrat ushtarake dhe heshtja e qytetit janë simbole të pushtimit, frikës dhe dhimbjes historike kolektive.

Dora e zezë përfaqëson nacionalizmin ekstrem serb, që e shtrin fuqinë e vet përmes dhunës, frikës dhe shantazhit.

Vlerë historike dhe dokumentare

Ky roman është i rrallë në letërsinë shqipe, sepse:

Shkruan nga këndvështrimi i “tjetrit”, që vërteton krimin nga brenda.

Bazohet në ngjarje të mirëdokumentuara historike, me përmendje të datave, vendeve dhe protagonistëve realë.

Zbulon rolin e shërbimeve sekrete ruse dhe serbe, si dhe bashkëpunimin ndërkombëtar për copëtimin e Shqipërisë.

Vendi në letrat shqipe

“Misioni rus” e radhit Kadriun në mesin e prozatorëve me vetëdije të lartë historike dhe mision letrar të qartë kombëtar. Vepra është një akuzë letrare ndaj politikave pushtuese, por njëherazi një dëshmi e fuqishme përballë harresës dhe revisionizmit historik.

Ky roman ndihmon lexuesin bashkëkohor të kuptojë:

Pse shqiptarët janë ende të ndarë?

Cilat janë rrënjët e urrejtjes ballkanike?

Si janë ndërtuar dhe mbrojtur mitet nacionaliste?

PËRFUNDIM

Romani Misioni rus është një ndër veprat më të arrira të Ibrahim Kadriut dhe një pasuri për kujtesën historike shqiptare. Është një roman që flet me zërin e viktimës, por rrëfen nga goja e pushtuesit – një teknikë mjeshtërore që fuqizon mesazhin e së vërtetës. Ai është roman i guximit historik, i ndërgjegjes kombëtare dhe i artit të shkrimit.

Mexhid MEHMETI,

Fushë Kosovë,

2025