Lumnie Thaçi-Halili: VENITE AD SACRUM “NË MESHËN E ULLINJVE”

Ky emërtim shkon përtej strukturës konvencionale të një titulli studimor, ai më shumë i afrohet një psalmodie frymëzuese, që e thërret poezinë drejt një përvoje shpirtërore, ku fjala ngjizet me të shenjtën si ftesë për të hyrë në universin poetik të përmbledhjes së Arben Iliazit, “Në meshën e ullinjve”, botuar së fundmi nga “Albas”. Aty, fjala ngjitet në shkallët e një meshe imagjinare, të mbajtur jo në një faltore prej guri, por nën hijen e ullinjve të shenjtë. Në këtë libër, poezia bëhet rit, një akt rrënjëzues në truallin e së shenjtës që mbetet e përjetshme, dhe të vendit që thërret aty ku rrënjët nuk janë vetëm biologjike, por edhe shpirtërore, kulturore e historike. Kjo thirrje sintetizuese latine, “Venite ad sacrum” (Ejani te e shenjta!), tingëllon si një ftesë solemne drejt një udhëtimi poetik nëpër gjurmët e shpirtit, në të përbashktën rrënjësore të tokësores e njerëzores. Me një precizion konceptual, Arben Iliazi e ka quajtur përmbledhjen “Në meshën e ullinjve”, një gdhendje përkujtimor në formë vargu, një liturgji gjuhësore ku rrënjët, gjethet dhe degët marrin rolin e besimtarëve, ndërsa fjala atë të predikuesit, vetë autorit, që u këndon plagëve dhe mrekullive të jetës.

Për ta kthyer këtë hulumtim në gjuhë të kuptimit, duhet të jemi më largvajtës, ngase ulliri është simbol që përshkon Biblën: “Unë jam porsi ulliri i gjelbër në shtëpinë e Hyjit; shpresoj në mirësinë e Hyjit për amshim e në shekuj të shekujve.” (Psalmi 52(51), vargu 10; Besëlidhja e Vjetër dhe e Re, përkth. Dom S. Filipaj, Drita, Ferizaj, 1994, f. 716). Pra, siç shihet, “ulliri i gjelbër”, si metaforë biblike e qëndrueshmërisë, besnikërisë dhe jetës shpirtërore që lulëzon në praninë e Hyjit, gjen përkim të thellë me imazhin “në shtëpinë e Perëndisë”, i cili simbolizon vetë liturgjinë si hapësirë e faljes, këngës dhe sakrificës, dhe, në këtë kuptim, edhe titulli “Në meshën e ullinjve” shfaqet si ritualizim poetik i rrënjëve, ku peizazhi natyror shndërrohet në altar të kujtesës dhe të shenjtërimit. Në këtë kontekst, titulli nuk është vetëm estetikisht i goditur, por edhe metaforikisht i ngarkuar me një simbolikë biblike, etnopoetike dhe filozofike. Përmbajtja e librit i qëndron besnike këtij tonaliteti sakral, duke ngjizur një poetikë që reflekton, mediton dhe lutet përmes vargut. Në këtë rast, mund të quhet edhe si poezi rrënjësore, ku gjithçka rrjedh nga ama e përbashkët e kujtesës dhe i drejtohet subjektit të përbotshëm, lexuesit si dëshmitar i brendshëm. Po jetojmë në një kohë kur shumë vepra tentojnë spektaklin e fjalës, ndërsa libri “Në meshën e ullinjve” i A. Iliazit ngjan më shumë me një katedrale të qetësisë poetike, ku çdo fjalë është si gjethe ulliri që bart një ndriçim të heshtur, ndërkaq rrënja dhe trungu simbolizohen si jetëgjatësi dhe peshë shpirtërore. Libri rrjedh si një sekuencë e gjatë poezish me bosht të qartë: nis nga prologu me poezinë “Biografi” (f. 9), kalon nëpër poezitë e mesit, për të mbërritur deri në fund te “Testamenti im i thjeshtë” (f. 158). Kjo renditje i jep lexuesit trajektoren nga autopoetika e unit drejt liturgjisë së natyrës, netëve hënore të dashurisë, ritmit kohor dhe metapoetikës. Për këto arsye, kjo përmbledhje jo vetëm që meriton vëmendjen e lexuesit të përkushtuar, por edhe të kritikës letrare dhe të akademisë, si një libër i skalitur mjeshtërisht me ndjeshmëri dhe me vlera semantike e kulturore të shumëfishta.

Zëri lirik në vetën e parë dhe lakonia e vargut aforistik

Një nga veçantitë më të spikatura të përmbledhjes “Në meshën e ullinjve” të A. Iliazit është ndërtimi i një zëri lirik në vetën e parë, i cili, larg të qenit autoreferencial, shndërrohet në altar ndjeshmërie dhe në medium shpirtëror për përjetimin dhe ritregimin e përvojave njerëzore. Ky “unë” poetik nuk flet për vete, por flet për ne, një “unë” që është njëkohësisht rrënjë dhe degë, lutje dhe kujtesë, mëkat dhe shpresë. Ai nuk kërkon afirmim të identitetit personal, por përulësi përballë të shenjtës, siç do të shprehej Paul Ricoeur te “Vetja si tjetri”, ku vetja kuptohet në marrëdhënie etike me tjetrin dhe me bashkësinë.

Përgjithësisht në kritikën letrare, ligjërimi në vetën e parë (unë) shihet shpesh si shenjë e zërit vetërrëfimtar, një zë që shpreh brendësinë dhe subjektivitetin e poetit. Megjithatë, te Iliazi kjo veta e parë merr funksione të tjera, sepse ajo nuk rrëfen për të rrëfyer, por për të kryer një shërbesë poetike, për të rithemeluar marrëdhënien e fjalës me sakrificën dhe kujtesën, duke e trajtuar poezinë si rit dhe si përgjegjësi ndaj rrënjëve. Kësaj i shërben edhe lakonia e vargut aforistik: rreshta të shkurtër, të ngjeshur, që funksionojnë si sentenca meditimi dhe si mikroligjërime liturgjike, ku heshtja dhe ndërfjalët mbajnë po aq peshë sa edhe vetë fjalët. Në poezinë “Vonesë”, kur thuhet:

Sa i vonuar jam në meshë!

 Si apostull në arratinë

e pritjes së paardhur. (f. 23).

Nuk kemi thjesht një vetëpranim mallëngjyes, por një vetëvënie në funksionin e celebruesit të shenjtërisë së fjalës, ngaqë poeti është ai që ndodhet në tempullin e fjalës, edhe pse i vonuar, rëndësi ka prania në përshpirtjen e mungesës dhe të ritit. Kështu, zëri i narratorit lirik shndërrohet në priftëri të fjalës, ndërsa vargu i kursyer në psalmodi aforistike që ngre njëkohësisht altarin e kuptimit dhe dritaren e meditimit drejt përjetësisë së rrënjëve. Ky zë rrëfimtar është i heshtur, i përmbajtur, i thellë, nuk shpërthen në retorikë, por rrjedh, nuk shpërfaqet, por përthithet. Fjala në këto poezi , përveçse është zbukurim, ajo bart edhe një përgjegjësi të drejtpërdrejtë. Kjo përulësi përballë fjalës, që rrallë e hasim në poezinë bashkëkohore shqiptare, përbën thelbin etik të këtij zëri lirik: një qëndrim që nuk e përdor poezinë për të ndërtuar imazhin e vet, por për ta përjetuar të përbashkëtën me dinjitet, ashtu si do të përkufizonte Emmanuel Levinas: etikën e marrëdhënies me tjetrin.

Në vetëpoetikën e veprës, gjejmë edhe një përthyerje të qëllimshme të kufijve ndërmjet ndjeshmërisë individuale dhe kujtesës kolektive. Ky “unë” i përvuajtur është i përbashkët me lexuesin: ai kujton, flet, pyet, lutet. Pikërisht për këtë arsye, vetja poetike nuk ka formën e narcizmit letrar, por të një etike të pranishmërisë, të përkujtimit dhe të përgjegjësisë. Është ky zë lirik që thërret në heshtje, që mban mallin si përmendore e ngurosur, shpeshherë që ndriçon pa rënë në patetizëm:

Me orkidenë e mëngjesit në dorë

 jam nisur…Por s’di ku shkoj.     (Jam nisur, f. 20).

Unë rri si muson poshtë një peme,

kryqëzuar në rrugët e qiejve.         (Erdhën gjelbërimet, f. 36).

Më zuri nata, mike, ah, më zuri nata!

Fryn laguna, ngre erërat e vakta.         (Më zuri nata..., f. 40).

Mbrëmjet dridhen jashtë në shi.

Zgjatem e mbledh rrufetë në gji.           (Peizazh dhjetori, f. 45).

Kam mbetur vetëm, si një rrem i harruar

i anijes që ëndërronte lundrime të largëta. (Vetmi, f. 52).

Të pres…Prapë të pres.

Atje ku s’të kam pritur… (Të pres, f. 57.)

si dhe një numër i konsiderueshëm poezish me ligjërim në vetën e parë.

Në vijim të kësaj strukture lirikash në vetën e parë, një shtresë e veçantë e poetikës së librit është edhe ajo e vargjeve të shkurtra, lakonike, të cilat marrin formën e aforizmit poetik jo si thënie përmbyllëse, por si pyetje që hapin të pathënat e psherëtimave pa emra. Sot, kur po jetojmë e po  krijojmë në një epokë të mbingarkuar nga fjalët, ky kthim përmes thënies së shkurtër është zgjedhje e guximshme poetike. Poezitë e tilla nuk janë “pushime” ndërmjet lirikave të gjata, por tensione të përqendruara të një ndjeshmërie të kristalizuar bukur. Ja njëra prej tyre poezia “Biografi” si shembulli më i denjë për këtë format:

Doemos

një shpjegim

gjithkush

duhet ta ketë.

Kam lindur

në një vdekje,

kam vdekur

në një jetë…

Kaq

mbaj mend.    (f. 9).

Poezi si kjo përbën një akt gnomik, duke përdorur strukturën e fjalive të shkurtra, thënieve të urta, pyetjeve retorike apo formulimeve sentencioze, Iliazi ndërton një poetikë të urtësisë së dhimbshme, ku gjuha reduktohet në esencë vetëm tetë vargje lart, sjellin një tërmet filozofik. Kjo përmbysje ontologjike e jetës dhe e vdekjes është një formë aforistike që e kapërcen lirizmin dhe hyn në territorin e ekzistenciales. Prandaj, këto vargje poetike janë më shumë se metafora. Është një dëshmi që përmbys strukturat konvencionale të autobiografisë, një sentencë e zhveshur nga çdo koment që e shfaq jetën si mospërputhje të përhershme mes fillimit dhe mbarimit, si një paradoks që kërkon vetëm heshtjen si përgjigje. Në kritikën bashkëkohore, lloji i poezisë së tillë lidhet me konceptin e poetikës minimale, ku, sipas teoricienëve si René Char apo Edmond Jabès: “fjala nuk duhet të mbushë hapësirën, por ta shenjtërojë atë.”

E njëjta forcë e lakonizmit është evidente edhe në poezinë “Lindim, vdesim”:

Lindim me yjet tanë,

vdesim në perëndimin e tyre. 

Deri sa lindim dashurojmë,

deri sa vdesim,

njëri-tjetrin harrojmë.      (f. 103).

Këtu dashuria nuk ka emër, por vetëm kufij të përcaktuar kohorë. Ky është një aforizëm ekzistencial që e vendos ndjenjën në pikën më të lartë të përkohshmërisë dhe e zhvesh atë nga mitet e përjetësisë. Kurse tek poezia “Fis me legjendat”, gjuha merr trajtën e identitetit të gdhendur në materie:“Të isha gur / do rrija në mur kështjelle. / Të isha lule / do çelja në gjurmë rrufeje” (f. 116). Këtu subjektiviteti nuk artikulohet përmes rrëfimit, por përmes mundësive të qenies. Autorësia e vargjeve imagjinon vetveten në formën e sakrificës shndërruese në gur mbrojtës, lule që lind nga shkatërrimi, pothuajse një poetikë e qëndresës.

Në shumë poezi, vetë figura e poetit bëhet subjekt i përshkrimit poetik, ngase poeti trajton temën e vargjeve me përsiatje vetveten si mister dhe thellësi:

Poeti është si oqeani,

me shkulme në gji.

Barkat e vogla nuk lundrojnë dot

drejt zemrës së tij…       (f. 117).

Ky përkufizim nuk është vetëm epitomë e ndjeshmërisë estetike, por edhe një vendosje e poetit në një hapësirë hermetike, ku thellësia nuk është thirrje për spektatorë, por një provë për ata që guxojnë të zbresin në shpirtin e fjalës.

Në poezinë “Bëhu yll”, poeti i drejtohet vetes nëpërmjet syrit jo si organ i zakonshëm i të parit, por si simbol i shikimit të brendshëm, i syrit të tretë, i ndjeshmërisë së thellë që ndriçon terrin e shpirtit. Urdhri i thjeshtë “Bëhu yll” përkthehet kështu në një akt të vetëdijes intuitive, një zgjim i dritës së brendshme, për të përballuar “natën e pyllit”, që është figura e rrugëtimit të pasigurt jetësor. Kjo poezi është lutje e heshtur për të mos humbur në terr, por edhe një zgjim pineal, i thellësisë shpirtërore, ku shpresa ndriçon jo si verbim, por si udhërrëfim i heshtur:

Bëhu yll, i them syrit tim,

të ndriçosh natën e pyllit.   (f. 145).

Drejtpërdrejt poeti flet me veten, për veten, por nga ai vetëdialog del një urti që e tejkalon subjektin lirik. Tek “I humbur…”, poezia e aforizmit gërshetohet me imagjinatën e turbullt të ëndrrës:

I humbur… në mes të oqeanit

shoh në ëndërr një pasqyrë lumi. (f. 155).

E zhvendos subjektin poetik në një gjendje të ndërmjetme ekzistenciale humbje, ëndërr, valë, tym dhe pasqyrim për të ngritur një pyetje përfundimtare:

Kush do të na zgjojë nga gjumi

ditën e madhe, nesër?   (f. 155).

Këtu, poeti funksionon si një arketip kasandrian, por pa shtresëzim mitologjik, një profet i panjohur që ngre alarmin e një apokalipsi shpirtëror. Kjo pyetje është më shumë se metafizike, ndoshta është etike që vë në pikëpyetje, se: Kush e ka barrën ta ndriçojë botën, atëherë kur janë shuar të gjitha dritat?

Në poezinë “Jeta”, përfundimisht, poeti flet me sigurinë e një toni të prerë:

Jeta s’mund të jetë një tjetër,

pranë zjarrit të një shpirti

të dashuruar,

kapur në buzët e erës,

ku lë mesazhe

të shkruar.

Jeta s’mund të jetë një tjetër,

latuar nga brenga e vjetër…    (f. 14).

Ky pohim i fundit tregon se jeta nuk është alternativë, as interpretim. Ajo është përvojë, zjarr, dhimbje, puthje me erën, brengë e latuar, ndërsa fjala, në këtë kontekst, nuk e shpjegon jetën, por vetëm e jeton.

Në tërësi, përmbledhja “Në meshën e ullinjve” ndërton një poezi që e përqafon ndjeshmërinë si akt liturgjik, duke thënë pak për të ndjerë shumë. Poezia në vetën e parë dhe vargu aforistik janë dy rrathë që mbivendosen për të krijuar një strukturë të rrallë poetike, pra, një poezi që nuk tregon, por e mishëron të vërtetën.

Në rrafshin e këtij dekodimi tekstual, çdo poezi e këtij libri është formë e shkurtër liturgjie, një varg për të kujtuar, për të ndriçuar dhe për të mos harruar se fjala është edhe përgjegjësi, edhe bekim. Këto poezi nuk duhen parë si ndërhyrje gjuhësore të pashkallëzuara brenda një trupe më të gjerë poetike, por si gurë themeltarë të një poetike të përqendruar, ku secila fjalë është e zgjedhur si një molekulë e domosdoshme e mendimit të mençur. Poeti, këtu, është një asket i shprehjes dhe sintetizues i përvojës, një mendimtar që më mirë e mjegullon vargun sesa ta lëshojë pa dritën e së vërtetës. Në këtë përqasje, A. Iliazi i afrohet formës së haikut filozofik, por kuptohet, pa e ndjekur skemën e tij metrike, ai ndjek etjen për ta njomur e freskuar fjalën, për të thënë të palexueshmen, në formën më të ngjeshur dhe më transparente që fjala mund të përballojë.

Si përfundim, për poezitë aforistike të këtij libri mund të thuhet se ato janë nota parësore të një partiture më të gjerë lirike, ku përbëjnë një kozmos të veçantë poetik, në të cilin  gërshetohen ontologjia, etika, meditimi dhe poetika e zbulesës. Iliazi e ka kuptuar se, ndonjëherë, një fjali e vetme mund të bartë barrën e një epoke, këtë barrë ai e sublimon në vargje që qëndrojnë si altarë të heshtur në tempullin e fjalës së tij, sepse në këto poezi, pavarësisht kursimit leksikor, ato janë të sakta. Ky kursim leksikor aforistik me vargje të shkurtra e shprehje të prera koncize, është ndoshta edhe një strategji e qëllimshme poetike, një ftesë e heshtur për bashkautorësi. Poeti duket sikur i lë qëllimisht hapësirat bosh midis fjalëve, për të ftuar lexuesin si pjesëmarrës në aktin e krijimit, duke hapur mundësi të reja kuptimore. Kjo intencë kërkuese e shndërron vargun jo vetëm në thënie, por në enigmë poetike që frymon përmes përthyerjeve të interpretimit. Dhe kjo është një nga triumfet e brendshme diskrete, por më madhore, të artit poetik postmodern në përgjithësi.

Konteksti poetik dhe universi tematik

Përmbledhja poetike “Në meshën e ullinjve” e Arben Iliazit shpërfaq një botëkuptim të thellë filozofik dhe emocional, që rrënjoset në përvojën e qenies së përkohshme dhe të kujtueshme përballë përjetësisë së mungesës. Vetë titulli është një sintezë metaforike që ngarkon gjithë librin me një gravitet sakral, ku fjala “meshë” nuk qëndron vetëm si simbol liturgjik, por si një gjendje përkushtimi shpirtëror ndaj kujtesës, dhimbjes, dashurisë dhe harresës, siç u tha në hyrje.

Që në parathënie, Y. Çiraku e përkufizon poetikën e këtij libri si “një katedrale e gjelbër”, ku kurorat e ullinjve luten në heshtje, një pamje që vendos tonin e tërë përmbledhjes, natyra shkrihet me shpirtin dhe poezia bëhet akt lutjeje. Kjo përmasë e përshpirtshme, për ta përforcuar edhe më tej, nuk është thjesht një referencë formale fetare, por një formë kodi përfytyrues, që i jep fjalës fuqinë për të ndriçuar errësirën, për të mbajtur gjallë kujtimin dhe për të rrëfyer të pathënat e brendshme.

1. Pelegrini lirik dhe udhëtimi i paprerë

Siç ndodh rëndom, poezia e A. Iliazit këtu shfaqet me një intensitet të përsëritur, si pelegrinazh i shpirtit që përshkon horizontin e interpretimit, duke e kthyer leximin në një formë të ngjashme me rrëfimin shpirtëror. Figura e pelegrinit lirik, që shkon, kërkon dhe nuk e gjen dot limanin, është një nga motivet më të përsëritura të librit. Në poezinë “Kërkoj limanin”, poeti pranon një udhëtim të pakthyeshëm, të stërmbushur me pritje dhe pasiguri, një metaforë për vetë jetën:

Kërkoj limanin, që kurrë s’e gjeta…” (f. 15).

Po ashtu, te “Jam nisur”, subjekti poetik deklaron nisjen pa cak:

Me orkidenë e mëngjesit në dorë jam nisur… Por s’di ku shkoj” (f. 20).

Është ky udhëtim i amshuar i ndërgjegjes së vetmuar që e zhvendos poezinë nga rrëfimi emocional në një udhëkryq ekzistencial. Ky vizion i shtegtimit të pafund shpirtëror i afron këto poezi, ku mërgimi shfaqet si figurë qendrore universale, i cili lidhet me mallin për një vend të humbur (qoftë atdhe, dashuri apo vetvete). Udhëtimi është përherë në kërkim të asaj që mungon: një dashurie që nuk u jetua, një vendi që s’u arrit të mbrohej për të jetuar, një “unë” i vetvetes që humbi në përpjekje për të qenë…

2. Malli dhe vetmia si kujtesë

Malli nuk është një emocion kalimtar në këtë përmbledhje, ai është substrati ontologjik i ekzistencës. Kudo, në shumicën e poezive, malli shfaqet si prani fizike, si plagë që nuk mbyllet, si thirrje e pashuar. Malli në poezitë e A. Iliazit nuk kërkon ngushëllim, ai është vetë “gjuha” me të cilën poeti komunikon me të kaluarën, me të dashurit a të dashurat që mungojnë, me kohën që nuk kthehet. Vetmia shfaqet gjithashtu si një prag ndërmjet qenies dhe mosqenies, një gjendje ndërmjetëse ontologjike, ku poeti nuk është as në jetën e zakonshme, as në vdekjen metafizike, por në një lëvizje të përhershme mes kujtimit dhe harresës. Poezia “Vetmi”, për shembull, e konkretizon këtë përvojë si një element arkitektonik të brendshëm qenësor:

Kam mbetur vetëm, si një rrem i harruar

i anijes që ëndërronte lundrime të largëta” (f. 52).

Megjithatë, vjersha shkon më tej, sepse vetëpikëllimi i qetë e i thellë s’është vetëshqyrtim, por thirrje e brendshme e kujtesës, ku del në dritë gjithçka e mbetur nga dashuritë, qytetet, nëna, ati, fëmijëria... Çdo poezi e Iliazit është e latuar mbi ndërgjegjen e mallit. Ky mall nuk është as retrospektivë e as patetikë, ai është i gjallë dhe frymon nëpër vargje. Në poezinë “Ti ike larg”, ai shkruan:

Ti ike larg… Ashtu papritur…

Jashtë vetes sime, vetes sonë.” (f. 43).

Këto vargje kondensojnë tronditjen e largimit të beftë në një çast “jashtë vetes”, ku prishja e ekuilibrit “Ashtu papritur…” çon nga humbja e unit tek rrëzimi i “vetes sonë”, duke e shndërruar dashurinë në përvojë të zhvendosjes së identitetit.

3. Dashuria si metaforë e papërfunduar

Një tjetër bosht tematik qendror është dashuria si përvojë poetike e pamjaftueshmërisë. Ajo është gjithnjë e përshkuar nga ndarje, shtyrje, kthim i pamundur, etje, zëra që vijnë nga mjegulla, hëna që hesht. Në shumë poezi dashuria ka trajta të fragmentuara, të shndërruara në imazhe të përziera të kujtesës, trupit, natyrës dhe mallit. Në poezinë e bukur “Më zuri nata, mike…”, (f. 40) dashuria kthehet në një oksimoron bukurie, ku poetit i duhet të pranojë se edhe kur e kishte të dashurën, nuk e kishte vërtet:

Edhe kur të kisha, kurrë nuk të pata!”. (f. 40)

Kjo ndjesi e mungesës së pashmangshme i jep librit një ton melankolie ekzistenciale, ku dashuria nuk është as plotësim, as shpresë, por rit i brendshëm për të mbajtur shpirtin zgjuar.

4. Kujtesa kulturore dhe miti i rrënjës

Duke qenë se shumë poezi i referohen peizazhit të jugut shqiptar, bregdetit jonian, qytetit të lindjes apo përtej..., përmes figurave si ullinjtë, pulëbardhat, qielli i jugut, Iperioni etj., krijohet një ndjesi pashkëputshmërie midis poetit dhe vendit të origjinës. Poezia e Iliazit është e ngjashme me rrënjët e ullirit: e rrënjëzuar thellë në tokë, por edhe e ngritur drejt dritës qiellore.

Në këtë përmbledhje, natyra nuk është fasadë hijeshie, ajo është frymë që mban strukturën e poezisë, edhe më shumë se kaq, ajo është pjellë e kujtesës dhe një akt i pagëzimit të fjalës. Poezitë “Në meshën e ullinjve”, “Ullinjtë shohin ëndrra”, “Në bisedë me drurët” e bëjnë të qartë se pemët, uji, deti, shiu janë trupa të përjetshëm ku vuloset fjala e poetit, ku fshihet historia, mitologjia dhe identiteti.

5. Transfigurimi i vuajtjes në lutje poetike

Ky libër është një recital lirik i përbërë prej qindra përshpirtjesh që nuk artikulojnë një besim të organizuar, por një etikë poetike të përkushtimit ndaj së shkuarës, ndaj kujtimit, ndaj dhimbjes së përbashkët. Nga kjo vjen edhe ngarkesa universale dhe kozmike, sidomos te poezitë “Është një dritë…”, “Rend era”, “Do ta them”, të cilat lexohen si meditime mbi njeriun dhe galaktikën, mbi dashurinë dhe materien, mbi dritën dhe shpirtin.

Mungesa si topologji e brendshme e dashurisë

Në përmbledhjen poetike “Në meshën e ullinjve”, Arben Iliazi rindërton përmes poezisë një arkipelag emocionesh të zëna peng nga kujtimi, brenga dhe mungesa. Në qendër të këtij mikrokozmosi lirik qëndron dashuria, jo si përjetim i plotësuar, por si shenjë e një zbrazëtie të shenjtë. Dashuria është gjithnjë e pranishme, por asnjëherë e përftueshme deri në fund. Ajo artikulohet si liturgji e fragmentit, një mënyrë të foluri që e mban dashurinë në formë të pezullt, ndërmjet pranisë dhe mungesës, kronosit linear dhe kairosit të çastit, trupores dhe sakrales. Kjo arkitekturë kërkon një etikë të masës me pak fjalë, por me shumë peshë dhe një lexim të ngadalshëm, që zhytet përtej sipërfaqes. Figuracioni që simbolizon këto poezi nuk është stoli: oksimoroni, katakreza dhe metonimia kozmike, të cilat funksionojnë si  mekanizma kuptimi që e shndërrojnë intimitetin në përvojë të përthyer, të matur e reflektuese.

Është mjaft interesante, se në aksin e erotikes, libri zgjedh natën jo si skenë dramatike, por si mjedis fluid, marrëdhëniet qëndrojnë afër dhe larg njëkohësisht, ndërkaq zotërimi del jashtë loje të shumtën e herëve, ku afërsia përjetohet si asimetri. Duhet cekur se nuk është poezi xhelozie apo patosi, por një poezi mëshire ndaj vetes dhe tjetrit, duke e ditur se fjalët kanë kufi, se trupat kanë ritme të ndryshme dhe koha e brendshme nuk është e njëjtë me kohën e orës. Kjo ndarje midis kronosit (kohë homogjene) dhe kairosit (çast i mbërritjes së kuptimit) udhëheq shumë nga poezitë e kësaj përmbledhjeje poetike, orët “pakësohen”, jo sepse koha realisht tkurret, por sepse kairosi vjen e shkon, duke e mbyllur fjalën pikërisht kur duhet.

Topologjia e dashurisë nuk është e ngurtë, ajo është masë rrëshqitëse. Deti pa brigje i jep dëshirës horizont, kurse qyteti “gjysmë qiell/gjysmë dritë” ia jep etikën e kufirit, ndërsa  parqet, urat dhe brigjet e ujit kudo bëhen nyje vendkalimi. Në këtë hartë, dashuria nuk është vendbanim, përherë është udhë. Prandaj, pavarësisht vargjeve të shkurtra, thyerjeve sintaksore në kufirin e vargut, vargjeve të ngjeshura dhe pauzave të qëllimshme, poezitë nuk e ngrenë  zërin fare, përkundrazi, rregullojnë pulsin e lexuesit, duke e ftuar të ecin bashkë në ritmin ajror a të pezullt ku ato qëndrojnë. Këtë logjikë të lëvizjes e gjejmë qartazi te “Duke rendur drejt teje” (f.41), ku subjekti “rend”, por horizonti largohet e tretet dhe më pas shihet tek “Të pres”, ku pritja shndërrohet në rit, jo në ngjarje:

Të pres në portën e netëve të vona,

ku edhe yjet kanë harruar të ndriçojnë” (f. 57).

 Afërsia kështu nuk zotërohet asnjëherë, por kalon pa arritur asgjëkundi, zakonisht kthehet rreth një pragu që herë hapet, herë mbyllet.

Koha erotike lëviz ndërmjet dy kohëve, mes vijueshmërisë dhe çastit të mbërritjes: kronosi mbetet sfondi i ftohtë i rrjedhës, ndërsa kairosi çasti që e ndez dhe e fik përjetimin me intensitet të matur. Në këtë regjim, koha “materializohet” si trup qiellor, ku “orët pakësohen si një yll”, del nga kalendari dhe hyn në përjetim. Kulmi i këtij eliptizmi shfaqet te “Më zuri nata, mike…”, ku thurja magjike e natës e kap subjektin në prag, ndërsa paradoksi i famshëm “Edhe kur të kisha, kurrë s’të pata” (f.40) e përkthen afërsinë në mungesë zotërimi: dashuria si prani pa përvetësim, si dritë pa diell që të ngroh. Në këtë rast kemi një analogji me kairosin e hapur, e pasqyruar edhe nga formula lapidare e Sh. Petëfit:

S’mundem dot atje të sos,

ndaj lëngoj e përpëlitem” (Sh. Petëfi, Sfidë mbretërve, Rilindja, Prishtinë, 1985, f.146).

Edhe këtu çasti ndizet si premtim, por mbetet i papërmbushur, po kështu edhe tek A.Iliazi, afërsia përkthehet në pamundësi përvetësimi. Po ky kairos shënohet edhe me metafora mbylljeje: “horizonti ku ulen hënat” që papritur “u mbyll” (shih ciklin përkatës), duke e bërë çastin të pakthyeshëm, si një dritare e vogël drite që hapet dhe mbyllet me të njëjtën qetësi.

Pragmatika shprehëse ngre një “unë” liriko-liturgjik, përballë një “ti”-je të përthyer, ku zëri lirik vepron si një meshtar i brendshëm, ndërsa tjetri shfaqet si fragment ndijor në strukturën e mungesës. Veta e parë “unë” nuk dramatizon, por i shërben fjalës, si prift i përulur i një liturgjie të heshtur, ndërsa “ti”-ja nuk shndërrohet në idhull qendror, por shpërndahet në prani të shumëfishta, herë si trup i ndezshëm  në “brigje prej dylli”, herë si pritje e pashqiptueshme mbi ura të padukshme. Kjo zhvendosje deiktike rrëzon strukturën klasike të duetit romantik, sepse kuptimi nuk mbetet i mbyllur mes dy zërave, por endet përmes hapësirash të lira dhe kthehet si jehonë e brendshme. Në nivel figurativ, poezia e Iliazit e ngjiz këtë teoremë në trup të vargut. Figurat e kundërvënies, sidomos paradoksi (dhe, në raste leksikore, oksimoroni), kondensojnë kuptimin semantik në erotikën poetike, sepse bashkëjetesa e kundërthënieve, ta kesh dhe të mos e kesh, njëkohësisht  prodhon një tension latent, një intensitet të përmbajtur që nuk artikulohet si shpërthim, por si përvëlim i brendshëm “Edhe kur të kisha, kurrë s’të pata” (f. 40). Katakreza lidh regjistra të largët, trup, arkitekturë, kozmos, duke i dhënë dëshirës ontologji ndërmediale: brigje prej dylli, rrema që ngurosen si stalaktite, një trup që kthehet në hark. Metonimitë kozmike (ylli, hëna, deti) nuk pikturojnë sfond, ato janë organe të përjetimit, për shembull: ylli mat orën, hëna shënon pragun, deti bëhet membranë e dëshirës. Ndërkaq, përsëritja e përkorë“Më zuri nata…” e shpërndan peshën e çastit dhe i jep leximit një rit ceremonial.

Në këtë dendësi shprehëse, heshtja bëhet strategji shprehjeje:

Do ta them një ditë…

kur fjala të mos më përvëlojë” (f.62)

 E vërteta shtyhet, sepse fjala djeg, prandaj intensiteti mbahet pezull si prush nën hi. Kjo “heshtje prodhuese” përshkon edhe poezitë ku natyra përthith ndjenjën: “Përgjojnë shirat” (f.63), “Etyd” (f.64). Shiu, stinët, gjethet, nuk shihen si dekor sentimental, por si sakramente të përditshme të një ndjenje që s’gjen dot formë të plotë. Në të njëjtën linjë qëndron edhe “S’pushoi kjo borimë e lagësht” (f.97) e cila e shfaq dashurinë si burim të pashtershëm që rrjedh pa u bërë kurrë lumë, se ndjenja nuk “realizohet”, por përjetohet si përjetësi e mungesës.

Mungesa, si topologji e brendshme e dashurisë, përthyhet në një vendbanim poetik, si në poezitë “Ti ike larg” (f. 56) dhe “Ti ike” (f. 88), ku përjetohet i njëjti pezullim emocional: prania e së dashurës është zhvendosur në kujtim, ndërsa hapësira e poezisë mbushet me jehonë. Kjo dashuri tashmë e larguar nuk është më ndjenjë e ndriçuar, por tingull që rikthehet në vetvete. Në poezinë “Ku të kam humbur?”, subjekti poetik e vë ekzistencën përballë vetes përmes një pyetjeje që nuk kërkon përgjigje të drejtpërdrejtë, por thjesht rezonon:

Në cilin muzg të qershorit

më mbete pas shpinës?” (f. 67).

Ky konfigurim poetik nuk është thjesht një kërkim empirik, por rit i kujtesës: vetja qëndron e zhveshur pa tjetrin, ndërsa tjetri mbetet një siluetë pa vetëdije. Ky boshllëk nuk është asgjë, por një hapësirë e mbushur me hije, tinguj e prani të vagëllta, që mbeten të pashpjegueshme, por thellësisht të ndjeshme. Poezitë “Baladë” dhe “Dyzet psherëtima” e çojnë këtë mungesë në nivelin e një rituali të brendshëm të dhimbjes. Aty, dashuria nuk artikulohet përmes këngës, por pëshpëritjes, e cila nuk shpërfaqet, por përmbytet e burgosur. Këto janë poezi që bartin një maratonë përpëlitjesh të brendshme, ku çdo varg përngjet në një frymëmarrje të ndalur, me një tingull të ngulitur në heshtje. Numri “dyzet”, në këtë kontekst poetik, nuk shërben për të matur dhimbjen, por për ta pezulluar atë në kohë, jo si matës dhimbjeje, por si tension i zgjatur.

Figura e hënës në shumës (hënat) në vargun pasues, përqendron simetrinë e brishtë mes dritës dhe mungesës: “Në duart e mia hënat ëndërrojnë” (f.82), shprish ikonën monolite dhe e shumëzon në “hëna, njësi drite që rrinë pezull, të cilat ëndërrojnë, por nuk ndriçojnë plotësisht. Drita nuk zbret si shenjë absolute, ajo luan, kthehet, fiket, rishfaqet duke e bërë afërsinë të prekshme pa e zotëruar. Në këtë rrafsh, dashuria lidhet me kohën në mënyrë ciklike, atëherë kur “horizonti ku ulen hënat” mbyllet, kuptojmë se edhe dashuria nuk jeton në vijë të drejtë, por në orë që herë hapen, herë mbyllen, si një hënë që ngrihet e ulet mbi të njëjtin det, duke ritheksuar një prani që as largohet, as qëndron. Edhe atëherë kur poeti i drejtohet vetës së dytë “Ti e di...” (f.92), marrëdhënia nuk kërkon shpjegim, ngaqë ajo kuptohet si intuitë, jo si dialog i mbyllur. Po aq domethënëse janë valëzimet stinore te “Lirikë vjeshte” (f. 118), si ndërprerje dhe zbehje, po ashtu dhe te “Lirikë maji” (f. 146), si dritë e paçelur. Në të dyjat, stina nuk mbyll rrethin ciklik, ajo skicon gjendje: maji kujton një lule të paçelur, ndërsa vjeshta mban mend atë që thahet. Dashuria, si stinë e brendshme, rrjedh në qark të pambarimtë, pa mbërritur kurrë në fund. Nga e tëra kjo del qartë se poezitë e dashurisë në këtë libër riafirmojnë një postmodernitet të virtytit: masën si estetikë dhe si etikë, të trajtuar me rigorozitet të rreptë. Deri këtu, nga analiza, çdo figurë funksionon si aparat optik dhe etik: paradoksi mban tensionin, katakreza hap kanale ndërmjet regjistrave, metonimia e ankoron përvojën në kohë e hapësirë, sinekdoka ruan përmasën, ndërsa heshtja e rrit intensitetin. Në vend të një metarrëfimi, kemi liturgji të vogla, qeliza drite që hapen e mbyllen si dritare. Prandaj, cikli i dashurisë nuk lëviz drejt, por sillet si hëna që ngrihet e ulet mbi të njëjtin det: herë është e paktë, herë e qartë, e herë e ndezur. Pikërisht në këtë rit të përmbajtur ndodh kulmi i kumtimit, pa zhurmë: i shpërndarë, i matur, që të fton të ndalesh, të dëgjosh dhe të rrish pranë. Topografia elegjiake e mallit, e pikëllimit, e nostalgjisë dhe e zhgënjimit.

Poezia e Arben Iliazit në vëllimin “Në meshën e ullinjve” ndjek një rrugë të heshtur, të thyeshme e të thellë, në të cilën fjala poetike përpiqet të bëhet strehë e një ndjeshmërie të hollë njerëzore. Këto poezi ngrihen mbi një bazament shpirtëror me katër shtylla emocionale: mallin, pikëllimin, nostalgjinë dhe zhgënjimin. Ato nuk paraqiten si motive të ndara, por si katër qasje konvergjente ndaj humbjes dhe kujtimit, ndaj të shkuarës dhe të paarritshmes.

Malli ka trajtë të përhershme, malli nuk ka cak, nuk ka kohë, nuk ka përmbajtje të përcaktuar. Është mall për një prani të paemërtuar, që njihet më shumë se sa shpjegohet. Në poezinë “Hesht ora”, koha nuk matet më me sekonda, por me dhimbje:

Hesht ora si një gjeratore malli...” (f. 46).

Perceptimi kohor përthyhet në frymëmarrjen e mungesës dhe ora e ndalur është një simbol i njeriut që nuk mund të ecë më, por veç pret. Pastaj malli shfaqet dhe në poezinë “Zogu mërgimtar”:

Zog i vogël që nuk gjen kurrë fole” (f. 144).

Këtu shfaqet metafora e qenies së përhumbur: një identiteti pa truall e pa vendqëndrim.

Pikëllimi i pashprehur artikulohet përmes heshtjes si formë e dhimbjes. Ndryshe nga lloji romantik i poezisë që qan me zë, te A. Iliazi pikëllimi është i heshtur. Çdo varg mban frymën me durim, gjë që e dëshmon edhe poezia pasuese “Qan një zog”, ku subjekti lirik e zhvendos dhimbjen kështu: 

S'e di pse qan ai zog... por unë s'kam zë.” (f. 47).

Kjo ndarje midis ndjesisë dhe shprehjes tregon një plagë që nuk i lë hapësirë zërit të flasë. E njëjta vijë përforcohet te   “Mbishkrim”, ku poeti i flet vetes së vdekur:

Këtu prehet ai që nuk pati vend” (f. 49).

Çdo varg është epitaf i një vetmie.

Nostalgjia materializohet si memorie e copëzuar. Ajo, në këto poezi, nuk lidhet me kujtime të lumtura, por me mungesa që dhembin. Tek poezia “Po shkon rinia ime”, ndjesia e ikjes është e pakthyeshme”:

Po shkon, po shkon rinia ime,

si një anije limaneve të largëta!” (f. 96).

Poeti këtu krijon një figurë tragjikomike, njeriun e mbetur në port dhe rinia që udhëton pa të. Ndërsa te “Erë, era ime”, era sjell ndjesi të harruara:

Erë, era ime,

kakofoni e mëkatit tim

 vajtues….       (f. 135).

Era lexohet si simbol i kujtesës dhe i lirisë, por tani është shndërruar në betejë përplasjesh me veten.

Brenda vetëdijes moderne, ku zhgënjimi është themelor, poezitë e Iliazit heqin dorë nga iluzioni. Ato hyjnë në horizontin shpërthyes modernist, prandaj, përmes zërit të brendshëm, shfaqet hapur kriza e kuptimit. Në poezinë “Kotësi”, zhgënjimi ndaj qenies është i pakushtëzuar:

Jam krejtësisht i huaj, që sillem në qenien time” (f. 87).

Në një tjetër plan, kjo mund të lexohet edhe si jehonë e vanitasit të lashtë dhe e nihilizmit të shekullit XX. Për këtë arsye, disa prej këtyre poezive duken si monologë të heshtur në terr, përherë të trazuar. Është zëri lirik mes metafizikës dhe dhimbjes së mëshiruar, që shfaqet qartë te poezia “S’e ndiej veten mirë”, e cila përfaqëson një nga kulmet e vetëreflektimit metafizik në të gjithë librin. Poezia përshkruan krizë identiteti, ku zëri lirik nuk është më i sigurt se kush është, ku ndodhet, dhe nëse është i vetmi banor i trupit të vet:

Mos vallë dikush tjetër është te vetja ime

që më turbullon e më mbyll çdo derë?”     (f. 95).

Kjo tregon jo vetëm një shprehje poetike të pasigurisë së njeriut modern, por një dramatizim filozofik të dekompozimit të unit, ku subjekti nuk arrin të orientohet në boshtin ndërmjet asaj që jeton dhe asaj që ndien.

Të gjitha këto poezi, të ngarkuara me ndjeshmëri të thellë, e kristalizojnë qartë se nuk kemi të bëjmë me poezi dashurie në kuptimin tradicional. Ato janë poezi për mungesën, për largësinë, për të shkuarën që nuk kthehet, për zhgënjimin, për pikëllimin, për heshtjen që zë vendin e fjalës. Janë elegji jo vetëm për të dashurin a të dashurën, por për vetë qenien, për një botë që ka humbur kuptimin dhe, dita-ditës, po e humb edhe më shumë. Pra, ky është arti elegjiak i Arben Iliazit, ku vargu i butë, por i ngjeshur me dhimbje, kthehet në thirrje të qetë për atë që mungon.

Hënat si figura të afërsisë, pasqyrimit dhe tensionit intim

Ky raport leximi konstaton se emri “hënat” realizon një shumës (plural) gjenerues, i cili strukturalizon procesin semantik të shumë poezive “Në meshën e ullinjve”. Kalimi nga njëjësi (singularis) “hëna” te shumësi (pluralis) “hënat” e çliron figurën nga madhështia romantike dhe e shpërndan në njësi drite që ndezin çaste të ndryshme përjetimi, si dashuri, kohë, kujtesë dhe vështrim:

Era më flet, s’di për ç’largësira

ku ngrihen e ulen në fshehtësirë hënat   (f. 66).

Secila “hënë” në libër pasqyron një akt, jo një objekt, duke sjellë një rast të ri të së njëjtës dritë, e cila sillet ndryshe sipas vendit, poezisë dhe zërit të vargut. Qysh në trajtat më intime, poeti e ul hënën nga qielli në hapësira të prekshme:

 (në qafë) Hëna në qafën tënde zhytur” (f. 35);

(në duar) “Në duart e mia hënat ëndërrojnë

 dhe kthehen në sytë e tu përsëri.    (f. 82);

(në sy) “Zbrisni në sytë e mi,

 ku hënat ëndërrojnë zgjuar.     (f. 78).

Kjo zhvendosje e kthen hënën në qarkullim intersubjektiv, ku drita kalon nga prekja te shikimi, pra nga “unë” te “ti”, duke e bërë afërsinë të dukshme pa e kthyer në pronësi. Formulimi i famshëm i librit për afërsinë pa zotërim e gjen këtu strukturën e vështrimit të vet, përderisa hënat afrojnë, por nuk kapen apo hënat ndriçojnë, por nuk e mbyllin kuptimin.

Sa për planin kohor, brenda kësaj shumësie hënore regjistrohen lëvizje, jo statikë: hënat “ngrihen e ulen”, dritarja e çastit “hapet e mbyllet”. Kur thuhet “horizonti ku ulen hënat u mbyll” (f. 38), nuk nënkuptohet thjesht një imazh qiellor, por kuptohet se sinjali i ritmit të përjetimit ka arritur kufirin e vet dhe se teksti e respekton mbylljen pa patetikë. Numri shumës (pluralis), në këtë kuptim, nuk shumon objekte, por mundësi, sa herë del një “hënë”, ndryshon ora e brendshme e leximit:

në klimakse hënash

 mbetur e tretur.    (f. 74).

Pamja ujore e perceptimit që krijon kjo vepër me hënat që “lozin lumenjve” dhe me dritën që thyhet mbi ujë, sugjeron se figurat poetike nuk imponojnë një të vërtetë të vetme, por hapin shumësi këndvështrimesh. Këtu vezullimi është ligj: kuptimi lëviz bashkë me sipërfaqen. Për këtë arsye “hënat” janë më bindëse se “hëna”, sepse  një figurë dominuese do të kërkonte një të vërtetë unike për ta vendosur në qendër, ndërsa shumësia e shpërndan qendrën në mikroskena (lojë, kurth, miklim), ku lexuesi merr pjesë si bashkautor i dritës.

Në vargjet e dashurisë të kësaj vepre, hënat shndërrohen në arkitekturë të tensionit të butë: Në duart e mia hënat ëndërrojnë

dhe kthehen në sytë e tu përsëri” (f. 82).

Harku i hënës mban psherëtimat pezull, ndërkohë që drita nuk zbardh një eufori, por pjek afërsinë në masë. Hëna, ose hënat, tregojnë se kush dhe me kë flet, kë sheh, si e ndërton marrëdhënien fjalia etj. Kështu, “hënat” nuk janë vetëm semantikë, ato janë edhe sintaksë, tregon mënyrën si nënkuptohet fjalia përtej kufirit të vargut, si mbahet pezull ritmi etj. Përdorimi i shumësit “hënat”, përtej funksionit imagjinar, shndërrohet në mjet ndërtimi të vetë fjalës dhe të sjelljes së poezisë, një shenjë autoriale që nuk përshkruan thjesht, por gjurmon mënyrën e mendimit për ta bërë poezinë.

Kërthiza e meshës poetike në pesë akte

Në një kohë kur poezia moderne synon jo të transmetojë mesazhe, por të ngrejë hapësira përjetimi, cikli poetik i “meshës” në përmbledhjen “Në meshën e ullinjve” të Arben Iliazit shfaqet si një liturgji e thellë e ndërgjegjes. Këtu burojnë poezi që nuk janë thjesht përbërës të një uniteti formal, por vargje të veçanta të një riti poetik, ku fjala ndalet, dëshmon dhe vetëflijohet. Ky cikël mund të lexohet si oratorium poetik i përbërë nga himne, ngaqë çdo poezi shërben si lëvizje autonome në një meshë rrënjësore që kërkon përmbajtje zemre, përjetim dhe heshtje.

Poezia që mban zemrën metafizike të librit është “Në meshën e ullinjve”, nga e cila vjen edhe titulli i përmbledhjes, siç do të thoshte Borges: “Titulli është ’enigma e poezisë’ dhe njëherazi theksimi i saj” (J. L. Borges, Kjo mjeshtëri e poezisë, Cuneus, Prishtinë, 2010, f. 13). Ajo me të njëjtin emërtim, mund të lexohet si poezi epifanike e shenjtërimit të natyrës, e ndërtuar mbi gjuhën e poetizuar të rrënjëve, e mbështjellë me një aurë mistike të natyrës dhe e artikuluar përmes një dialogu të rafinuar ndërletrar. Në këtë vjershë kyçe të librit, Iperioni, hyu pellazg i dritës, nuk shfaqet si një figurë mitologjike për zbukurim, por si trashëgues i një kujtese të thellë të rrënjëve shqiptare, të përqendruara në një topos rrënjësor, në një tokë ku natyra, miti dhe fjala shkrihen në një akt të përbashkët shenjtërimi:

Shkëlqimet e Iperionit* nderen mbi rrugën ku shkelin

tingujt që zbresin së larti në prehje dashurie” (f, 28).

Duke evokuar një hapësirë rituale ku zëri i së lashtës zë vend të përhershëm në dritën e origjinës së poetit, duke i dhënë ndriçim “meshës së ullinjve”. Në këtë poezi ku përmenden tokat pjellore të thesprotëve:

E di…ata më dëgjojnë

me përshpirtje Perëndie,

përtej ankthit të Odiseut

diku, në tokat pjellore të thesprotëve.  (po aty).

Përmes këtyre vargjeve A. Iliazi nuk bën thjesht një referencë mitologjike, ai rindërton një hartë të rikujtimit të pashuar, të shtrirë midis shenjtërisë së natyrës dhe rrënjës më të lashtë të qytetërimit poetik shqiptar. Thesprotia, në këtë kuptim, nuk është vetëm një hapësirë gjeografike antike e Epirit jugor, por një zemër simbolike e identitetit që përmbledh frymën pellazge, atë frymë që i paraprin gjuhës së shpallur, mitit të koduar, dhe dogmës së ngurtësuar. Duke përfshirë Iperionin, hyjninë pellazge të dritës, si dhe:

Kurorat e dasmave, lule që vyshken

e heshtin

në meshën e ullinjve. (po aty).

Poeti na rikthen te një liturgji e rrënjëve, ku heshtja e pemëve dhe zëri që ndizet si flakëz në gjelbërim e bartin shpirtin e fjalës si kujtim të gjallë. Në këtë mënyrë, vjershëtori e ngjiz kujtesën shqiptare me bërthamën e saj më të lashtë poetike, frymën e Thesprotisë pellazge, që mbijeton jo vetëm në mbishkrime gurësh të lashtë, por edhe në pemë që heshtin, në rrënjë të thella që fshehin të (pa)kundërshtueshmen, si dhe në pikla drite të përshpirtshme që hapin dritare të vogla mes gjelbërimeve. Kjo lidhje nuk është nostalgjike, por shpirtërore dhe ritmike, sepse rikujton se gjuha e poezisë shqipe, në thelb, ka lindur nga atdheu i pashprishur i dikurshëm që besonte Hyjnitë, fjalën dhe betohej në tokë e qiell! Kësisoj, “mesha e ullinjve” bëhet një këngë e përmallshme e mbijetesës së dritës në trojet e kujtesës.

Dinamika poetike zhvendoset te poezia pasuese e këtij cikli, që artikulohet si psherëtimë vonese: vetë fjala “meshë” shfaqet jo si vend, por si çast i humbur. Me vargun e parë, më shumë si rrëfim:

Sa i vonuar jam në meshë!” (f. 23).

Poeti zhytet në një ndërgjegje të vonuar, një vetëdije për mungesën pikërisht kur duhej të ishte aty. Kjo ndalesë nuk është vetëm personale, por ndëshkim ekzistencial, sepse  subjekti lirik nuk përfaqëson thjesht një individ të penduar, por njeriun që kupton peshën e papranisë kur është tepër vonë për të përmirësuar diçka. Në këtë mënyrë, poezia shndërrohet në një akt të heshtur rrëfimi për fajin e mungesës, një reflektim me nuanca të psikanalizës ekzistenciale, që na rikujton etikën e Kierkegardit, se mëkati nuk buron vetëm nga akti, por nga indiferenca, nga vonimi për të qenë pjesë e një bashkësie shpirtërore.

Pas zërit të mëparshëm, flet poezia “Ullinjtë shohin ëndrra”, e cila të fton të mbjellësh një pemë, të rindërtosh lidhje me natyrën si me një qenie të barabartë. Jo, nuk është aktivizëm ekologjik, por përulësi estetike. Ulliri, që më parë ishte dëshmitar, këtu merr përmasën e subjektit që ëndërron. Por ëndrrat e tij nuk janë rozë, ato janë “me erë dhimbjeje, malli” (f. 30) shenja të një përvoje që i kalon kufijtë e bimores. Kështu, ulliri nuk mbetet vetëm figurë biblike, shndërrohet në pëllumb të heshtur të dhimbjes, që bart kujtesën, i jep oborrit drejtësi shtati dhe thjeshtësi jete, atë thjeshtësi që del prej përvojës konkrete të jetesës pranë pemës. Në qendër del një koncept i rrallë në poezinë shqipe bashkëkohore: etika e thjeshtësisë!

Kompozicioni vijon me poezinë “Ditët që ikën”, e cila sjell një ritëm tjetër, tringëllimën e kohës. Kujtesa në varg shndërrohet në ekran filmi, ku secila ditë kalon duke tingëlluar në vetëdije. Imazhet janë njëherësh të ndritshme dhe të thyera njëkohësisht, ngase tringëllima e kohës sugjeron një prezencë të zëshme të ikjes, një tension që endet si:

Hije të vogla kryqesh, silueta si qerpikë hëne

mbushin distancën e mungesës tënde...        (f. 53).

Këto dy vargjet e fundit, sikur i ngjajnë një lutjeje për një të shkuar të rikujtuar, si këmbëngulje për ta mbajtur gjallë mungesën në formën e gjurmës. Hijet e vogla të kryqeve lart, nuk janë simbole fetare në kuptimin klasik, ato janë shenjat që lë pas çdo dashuri e paplotësuar, çdo përjetim i papranuar. Ndërkaq, qerpikët e hënës nuk ndriçojnë, por vetëm e shtojnë largësinë. Fjala mban peshën e një klithme të pazëshme, ofshamën e një thirrjeje që nuk vjen nga e tashmja, por nga pasqyrat e një të kaluare që vazhdon përndjekjen, përmes kujtesës, jo si mall, por si film i brendshëm.

Në këtë kapërcim vargjesh, duhet ndalur te një tjetër frymëmarrje poetike me titull “Testamenti im i thjeshtë”, e cila ngjan me një liturgji të heshtur ku trëndafilat janë prej fryme, ndërsa konizmat digjen pa zhurmë. Është poezi apofatike, e cila në dukje nuk sqaron, nuk kumton, nuk shpjegon, nuk shpall gjë, por në thelb dëshmon zbrazëtinë si formë kujtese. Një testament që s’ka asgjë për të lënë përveç një ndjesie që mbetet pezull: se ishim vonë, dhe se fjala e fundit është heshtja. Këtu fjala bëhet thirrje e përmbajtur, ndërsa poeti një shërbestar i mungesës. Në këtë poezi testamentare, ai nuk shpall trashëgimi, por tërhiqet prej saj, nuk lë pas tokë, por një kujtesë që digjet:

lë pas mëkate, pendime

të digjen si konizma të heshtura

midis nesh.                          (f. 158).

Fjala “konizmë” këtu bart kuptim të shumëfishtë, ajo ngërthen në vetvete një domethënie teologjike dhe rituale, por njëkohësisht edhe rezonancë kulturore, si jehonë e një lutjeje që nuk përfundon kurrë.

Strofa përmbyllëse e poezisë pasqyron një akt thellësisht falënderues, ku autori, me një zë të qetë dhe të përulët, shpreh mirënjohje për gjithçka, ndërsa lë pas mëkatet dhe pendesat jo për t’i harruar, por për t’i shndërruar në tym të shenjtë, në konizma të heshtura që digjen mes njerëzve:

Mirënjohës ndaj gjithçkaje,

duke mbyllur gjithë mundimet pikëlluese

të ekzistencës sime

në fshehtësitë e padukshme”.

 Kjo shkrihet në një lutje të përmbajtur, në një reflektim të brendshëm që fton lexuesin të kuptojë se meshës së ekzistencës shpesh i vonohemi, ndërkohë që poeti ka arritur të ngjitet në një lartësi të dritës dhe faljes.

Siç u argumentua më lart, cikli i “meshës” që përthekon pesë poezitë e analizuara nuk kërkon një lexim zbërthyes të stërthelluar për të qenë i fuqishëm, ai e arrin kulmin përmes ndjeshmërisë dhe përkushtimit. Çdo poezi është një akt që më shumë hesht se flet, më shumë fton se urdhëron. Poeti këtu nuk na kërkon të falim, as të besojmë, as të kuptojmë, por të qëndrojmë pranë një peme që sheh ëndrra dhe të dëgjojmë zërin që vonohet, por duke besuar e shpresuar që ai zë do të vijë!

Preludi i mbylljes

Pjesën e përmbylljes do ta hap me pyetjen: përse ky libër meriton vëmendje? Argumenti më bindës është ky: në një letërsi që jo rrallë humbet në sipërfaqe emocionale ose në narrativa klishe, “Në meshën e ullinjve” ndërton një identitet poetik të rrallë e të thellë, ku metafora bëhet altar, kujtesa liturgji, dhe poeti A. Iliazi nuk shkruan vetëm vargje, ai shërben një meshë. Poezia e tij, nuk është poezi për t’u lexuar me nxitim, por për t’u ndalur para saj si para një peme të shenjtë, ku çdo lexues mund të marrë frymë e të dëgjojë jo vetëm vargun, por edhe veten brenda tij, sepse çdo varg është një bekim i vogël në udhëtimin rrënjor drejt së përjetshmes, asaj drite që s’kërkon altar, por sy, dritë e shkulur nga kurorat e ullinjve dhe shumëzuar në hënat pa zot, që nuk i përkasin askujt. Në qendër qëndron një “unë” (vetë e parë) i zhveshur nga krenaria, i gatshëm të dëshmojë pa dhënë përgjigje e pa ofruar shëlbim, duke na lënë një hapësirë ku mungesa flijon fjalën dhe fjala ruan kujtesën. Për këtë arsye, leximi deri në fund bëhet një bashkëcelebrim, në asnjë mënyrë për ta mbyllur kuptimin, por për ta lënë pezull, si një kandil mbi ujë, si një psherëtimë që nuk shuhet, si një yll i vogël në skaj të pyllit që na ndriçon e na tregon shtegun, nëse duam të zgjedhim vlerën. Kaq mjafton, kur e bukura është e vërtetë dhe identifikuese.