Lumnie Thaçi-Halili: PARISI I PAPËRSËRITSHËM NË ÇDO PËRSËRITJE

(Reportazh për Parisin: fletë ditari nga udhëtimi, përjetim i thellë reflektiv, estetik dhe filozofik)

Udhëtimi për në Paris, nuk ngjan vetëm me një udhëtim të zakonshëm, më duket se është rikthim në një ndjesi që më del përpara vetvetes njëlloj. Si reflektim i një pasqyre që më njeh përpara se të nisem. Sa herë shkel njeriu në Paris nuk ndjen se ka mbërritur thjesht diku, por se është kthyer në një përqafim të dëshirueshëm, aty ku gjithçka rri në vend, edhe atëherë kur ecën.

Qyteti nuk na pret me zhurmë, na pret me një shikim të qetë, të njohur si miq, sikur gjithçka që ka ndodhur e do të ndodhë, është thjesht një frymëmarrje tjetër nën qiellin e tij gri e shumë kupolave të arta e të argjendta... Na flet me rrugët që kemi kaluar dikur, me dritaret që na kanë parë, me miklimin  e erës që s’dimë nga vjen e na prek pa na pyetur. Hyrja në Paris nuk është mbërritje, është sezami i magjishëm që hap një derë të brendshme, përherë e njëjtë në pamje, por secilën herë ndryshe në ndjesi: ajo dridhje e lehtë në kraharor kur aeroplani sapo zbret (ateron) mbi pistën e ndriçuar dhe tabelat në aeroport të flasin me emra të njohur dhe aroma e lagështisë së barit të fillimmajit, tek ne sjell pranverën e një kujtimi që nuk ka data... Pa harruar që ka qytete që vetëm i shikon dhe ka qytete që të shikojnë, ku Parisi është prej atyre të dytëve. Parisi na sheh i pari. Unë nuk e përshëndes me fjalë, vetëm ul kokën në shenjë nderimi, e vetëdijshme se këtu nuk vjen vetëm për të parë qytetin e dritave, të artit, të kulturës, të historisë, por vjen edhe për të gjetur një pjesë vetvete, ku ndihesh më e vërtetë. Dhe kur ndodh kjo, Parisi nuk është përgjithësim i shprehjeve: “po shkoj në Paris”, “jam në Paris” apo “isha në Paris”, por që do të mbetet gjatë si një kthesë e bukurezës së shpirtit. Në Paris nuk ndjehesh turist, më shumë je nuhatës, dëgjues e shikues. Çdo hap i disaditshëm në Paris, bëjnë që fjalët të heshtin përballë artit. Pra, Parisi është qyteti që nuk shpjegohet, por nuhatet e përthithet si parfum i vjetër dhe më vonë ai i sotmi ikonik “CHANEL N°5” aroma e të cilit mbetet gjatë tek një grua. Ai nuk kërkon ta duash, thjesht të jesh atje, një prani mes artit, letërsisë, kulturës, historisë, dritës dhe Senës. Një vend ku vetë koha duket se ecën më ngadalë, për t’i dhënë hapësirë kujtesës dhe frymëzimit.

Të ngjan me një libër të hapur nën dritë, i cili nuk ka nevojë të të bindë për bukurinë e vet, mjafton veç të jesh aty dhe e ndjen se je brena një dorëshkrimi të gjallë e origjinal të shkruar me dritë, gurë, heshtje që flet e art, me ndalesat e vogla ku fjalët ruhen në qetësi muzeale apo edhe ndonjëherë çlirohen për miqtë-vizitorë mbi trotuare të lagura nga vesa e mëngjesit apo shiu. Veçse, tani leximi nuk ishte akt vendqëndrimi, ishte ecje. Dhe ecja nuk ishte vetëm hapërim rrugësh, por rrëfim. Në Paris nuk shkuam vetëm të shohim, por të dëgjojmë. Çdo shatërvan, çdo dritare, çdo statujë na foli me një zë të ndryshëm. Ishim dëgjues të kohës, dëshmitarë të hijes së lavdisë dhe të dritës-lirisë së brishtë sot në botë.

Sapo dolëm, ecëm buzë Senës, lumit që i jep jetë Parisit si damar gjaku dhe që i flet me pëshpërima. U ndalëm pranë urës “Pont des Arts”, nën hijen e Institutit të Francës, duke soditur dritën që lozte me valët dhe gjethet e blerta që shushurinin fjalët e poetëve të dikurshëm. Aty, ku bukuria nuk është vetëm çështje pamjeje, por edhe fryme, sidomos orëve të pasdites, kur drita ngjyrosej në ar dhe lumi dukej si një shirit i ndritshëm që lidhte brigjet e Parisit me vetë përjetësinë. Ndenjëm e u çlodhëm përbri ujit, teksa urat që shtriheshin mbi të më dukeshin si kapituj të paçelur e të pashkelur. Në kthimin e përshpirtshëm të ujit, në heshtjen e atyre që shëtisin buzë brigjeve, gjeta një qetësi që nuk e sjell as fitorja, as fjala e thënë me zë, por vetëm përjetimi i thellë i atij çasti. Në Paris, gjithçka është pak më shumë se realitet, është kujtim i një ëndrre që s’është parë as nuk përjetohet gjetkë. Shëtitjet përgjatë mbrëmjeve buzë Senës janë ndër më të bukurat, sikur nuhat aromën e librit të vjetër teksa shfletohet enkas për ty, dhe pak më tutje, sa larg e po aq afër dëgjohet tingulli i një harmonike a violine rrugësh, pata ndjesinë se po ecja mbi një skenë teatrore të lashtë, ku çdo hap i yni shkrihej në heshtjen ujore të një qyteti që nuk lodhet kurrë së shkruari e së kënduari vetveten! Erdha në përfundim e thashë me vete: Sena s’është thjesht një lumë, Sena është një letër dashurie që Parisit i shkruajnë në të poetët çdo natë. Ndërsa ne: unë dhe dashuria ime e përjetshme, poeti që më lexon edhe pa fjalë,  për ca net me praninë tonë anës saj, i falëm pak vargje të reja dashurie e mirënjohje. Isha bërë sy e veshë, urat më ngjanin si vargje të palidhura ende me rimë, mbase secila prej tyre priste poetin e saj. Një erë e lehtë na i ledhatonte qerpikët, si për ta zgjatur ëndrrën edhe pak, ishte si të shëtisje në krahun e së shkuarës, ndoshta tjetërsoj i sapolindur...

Në rrjedhën e çastit kur zëri mungon, prek hijen Claude Debussy. Ai nuk ecte si të tjerët. As nuk vinte prej askundit, as nuk shkonte kurrkund, vetëm ndodhej aty. Si një kthesë e papritur brenda qetësisë, Debussy shfaqej aty ku shpirti lodhej nga zbërthimi i kuptimit dhe kërkonte hijen e tingullit. E ndjeva në lëvizjen e papritur të dritës mbi gurin e lagësht në rrahën e brigjeve të lumit. Jo si melodi që dëgjohet, por si përfytyrim që ndrit thellë në kujtesë, atje ku s’ka qenë kurrë, por çuditërisht, është gjithnjë. Uji dremiste kur mëkohej, teksa pinte dritën e bardhë të hënës nga një zë që s’kishte nevojë të shqiptohej për të ditur më shumë... Ishte “Clair de Lune”, pa nota, pa frymëmarrje, vetëm gjendje që nuk kërkon emër. Nuk u kthye, nuk shikoi askënd. U zhduk pa zhurmë, si një thellësi që nuk shfaq sipërfaqe, duke lënë pas vetëm atë melodi me ndjenjë të vagullt poetike: “Clair de Lune”!

Kur nata ndryshoi frymëmarrjen, nga thellësia e mbrëmjes, jo nga ndonjë vend i caktuar, por si një rrjedhë e padukshme prej rrjedhës së vetë lumit, kumboi një zë ndryshe, ishte zëri i saj. Jo i qartë, jo i plotë, aq sa krispej në bri të natës, për ta njohur pa u ngatërruar: Édith Piaf! Nuk kishte nevojë për skenë. Parisi i mjaftonte. Çatitë, dritat, valët e lumit, urat e ajri... ishin instrumentet e saj. Dhe kur tingulli i saj u shtri mbi sipërfaqen e Senës, gjithçka tjetër heshti. Këngët e saj ishin rrënjëzuar, kishin hyrë thellë në trupin e këtij qyteti. Nuk e kërkova me sy. Ajo nuk mbërrin dot me trupin e hajthshëm si fllad që s’ka peshë. Ajo dëgjohet, është ndjenja që s’mund t’ia pagëzosh një emër, por është pikërisht ajo: ndjesa e saj, plagë që s’shërohet, fjalët që shuhen në çastin e lindjes më përpinë si heshtja, kur nuk di ç’të thuash... E dija që nuk do ta dëgjoja më në atë mënyrë, por mjaftonte ky çast për ta ndier gjithë Parisin në një notë që s’përsëritet!

Sakaq, e ndjeva praninë e Guillaume Apollinaire  (Gijom Apolinerit) mbi “Le Pont Mirabeau” (Urën Mirabeau), sikur ende recitonte për dashurinë që rrjedh si lumi, e kurrë nuk kthehet. “Sous le pont Mirabeau coule la Seine...”, dikush më pëshpëriti dhe mua në vesh.

 Ndërsa në bregun tjetër, hijet e Charles Pierre Baudelaire (Sharl Bodlerit), padyshim që gjenin strehë në ndonjë kënd të errët. Ai nuk kishte nevojë për dritë, mjaftohej vetëm me një pamje të heshtur, sodiste një grua që kalonte, mbase i duhej për ndonjë trishtim të bukur që ta mbillte në poezi.

Kështu, nga njëra urë, u nisa për te tjetra, për t’u ndeshur me ndërtimin e fjalëve të pathëna, dhe takova Jacques Prévert (Zhak Preverin), i ulur në një qoshe, ngjante si i (pa)harruar, ia fshinte lotët buzëqeshjes me shprehjen e tij të zakonshme: “Duaje këtë moment, edhe kur të duket i parëndësishëm.” Dhe unë e desha siç thoshte ai. E desha atë çast siç desha përshushjen e hapave mbi kalldrëm, një tingull që nuk përsëritet njëlloj, duke e ditur që çasti tjetër do të jetë gjithmonë ndryshe.

Rainer Maria Rilke (Rilke) s’kishte nevojë të shfaqej, mjaftonte ndjenja e pranisë së tij: një meditim i heshtur që fundosej më thellë se fjala, e bëhej më i tejdukshëm se uji. Ai fliste me gurët e mureve të katedraleve, por për ta dëgjuar çfarë thoshte, kishte vënë një kusht, ta dëgjonin vetëm ata që ishin mësuar me masën e durimit, duke mos pyetur për asgjë.

Diku, në dritën e verdhë që shkëlqente sipërfaqen e ujit të Senës, e ndjeva Victor Hygoin. Ai nuk ecte, qëndronte pezull i ngurosur në monument. Ia vërejta sytë, sa shumë Paris pashë në sytë e tij, sikur çdo ndriçim i asaj mbrëmjeje të ishte bërë shkëlqim për sytë e tij, bashkë me një kujtesë të (pa)fjetur, teksa mbante në dorë një letër dhe përmendte një emër: “Léopoldine!” Dëgjoja lumin që qante me ngashërim për të...!

Pjesë e pranisë sonë u bë, aty në fund të shëtitores, si një përfytyrim letrar edhe Walt Whitman (Whitmani i Madh), poeti i gjerësisë kontinentale, i tërësisë së trupit dhe natyrës, i vetmi që mbante kapele tjetër, për t’u dalluar prej francezëve, ecte sikur kishte gjithë tokën nën këmbë. Ai qeshte, i fliste lirisë si mik i vjetër, dhe i përshëndeste poetët e tjerë. Ndërsa në mendjen time, zëri i tij tingëllonte kështu: “O ju që rrini mbi brigjet e këtij lumi, ne të gjithë jemi një trup i vetëm, i përbërë nga fjalë, mall dhe dritë.” Nuk janë fjalët e tij të shkruara, por jehona e frymës së tij që më foli në atë syçelësi përjetimi, siç flet poezia kur kalon përtej kufijve kontinentalë dhe gjuhësor. Ishte një Whitman i krijuar nga prania, nga drita, nga vetë ajo natë parisiene.

Mes trokthit të kohës dhe ritmikës së hapave ndalem e mendoj qartë se shëtitja në Paris, nuk është vetëm ecje çlodhëse mbi kalldrëmet e këtij qyteti. Ajo është më shumë, sepse këtu ecim përkrah hijesh të shkrimtarëve të mëdhenj, dëgjojmë vargjet e tyre në ajër, të mbetura si nota të një partiture të papërfunduar, të cilat i japin frymën romantike pulsit të brendshëm parisien. Dhe kështu, e lashë veten të ec përtej mendimit, duke mos e kundërshtuar dot ndjesinë që më pushtoi, mora një lule dhe e hodha në ujërat e lumit, në shenjë homazhi të heshtur për këta poetë e artistë që e kthyen Parisin në poezi dhe Senën në metaforë!

Ashtu siç e kishim paraparë, dy ditë ia kushtuam Luvrit, zemrës që rreh për gjithë artin e botës nga të gjitha epokat e njerëzimit. Brenda atyre mureve, kohërat nuk kanë rend linear, por një rreth të gjallë të pikturës, të skulpturës dhe të mendimit njerëzor. Për shembull, Mona Liza s’është thjesht një portret, është një vështrim që sheh përtej shekujve. Me buzëqeshjen e saj të papërcaktueshme, ajo mbetet emblemë e një misteri që nuk do të zgjidhet kurrë. Dhe përreth saj, është arti i Egjiptit, i Mesopotamisë, i  Greqisë, i Romës, i Rilindjes..., arti i epokave të ndritshme dhe të errëta, gjithë arti i këtyre vendeve rri në harmoni të çuditshme, më në fund, sikur bota e vetëdijesuar ka vendosur t’ia rrëfejë vetes historinë e vet përmes artit.

Dëshirë të pakrahasueshme ndjen sa herë që vjen, për të parë brenda tij Mona Lizën, e cila s’është më vetëm pikturë, por një qenie që të vështron thellë, përgjithmonë duke fshirë kufijtë mes artit dhe shpirtit. Dhe përreth saj, rreshtuar me solemnitet, gjenden mbretëritë e lashta, zotat paganë, skulptura me zemër prej guri, ikonat që nuk flasin, por të ndalin frymën. Pra, Luvri nuk vizitohet, ai jetohet, si një tjetër trupëzim për të kaluar nëpër të gjitha kohët e vendet menjëherë.

Nën qiellzanën (tavanin) e artë të artit, ndalem e harrohem përballë përjetësisë në Galerinë Apollo, sepse ky është vend që s’mund ta kalosh shpejt, prandaj me ëndje ndaloj. Këto çaste, me dashje edhe vetë trupi shndërrohet në fije kohërash të brishta, por që vibron me ndjesinë time brenda e përreth asaj përjetësie. Në këtë Galeri në Luvër, e ndjeva këtë ndalim si një frymë që nuk kërkon leje. Qiellzanë (tavani) e lartësuar si një kupë qielli e zbukuruar nga duart që s’kanë njohur lodhje, për të rrëfyer me ngjyra ato që historia i harron: mitologji, perëndi, triumfe, agoni dhe lavdi të ndritshme, të gjitha të pikturuara me një dritë që s’ka të bëjë vetëm me artin,  por me shkëlqimin e brendshëm të frymës njerëzore, jo vetëm franceze, por edhe të përbotshme, të cilat kërkonin përjetësi. Unë qëndroja nën të, mes njerëzish që lëviznin, por me vështrimin e mbërthyer lart, për ta kuptuar dikur se: aty nuk shkon vetëm për të parë, aty shkon edhe për të dëgjuar heshtjen e artit që rri pezull mbi kokë, si një kujtim që mbase s’të përket, por megjithatë, të njeh. Përveç kësaj, Galeria Apollo është më shumë se një korridor lavdie. Është një tempull i bukurisë së pakushtëzuar, ku gjithçka ka ndodhur për të të treguar se arti nuk vdes, por rri në ajër, në suva, në dritë, në mua, në ty, në të gjithë ne.

Nën një kupolë ku baroku derdhej në dritë si mjaltë e nga hojet, qëndroja e përhumbur, në mes të artit që s’më njihte, dhe frymës sime këmbëngulëse që kërkonte vend. Unë, një grua bashkëkohore nga Gadishulli Ilirik, e mbështjellë me peshën e krenarisë së origjinës sime dhe me një thjeshtësi që s’kishte nevojë për zbukurim, por që rrezatonte më shumë se çdo veshje, rrija përballë fronit dhe stolitë e mbretërisë franceze, jo për të sfiduar shkëlqimin, por për të dëshmuar, se e bukura lind edhe në margjina, se dinjiteti ka zë edhe kur nuk dëgjohet...

Aty, në ndriçimin e ngurtësuar të ikonografive të shumta, më ngjau sikur një perëndi baroke ktheu kokën,  me një lëvizje të padukshme për të tjerët, por trembëse për mua. Ajo nuk më pa si një kalimtare nëpër mure të lavdisë, por si një si një hije arketipore që kapërcen harresën e pazbuluar. Dhe në atë çast, unë nuk isha më vetëm vetvetja: mbartja në shpirt hijen e “Hyjneshës në Fron” që frymon nën dhe diku larg atdheut tim (grabitur në luftën e fundit), fuqinë e padukshme të “Vrapueses së Prizrenit” që kurrë s’e ndjeu këtë qiell, dhe krenarinë mbretërore të “Teutës”, që historia padrejtësisht e la jashtë kësaj galerie.

Ato mungonin. Dhe ajo mungesë nuk ishte vetëm zbrazëti në zbukurim, por plagë e pambuluar në vetëdijen e një arti që zgjodhi të harrojë. Më dhembte shpirti, por s’lejoja të më fshinin a zhduknin nga ajo që isha-ajo që më përkiste. Sepse prania ime, edhe në heshtje, mbartte frymën e atyre që s’gjetën vend në këtë panteon, por që ndoshta, në mua, po merrnin frymë për herë të parë.

Dhe i thashë vetes: Sot jam këtu. E pambuluar nga historia, por e veshur me kujtesën. E panjohur për këto mure, por e njohur nga mungesa që i përshkon ato. Sepse arti i vërtetë nuk matet me kohën, por me tronditjen që lë në shpirt. Dhe unë isha ajo tronditje e butë, e padukshme për sy të mësuar, por e paharrueshme për kujtesën që zgjohet.

Në Galerinë Apollo, aty ku drita e artë lozte mbi sipërfaqet e qeta të mermerëve dhe hijet zvarriteshin ngadalë si kujtime që s’duan të harrohen, u ndjeva më e gjallë bashkë me simotrat e mia të padukshme nga një shtet i vogël me një histori të lashtë, jo vetëm dëshmitare, por pasardhëse e një linje të pashkëputshme grash që e deshën bukurinë jo si stoli për sytë, por si strehë për qenien-rrënjën e tyre të thellë. E deshën si mburojë të brendshme kundër fshirjes, si një formë rezistence të (pa)heshtur ndaj harresës, si një mënyrë për të thënë me tërë trupin, me tërë heshtjen, e me tërë shpirtin: “Kaherë kemi qenë; Jemi rrënjës; Do të jemi sa t’ketë tokë e qiell!”. Anipse historia na shmangu, u bë sikur s’na pa. Anipse kur fjala na u pre në kuvende të mëdha... Thashë atë që duhej, as më pak e as më shumë dhe u nisa drejt një kthine tjetër.

Në Luvër, aty ku drita prehet mbi telajo, mes vëzhgimit të kamerave dhe zhurmës së turmës në radhë që përpiqet të kapë përjetësinë me një shkrepje aparati, zë vend përballë Mona Lizës, enigmës më të famshme të pikturës botërore. Ajo rri aty, Mona Liza e vogël, e qetë, e vendosur përballë, e mbrojtur me xham.

Nuk flet. As nuk buzëqesh siç mendojnë shumica. Vetëm se e ndjej sikur thotë se e di që po e shikoj, dhe nuk ndjehet e detyruar të tregojë asgjë. Shikimi i saj është enigmë që të kthen pas te vetvetja. Sepse dikur bindem se nuk është ajo që zbulohet. Jam vetëm unë që ekspozohem në përpjekjen për ta kuptuar. Dhe më tej, tutje kam përballë “La Grande Odalisque” të Jean Auguste Dominique Ingres, trupin e gruas së paraqitur si objekt dëshire, por edhe misteri mbretëror. Këto dy imazhe pasqyrojnë dy pole të një reflektimi të thellë: e para-fytyra që s’të thotë gjithçka dhe e dyta-trupi që të thotë shumëçka, heshtja që të ngre në përjetësi dhe ekspozimi që të lë të pambrojtur. Mes dy palë syve që s’flasin dhe një trupi që nuk fshihet. Kjo pikturë është tjetër grua, e zhveshur, e shtrirë, e rehatshme në ekspozimin e saj, por me një kthesë të trupit që të bën të ndalosh. Meqenëse ajo nuk fsheh asgjë, megjithatë mbetet e paarritshme. Në të dyja, është gruaja që sundon kanavacën, njëra me misterin e tjetra me trupin. Por të dyja me fuqinë e pamundësisë për t'u zotëruar plotësisht. E unë, përballë tyre, ndjeva veten si ndërmjet dy epokash të përjetshme: një buzëqeshje që s’të tregon pse ndodhi ajo buzëqeshje, dhe një nudo që nuk të jep asnjë arsye për t’u turpëruar. Një grua që ka mësuar të heshtë për të jetuar gjatë nëpër shekuj, dhe një tjetër që ka zgjedhur të flasë përmes ekspozimit. Siç nuk e kisha kuptuar më parë, aty kuptova se arti, kur është grua, nuk është për t’u kuptuar, është për t’u përjetuar, ashtu siç e përjetova edhe unë për një çast të gjatë që s’u mat me kohë, por me sytë e mi që e morën me vete këtë përballje mes dy formave të një shpirti, si kulm reflektues mbi identitetin dhe vështrimin e gruas në pikturë.

Ndodh dhe magjia e një përqafimi nga ndikimi i artit, në zemrën Luvrit, në Paris, ashtu siç më ndodhi dhe mua. Në muzgimin e këtij shtatë maji të kthjellët, kur drita e artë rrëshqiste nëpër xhamat e Luvrit dhe binte mbi supe si përshpirtje e lashtësisë, u ndalëm unë dhe ime bijë-Urta me duar krahaqafë, nën hijen e atij përqafimi të gdhendur me penel, ndjemë se kishim hyrë brenda pikturës, se ajo që ishte varur në murin e Luvrit, po ndodhte sërish në trupat tanë, në gjakun tonë, në shpirtin tonë, nën përqafimin e një pikture të përjetshme “Vigée Le Brun me bijën e saj Julie.” Mbretëronte një qetësi e papërshkueshme në atë çast që nuk e flet as fotografia, as kujtesa, por vetëm ndjesia e përjetuar mes brezash, një nëne dhe një bije, një përqafim i ëmbël që i përngjan dashurisë së pakushtëzuar, i cili nuk kërkon fjalë. Mbase edhe mund të thuhet përqafimi që s’ka epokë, kur nëna dhe bija janë vepër arti. Vetë Élisabeth Vigée Le Brun, ishte një grua që i përkiste kohës së Maria Antuanetës, një artiste, e cila guxoi të pikturonte ndjenjën në një epokë formale,  shfaqur duke përqafuar vajzën e saj, jo me pozë, po me shpirt. Me një përkulje të trupit që nuk mësohet për pozim, por është me t’leme (lind) te secila nënë e bijë. Vërej, se aty nuk ka kurorë, as aureolë, as shpërfaqje të pushtetit. Aty ka dashuri të pastër mëmësie, që nuk kërkon duartrokitje, por mjaftohet për njerëzimin përqafimi që zgjat përjetësisht në tejkohësi. Dhe ne, përpara saj, po ashtu të përqafuara, ndjemë se në atë çast vetë historia e artit dhe ndjeshmëria njerëzore përputheshin pandashëm. Së bashku, u shkrimë në vazhdimësinë e ndjenjës që kishte nisur në brushën e Vigée Le Brun dhe që e mbante ende gjallë përtej shekujve. U bindëm, se është rrënjë, është lidhje që as koha, as vdekja, as historia nuk e zhbën dot.

Përqafimi ynë nuk ishte rastësi, por vetvetiu i qëllimshëm, i ngjasonte një ndodhie a shfaqjeje që kurrë s’ka nevojë për skenarë, madje as nuk do të ketë pas shekujsh në të njëjtin vend, me të njëjtët shpirtra. Duke na bërë të ditur, se arti i cili na flet përbrenda, nuk qëndron në përsosmëri, por në ngrohtësinë që të kujton se dashuria është forma më e lartë e bukurisë. Për t’u rikthyer te Élisabeth Vigée Le Brun me të bijën. Një nënë që e ka përkthyer dashurinë në ngjyrë, secila nënë e ndjen, se në atë përqafim ka më shumë se afri emocionale (afeksion), ka rrënjë, ka mbështetje të brendshme, ka një paqe që as koha nuk mund ta lëkundë. Vajza mbështetur tek nëna si streha më e sigurt në botë, dhe nëna njëkohësisht e përkulur si një pemë që e di kah fryn stuhia. I tillë mbeti dhe përqafimi im me Urtën, jo vetëm si një gjest dashurie, për më shumë ishte një përgjigje ndaj asaj që Vigée Le Brun kishte lënë pezull: A do të mbetet kjo ndjenjë e pastër gjallë edhe përtej pikturës? Dhe ne i thamë: Po! Sepse arti nuk është vetëm në kornizë, arti është në çastin kur dikush, vite e shekuj më vonë, e përsërit atë ndjenjë me një intensitet që as fotografia nuk e kap dot plotësisht. Me një togfjalësh, ka vende si kjo pikturë e të tjerat në Luvër, ku arti dhe jeta nuk dallohen më, rrahin me të njëjtin ritëm të (pa)dukshëm.  

Në kthinat e Luvrit, ku imazhet shpalosin histori, në Sallën 702,  Salla Daru, në pavijonin Denon të Luvrit, në seksionin e neoklasicizmit, u përballa me një figurë që s’ka nevojë për zë, (Vdekja e Marat) “La Mort de Marat” nga Jacques-Louis David e vitit 1793. Figura e tij e zverdhur, ende e lagur nga gjaku i idealit, dukej sikur më vështronte. Edhe pse origjinali ndodhet në Bruksel, kjo kopje zyrtare, e vendosur këtu si një kujtim i pavdekshëm i dhimbjes dhe sakrificës, e ruan gjithë solemnitetin dhe frymën e Davidit... Atë moment e di që më mbërtheu më shumë se gjithçka, pompoziteti i afreskeve dhe madhështia e galerisë. Piktura nuk ishte thjesht një dëshmi e një vrasjeje politike, por një epitaf për idealizmin e dënuar të shekullit XVIII. Iu afrova ngadalë, siç i afrohesh një relikti të shenjtë. Drita binte tangjent mbi faqen e ftohtë të Maratit, mbi letrën që ai mbante në dorë, më ishte krijuar përshtypja sikur ta kishte shkruar për mua. E fiksova atë çast me një fotografi, për ta marrë me vete dëshminë e një epoke të kthyer në ikonë, edhe pse ajo nuk mund të kapte frymën e ngjirur të atij çasti, ndjesinë që më rrinte pezull në gjoks, si një borxh ndaj kujtesës me një altar përkushtimi. Në fytyrën e tij reflektohej paqe, kurse në trupin e tij plagë. Në të dalë, më fanitej bashkë me pyetjen që ai la pas: Sa mund të vlejë një fjalë e shkruar për drejtësi, në një kohë kur drejtësia vritet çdo ditë?!

U bëra dëshmitare e asaj bukurie që buron nga tragjedia. E asaj jete që e lartëson vdekjen në përjetësi, një himn i dhimbjes politike i sublimuar në art. Pashë njeriun që shkruante për drejtësinë, duke vdekur me laps në dorë. Pashë trupin e njeriut që kishte besuar aq shumë në ideal, sa edhe vdekja iu bë vazhdimësi e fjalës për ditët e vitet e së ardhmes.

Dritarja e Luvrit, prej së cilës pashë brigjet tjera përballë qytetit, i ngjante një kornize të mbërthyer që do të mbajë gjithçka të sigurt e të paprekur nga kohët: Instituti i Francës, pemët e majit që vallëzojnë bri anëve të ujërave të Senës, dëgjohej rrjedha që sillte dhe largonte njëkohësisht shumëçka. Kështu që, nga një dritare e qelqtë me pamje nga Sena, pashë më hollësisht kësaj here se si u pasqyrua jo vetëm drita e jashtme, por dhe ajo e brendshme, që rritej sa herë syri prekte një vepër arti. Tani, nëpërmjet elementeve estetikë, po përpiqesha të kuptoja heshtjen e veprave të artit, të cilat më flisnin përmes një gjuhe të pashkruar, ku shikimi i tyre tejkohor kishte peshën e një enigme të pambarimtë, pa përgjigje, por që të bëjnë t’i duash e të mbetesh me to, në saje të madhështisë të së bukurës.

Në pasditen e dytë të vizitës në Luvër, hap pas hapi, pa e kuptuar se si fluturon koha, u gjenda nën kupolën prej xhami të Luvrit, përballë një Pegasi që fluturonte mbi një trup betejash. Statuja ngrihej sipër, si një thirrje për guxim, dhe dielli, duke rënë pingul mbi trupin tim, më ndante mes dritës dhe hijes. Aty ku Pegasi i mitologjisë merrte formë, trupi im bëhej hije e artit, dhe vetë drita më vinte mbi shpatulla si një shpatë pa teh. Më pas, ngjita një shkallë tjetër, te një tjetër kohë. Përballë meje, një Sfinks egjiptian, i ardhur nga një botë që fliste përmes mermerit, jo të zërit. Sytë e tij të ngulitur në një pikë që as historia deri më tani nuk ia njeh shpjegimin, sytë që më sfidonin sikur më pyesnin: Ti që ke ardhur nga kjo kohë, e nga Gadishulli Ilirik, çfarë kërkon nga heshtja ime?! Nuk pata përgjigje, vetëm ndjeshmëri sapo më përmendi origjinën.

Në fund, hyra në një oborr të bardhë, ku statujat qëndronin pezull, midis lëvizjes dhe ngrirjes. Ishin burra e gra nga kohë të lashta, me trupa që flisnin me gjuhë pasionesh, përplasjesh, harmonish e dramash. Por çudia më e madhe ishte se unë, e gjalla, lëvizja në një muze të palëvizshëm, dhe përsëri më dukej se statujat më shikonin mua si ekspozitë të përkohshme të jetës. Dhe në këtë kthim të brendshëm, kuptova: artin nuk mjafton ta shohësh vetëm njëherë, por vazhdimisht, herë pas here, madje me çdo shikim të përqendruar.

Brenda kësaj simfonie të gdhendur në mermer, ku dashuria, muzika, harmonia, forca dhe butësia gërshetohen me një qetësi që vetëm arti antik mund ta ruajë, të duket sikur ke hyrë në tempullin e ndjenjave që e bëjnë mermerin të flasë, nga një e shkuar e cila rri pezull mbi kohën.

Në oborrin e dritës që flakëronte bardhësinë e përjetshme të Luvrit, kalova mes skulpturave të shumta: pashë një grua të ulur, e kthyer kah një fëmijë që e përkëdhel me një lule; një fyell i prekur nga gishtërinj që s’tingëllon më, por si për çudi, ende mund të dëgjohet melodia e tij në heshtjen që lëviz përreth; një zot që përqafon detin përkrah një hyjneshe të heshtur; një basoreliev ku muzika, libri dhe fjala flasin pa gojë, me sy, me pozë, me ndjesi të kristalizuara në gdhendje. E çuditshme se si një skulpturë pa sy mund të të shikojë kaq thellë?! Se si një trup pa zë mund të të flasë me qartësi fjalët?! Se si një çast i ngrirë në mermer mund të të zgjojë ndjenjat e fjetura në ty?!

Muzeu i Luvrit, përveç që është strehë e veprave të artit, është edhe frymëmarrje e lashtësisë që gjëmon nën kupolat e qelqta, një shteg që të çon përtej kohës, përtej heshtjes së mermerit. Në zemër të këtij tempulli të artit vizituam dy galeri të jashtëzakonshme: Cour Marly dhe Cour Puget. Të vendosura në krahun Richelieu, këto galeri, të ndriçuara nga dritaret e mëdha të qelqta, dukeshin si katedrale të dritës, ku hijet e perëndive, mbretërve, hyjnive dhe heronjve enden me një madhështi solemne.

Cour Marly, oborri i lavdisë së qetë, mban në vetvete frymën e barokut të ndriçuar nga dielli mbretëror i Luigjit XIV. Ishte një strehë për shpirtin estetik të oborrit të Marlysë, ku arti kishte për detyrë të zbukuronte natyrën e ambientin. Këtu Guillaume Coustou “Chevaux de Marly” u jep jetë Kuajve të Marlyt, dy grupe skulpturore të përflakura nga egërsia dhe rezistenca, krijojnë një simfoni të furishme muskujsh dhe lëvizjesh, ku njeriu dhe kafsha kapen në një duel të përjetshëm. Në afërsi ndodhej Antoine Coysevox “La Renommée du Roi montée sur Pégase” e vendos famën mbi Pégasin, duke e ngritur lavdinë mbretërore drejt yjeve me krahë mitologjikë. Ndërsa Antoine Coysevox vendos aty edhe “Amphitrite” (Perëndesha e Detit), qëndron me dinjitet pranë një kaskade që dikur rridhte në kopshte të mbretërve, e vetëdijshme për bukurinë që përfaqëson. Përderisa Cour Marly dukej si këngë lartësimi për elegancën dhe pastërtinë e formës, kurse nga ana tjetër Cour Puget përçohej si rrëfimi i dhimbjes, dramës dhe sfidës. Kjo galeri mban emrin e Pierre Puget, skulptorit që u përplas me jetën dhe artin njëkohësisht. Në të njëjtën galeri, “Perseu dhe Andromeda” e Pierre Puget, shfaqin[UB1]  heroizmin dhe shpresën në përballje me errësirën e mitin. Dhe pastaj, shfaqet “Napoléon en triomphateur” (Napoleoni triumfues) nga François Frédéric Lemot, një statujë që ngjall kujtime të perandorëve të lashtë dhe shpall lavdinë e një epoke që donte të ishte vetë historia.

Përtej këtyre dy oborreve të mrekullueshme, Galeria Michelangelo është një tjetër faltore e heshtjes së bardhë. Këtu pamë dy skulptura të Michelangelo Buonarroti “Esclaves” (Robërit) (Robi i dënuar) dhe (Robi i vdekur), të cilët luftojnë për të dalë nga mermeri, si ide që kërkojnë mishërim. Janë figura të papërfunduara, por pikërisht aty qëndron fuqia e tyre: nuk janë të lidhur vetëm nga zinxhirët, por edhe nga e pamundura për t’u përfunduar, sikur vetë skulptura refuzon të përfundojë. Në fund, me ndjeshmëri zemre u afruam te skulptura “Psyché ranimée par le baiser de l’Amour” (Psiké e ringjallur nga puthja e Kupidit) të Antonio Canovas. Këtu, dashuria është vetë zgjimi, fryma që rrëshqet nëpër trupin e një femre të rrëzuar, që ringjallet përmes prekjes. Ky është kulmi i artit neoklasik, një ndjesi që nuk ka nevojë për fjalë, sepse mermeri flet vetë.

Luvri është vetë kujtesa e formës. Çdo skulpturë përfaqëson imazhin dhe formën e përjetësisë, një dëshmi që tregon se edhe ajo që është gdhendur në gur, mund të rrahë si një zemër njerëzore. Dhe në dritën e qelqtë që rrjedh nga sipër, dukej që secila prej tyre merr frymë, jo si relikte, por si qenie që ende jetojnë me ne dhe do të jetojnë në të ardhmen.

Ka rrugë të ndryshme në botë që i përkasin vetëm qyteteve ku janë dhe historisë së tyre. Por jo  rrugë si “Champs Élysées” që nuk i përket askujt, sepse tani kjo është rrugë të gjithëve. Aty ecet lehtë mbi hijet e shekujve dhe ndriçimin e muzgut të Parisit në prag të natës. Sa herë shkel mbi këtë shteg të gjallë, është sikur futesh në një përfytyrim kolektiv, të gjithë e njohin “Champs Élysées”, madje edhe ata që kurrë nuk kanë qenë aty. “Rruga më e bukur në botë”, thonë. E tillë është. Jo për shkëlqimin e vitrinave, as për rreshtat simetrikë të lisave që e mbulojnë si kurorë antike. Por për heshtjen që fshihet pas zhurmës së njerëzve, për kujtesën që ecën bashkë me kalimtarët, për ndjesinë që s’ka nevojë të përmendet. Shëtita me hapa të ngadalshëm. Gjithçka të duket njëkohësisht edhe reale,  edhe ëndërr. Një grua e vjetër me bastun kalonte në krahun tim si një hijeshi tjetër epoke; një vajzë e re me fustan të kuq shikonte me habi “Arc de Triomphe” (Harkun e Triumfit), sikur donte të përfytyronte Napoleonin. Të gjithë ne që ecnim, ishim një poemë në lëvizje, ndërsa “Champs Élysées” strofa që na lidhte të gjithë në të. Prandaj, në “Champs Élysées”, nuk ndjehesh vetëm turist. Je dëshmitar. Je ëndërrues. Je pjesë e një rruge ku e kaluara dhe e tashmja strukturohen si fjalë që përbëjnë një tog të pandërprerë.

Mëngjesin e së nesërmes, çapitemi drejt “Notre Dame”, si ata që ndalojnë pranë një magjie të përhershme, pa hyrë brenda, sepse ndonjëherë mjafton të jesh afër një legjende. Ajo rrinte përballë nesh si një psherëtimë guri, e lartë dhe e përulur njëkohësisht, me hijen që prekte tokën e me majat që përshëndesnin qiellin. Fytyrat e shenjtorëve në fasadë nuk ishin më figura, por kohë, kohë të largëta e të afërta që na shikonin, që na mbanin mend, edhe pse ne ishim thjesht mysafirë. Dhe ndonëse nuk hymë, ndjemë se ishim brenda një pelegrinazhi të përbrendshëm, ku çdo gur fliste dhe çdo kambanë e padukshme zgjonte diçka në ne. Aty edhe e kuptuam, se jo gjithmonë duhet kaluar pragu për të dëgjuar një shpirt kur të flet.

Është bërë ritual që “Porta e Triumfit” t’na presë përherë, jo si një monument, por si një heshtje e ngritur në gur. Ajo qëndron mes bulevardeve si një kryqëzim epokash, e qetë, sikur dëgjon gjithçka pa thënë asgjë. Në gurët e saj rrinë të gdhendur emra që historia i thërret vetëm kur fryn e fishkëllon erë në Paris. Një hark i madh, që ka parë marshime dhe kthesa, ngritje dhe shuarje, duke qëndruar aty, si një kujtim që nuk zbehet, sado që bota ndryshon përreth. Ndërsa pak më sipër shkojmë edhe te “Kulla Eifel”, e cila të gjithë i pret drejt, me thjeshtësinë madhështore që vetëm strukturat, të cilat nuk përpiqen të duken, e kanë. Ndiheshim si pjesë e atij hekuri masiv të lidhur me horizontin. Një strukturë që duket e ftohtë nga larg, por në afërsi të pret ngrohtë. Është një elegancë prej hekuri që nuk përpiqet të jetë e bukur, por ja që është, madje me të gjitha vështrimet e botës të përqendruara drejt saj.

Në ditët vijuese, radha i erdhi edhe Versajës (Versailles) dhe kopshteve të saj, ia vlen, ngase Versaja është kujtesa që merr frymë. Ishte mëngjes kur u gjendëm përballë portave të Versajës. Aty gjithçka frymonte në emër të së shkuarës. Jo si muze, por si një skenë që ende pret aktorët e saj, andaj edhe hapat tanë, për dy ditë, u bënë ritmi i një përjetësie që ecte në rreth.

Në Versajë, gjithçka frymonte me madhështi që vetëm drita e diellit mund ta përballojë. Arkadat, të zgjatura deri në infinitin e simetrisë, përshkoheshin nga hija ime që ecte në heshtje midis mbretërish të gurëzuar dhe kopshtesh të gdhendur me dorën e një arkitekti që ka folur me hyjnitë. U ula pak çaste pranë basenit të Apollonit, aty ku uji ngrihet në ajër si një fortissimo e zërit operistik, dhe statujat e arta tregojnë një mit tjetër: të bukurisë që nuk mplaket.

Dhe kur mbërritëm në Pallatin Mbretëror të Versajës, ndjemë peshën e historisë së Francës, sidomos që nga Luigji XVI, Maria Antuaneta, Napoleoni, Zhosefina... betejat, kalorësit e lavdisë, sallonet mondane, dhomat e arta, pikturat e murit që rrëfejnë epope, skulpturat kolonë që mbajnë brenda frymën e shekujve. Ishte një muze i gjallë i pushtetit, dëshirës, rënies dhe madhështisë. Çdo hap aty është një hap mbi tapetin e kohës, mbi gjurmët e një bote që jetoi në madhështi, derisa u përmbys nga vetvetja. Mirëpo, më befasoi mënyra si ishin emërtuar sallonet në Pallatin e Versajës, një përzierje lavdie, mitologjie dhe pushteti që i jepte secilës dhomë një karakter skenik, aty ku emrat e dhomave ndjekin orbitën e një rendi qiellor, më bënte të ndihesha si grimcë e një kohe që rrotullohej jashtë meje, por që na përfshinte edhe neve në qendër. Po, është e vërtetë që në zemër të Pallatit

Mbretëror, Apartamenti i Madh i Mbretit nuk ishte vetëm rezidencë, por një univers i ndërtuar me qëllim simbolik. Çdo sallon mbante emrin e një planeti dhe të një perëndie romake, një rend që pasqyronte strukturën heliocentrike (model kopernikian) të njohur në shekullin XVII, me Apolonin në qendër, si perëndinë e diellit dhe arteve, por mbi të gjitha si pasqyrë e Luigjit XIV, vetë “Mbretit Diell”. Në këtë radhitje mitologjike, vizitori kalon përmes Venerës, Dianës, Marsit, Merkurit, Jupiterit dhe Saturnit, një udhëtim që ngjan më shumë me lëvizje nëpër qiell sesa në një pallat. Këto emërtime nuk ishin rastësore: ato e vendosnin mbretin në qendër të një universi të përkryer, ku arti, pushteti dhe koha rrotulloheshin rreth tij.

Aty, pushteti nuk demonstrohej përmes fjalës, por përmes arkitekturës së ngarkuar me mit dhe dritë. Përderisa ecnim nëpër sallonet që bartnin emrat e yjeve, më dukej se historia nuk kërkonte të ruhej, por të sundonte ende përmes lavdisë së heshtur dhe emrave që ende ndriçonin nëpër ato mure.

Versaja?! E ç’mund të thuhet e të shkruhet për të?! Është vetë mrekullia e një magjie përtej zhurmës urbane, ajo nuk është thjesht një vend, është një frymë tjetër, që të tërheq ngadalë si ëndërr e zgjatur. Kopshtet e saj s’janë vetëm për t’u parë, ndërkaq vjen si një ëndërr, edhe pse e pamundur, për t’u jetuar. Dy ditë në kopshtet e saj ishin si të ecje brenda një simfonie të gjelbër, ku çdo degë, kopsht, lule, ale, shatërvan... mbartnin kujtesë më vete. Rrathë gjelbërimi që të futin në një vallëzim të heshtur, gjithçka të flet me një dialekt të vjetër të bukurisë. Ndërkohë, nga këndvështrimi tjetër, edhe sot në ato shtigje, shfaqet Maria Antuaneta me botën e saj prej ëndrrash të bardha. Ajo fshihet, endet ngado, në pallate, në oborre, në fshatrat e vogla që i ndërtoi për të harruar vetveten, për të harruar fronet dhe kurorat (aty ndjeva një trishtim që nuk shprehet me fjalë, një luks i brishtë i ndërtuar mbi dëshirën për thjeshtësi). Për më tepër, kjo thjeshtësi e imituar, ishte më mbresëlënëse se vetë luksi. Dritaret e atyre objekteve sikur flisnin për një grua që donte të ikte nga vetvetja, por ja që mbet mbeti aty përgjithmonë. Kopshtet e saj, që flasin me gjuhën e gjelbërimit të stërpunuar, ishin një simfoni që s’kish nevojë për nota. Aty pra, Maria Antuaneta lëviz ende, e brishtë dhe krenare, në fshatrat e saj iluzive, ku kërkonte lirinë përmes një imitim poetik të thjeshtësisë brenda kësaj galaksie tjetër, nëse mund të quhet, të kohës dhe artit. Kopshtet e saj janë lutje të gjelbra, të rreshtuara me durim shekullor, si psalme që frymojnë në çdo degë, në çdo petale. Secila pemë mbart hijen e një pritjeje të gjatë, secili shteg është një varg i heshtur që të çon drejt një kuptimi që (s)ka emër. Qëmoti në ato sheshe të ngadalta, edhe uji rrjedh me kujdes, sikur të mos shqetësojë kujtimet që flenë mbi lule e bar. Por në Versajë, diku përtej këtyre portave të arta dhe dhomave që rrezatojnë pasuri e fuqi, ndodhet një vend ku koha flet me një gjuhë tjetër. Një shteg i gjelbër të çon në një fshat të vogël, të përkryer, të qetë, një fshat që nuk lindi nga toka, por nga dëshira e një mbretëreshe që nuk donte më kurorën, por thjeshtësinë. Në vetminë e atij fshati të bukur, ku gjithçka ishte natyrë e pastër, ajo më vinte në mendje si një figurë e bardhë, e ndalur mes drite e dheu. Maria Antuaneta, gruaja që do të mbahej mend për fjalët, mbase që s’i tha kurrë për të treguar psenë e vërtetë. Në kopshtet e saj të fshehta, bari nuk ishte vetëm bimësi, ishte strehë. Ishte hera e parë që pashë trëndafila të egër (rosa canina) me një ngjyrë rozë të mbylltë, gati të heshtur, si në zymtësinë e një kujtimi që nuk plaket. Nuk kishte asgjë të dekoruar tepër aty, çdo gjë ishe e natyrshme. Dhe, mes atij gjelbërimi të butë, trëndafilat ndonjëherë më ngjanin si mendime të pathëna të mbretëreshës së trishtuar. Aq sa më dukej se, çdo petale kishte një rrudhë, jo nga koha, por nga kujtesa. Ndoshta përmblidhnin të gjitha: aromën e ngrohtë, tokën dhe vajzërinë, gjendjen shpirtërore, mbretëreshën e fshehur...

Dhe ai fshat me shtëpi të vogla prej guri dhe çati të kulmuara nga kashta, me mullirin, stallën, kopshtin e perimeve dhe liqenin e qetë, ishte më shumë se një peizazh idilik ishte një rebelim a përqeshje e heshtur kundër oborrit. Ndërkohë që lart në sallonet e Versajës vallëzohej nën dritën e kristaleve dhe aroma e parfumit përplasej me aromën e politikës, kurse poshtë, në “Hameau de la Reine” (Hamletin e Mbretëreshës), Maria Antuaneta ndoshta shihte bagëtinë, ecte zbathur në barin e lagësht dhe ulej në verandat prej druri si një fshatare që kishte harruar frerin e historisë. Aty, ajo nuk ishte më bashkëshorte e Luigjit XVI, por grua. Grua që kërkonte prehjen e duhur në një jetë që s’ia dha kurrë. Kështu që, e përndjekur nga sy që gjithmonë kërkonin luksin tek ajo, ndoshta Maria Antuaneta nuk donte më të ishte as model, as objekt, as mbretëreshë. Ajo donte të ishte e padukshme. Dhe ajo e ndërtoi vetë padukshmërinë e saj, me dru, me dritë dielli e hëne të butë, me kroje rrjedhëse natyre, lule mali, këngë zogjsh e qetësi fshati.

Për këtë arsye, çdo hap që shkelja në ato shtigje të vogla, çdo shikim drejt liqeneve të heshtura, më ftonte të mendoja jo për madhështinë, por për brishtësinë. Për atë hijeshi të brishtë plot delikatesë, që kërkoi ndjeshmëri në një botë e cila nuk ia lejonte. Në fund, fjalët zbehen para saj, sepse Maria Antuaneta nuk humbi nga historia, ajo u bë një shenjë e saj: një shenjë që tregon se edhe brenda luksit e arit, mund të ketë një shpirt që kërkon aromën e luleve e barit.

Në këtë fshat ëndrrash, ku gjithçka dukej e vërtetë teksa luante me fëmijët e saj, shëtiste nëpër livadhe, dhe ndoshta… priste dikë që e bënte të ndjehej më e gjallë se lart çdo sallon mbretëror. Nga ana tjetër, flirtet, që oborri i përfliste si mëkat, ndoshta ishin vetëm pasthirrma të një gruaje që kishte lindur për të ndjerë, jo vetëm për të sunduar. Në mjediset intime të atij fshati të ngritur me dorën e arkitektëve dhe ëndrrën e një gruaje të mbyllur në frorin e kurorës, ndoshta ajo gjente afërsinë që i mungonte, takime që nuk ishin prej protokolli, vështrime që nuk ishin urdhër. Kështu ndonjëherë, poshtë Versajës që ndriçonte me llambadarë, ajo gjendej në atë botë të lirshme ëndrrash, duke qëndruar me kanata dritaresh të hapura drejt liqeneve të qeta, edhe teksa rrëfehej. Jo me fjalë. Me mënyrën se si ecte zbathur, se si qëndronte gjatë mbi një urë, se si qeshte pa skenografi. Na tregoi, se ajo nuk deshi të ishte vetëm mbretëreshë, por një grua që dashuronte (donte) dhe po ashtu të ndjehej e dashuruar. Në ato shtëpi të vogla, të ndërtuara me baltë, drunj e kashtë, me çati që shkëlqenin nga vesa mëngjesore e muzgu i perëndimit diellor, ajo krijoi një vend ku të ishte thjesht Maria. Jo përballë turmave, por përballë pasqyrës së vetvetes, dhe ndoshta përballë atij që e deshi e që pallati s’e njihte a s’e dinte?! Për këtë, historia mund ta ketë gjykuar. Por letërsia, letërsia e ndjen, e kupton, e fal.

Në një qoshe të fshehur të kopshtit të mbretërve, përtej pallateve dhe pasqyrave, ndodhet një vend ku guri kish krijuar një gurrë-ujëvarë. Shkëmbinj që dukeshin sikur janë rrudhat e vetë tokës, me një gjeometri që s’e ka shpikur asnjë arkitekt, por vetë koha. Rrënjët, uji, era, guri  dhe heshtja, të pestë së bashku e kishin gdhendur këtë faltore natyrore.

Unë u përvodha në atë shteg pa zë. Rreth meje, guri më fliste me gjuhën që e kemi harruar prej shekujsh, dhe nga lart, një ujëvarë e hollë, e pastër si loti i kthjelltë, i ndriçuar nga drita, binte mbi zemrën e gurit si një përqafim që në ndarje lotët lënë lagështinë në sup.

U ndala. E pashë ujin që binte, pikë pas pike, ashtu siç kalon koha. Çdo pikë më dukej si një fjale që zbret prej së larti, si një mendimi që ndonjëherë s’i nevojitet asnjë fjalë që të flasë. Pashmangshëm mendova për sa gjëra që rrjedhin e shuhen. Për dhimbjet që bien lehtë, por lënë gjurmë të përjetshme. Për një çast, aty, e ndjeva veten më afër natyrës sesa historisë.

Skulptura është Erosi (Kupidoni) që përpiqet të zgjojë Psikën, dashurinë e fjetur — një nga rrëfimet më të ndjera të mitologjisë, që përshkruan forcën e dashurisë së vërtetë për të ringjallur shpirtin. Ky është Tempulli i Dashurisë, një strehë mitike që Maria Antuaneta e ndërtoi mes kopshteve të saj, jo për të ndriçuar pushtetin, por ndoshta më shumë, për të ruajtur një kujtim që s’duhej të vdiste.

Një çast përballë dashurisë kur je me dashurinë, ndodh kur je nën një strehë mitike që quhet Tempulli i Dashurisë, një tempull ku dashuria merr formë. Kaluam urën pa ndjerë hapat dhe u gjendëm nën një kupolë të rrumbullakët, të mbështetur mbi dymbëdhjetë kolona korintike, të cilat ngriheshin drejt qiellit si duar që luten, kurse në qendër pamë një skulpturë të bardhë. Statuja që ndodhet në mes të tempullit të Dashurisë përfaqëson Erosin, zotin grek të dashurisë, i cili në mitologjinë romake është i barasvlershëm me Kupidin (Kupidon në frëngjisht, Cupid nga latinishtja). Ai gdhendte harkun tij nga forca e Herkulit, sikur të na kujtonte se dashuria nuk lind e nuk mbahet gjithmonë nga dielli e qetësia, por edhe nga stuhitë e shtrëngatat, mjafton që zemrat dhe duart të qëndrojnë të lidhura. Jo pak kohë, mbetëm në qendër të mitit të përqafuar me dëshminë e një ndjenje që u (ri)bë tempull. S’na u desh të flisnim, sepse vetë heshtja nën kupolën e dashurisë foli për ne dhe e kuptuam: ky tempull ishte ndërtuar jo prej gurësh të ftohtë, po prej zemrash që zgjedhin të ecin bashkë drejt përjetësisë.

Erosi na bekoi në ndarje, me krahët e tij dhe ne, përkrah tyre, u nisëm për t’u kthyer si dëshmitarë të një dashurie që nuk ka moshë, as kohë, as vdekje! Dhe jehona proverbiale: “Dashuria është dorë e ngrohtë që të zgjon pa të tronditur.”, e këtij tempulli të vogël që na vinte pas, mbante ndjenjat më të mëdha e sublime se çdo pallat mbretëror. Mbase është vetë besimi, se dashuria e vërtetë nuk mjaftohet me trupin, por kërkon shpirtin. Dhe kur e gjen, nuk largohet, rri zgjuar një jetë të tërë.

Teksa rrugët e fshehta të fshatit mbretëror më zhdavaritnin nën hapat e fundit… Përfundimisht mendova qartë: ajo nuk iku nga Versaja, por krijoi një parajsë të vogël brenda saj, për t’u larguar nga gjithçka që e mbante, dhe t’i afrohej gjithçkaje që e ndiente!

Porsa lamë pas ëndrrën e gjelbër, rruga na çoi drejt hijes së Pallatit Mbretëror të Versajës. Përgjatë dy ditëve, nga hijet e dritës së butë, ecëm drejt portave e sallave të solemnitetit, me ndjesinë e një përballjeje të heshtur me historinë. Aty, çdo pasqyrë reflektonte epokën që kërkonte t’na shihte drejt e në sy. Shkëlqimi nuk të ftonte ta admiroje, por të kuptoje se pas llambadarëve, atij luksi dhe ari, fshihej një barrë e rëndë, zbrazëtia e një pushteti që fliste më shumë për vetminë sesa për lavdinë, zbrazëti e zbukuruar me ar.

Është thënë dhe do të thuhet, se Parisi, nuk ecën mbi rrugë, por ecën mbi kohë. Brenda Pallatit Mbretëror ka hapësira jo vetëm që i sheh, por edhe që të shohin thellë, qetë, sikur ta dinin prej kohësh ndjeshmërinë e secilit vizitor. Në atë labirinth të ndriçuar me llamba kristali.

E në zemër të këtij pallatit të Versajës qëndron i ashtuquajturi Salloni i Pasqyrave (Galerie des Glaces), një korridor drite dhe kujtese, ku koha nuk ecën përpara, por shpërndahet në çdo pasqyrë, duke u kthyer në ndriçim të shpirtit. Pasqyrat nuk tregojnë vetëm ndriçimin e tyre, ato tregojnë të kaluarën. Po qe se sheh mjaftueshëm më gjatë, do të shohësh më shumë, ngase Salla e Pasqyrave nuk pasqyron vetëm praninë, ajo tundon edhe hijet. Dhe për një çast, mendova se po shihja një fustan të Antuanetës, duke valëzuar në refleksin e kohës. Pas saj, në thellësi të pasqyrave më ndriti një trill tjetër i hijshëm, sikur shfaqej fundi i mëndafshtë i fustanit të Zhozefinës, duke u tretur me dritën, apo një lëvizje dore...

Pasqyrat rreshtoheshin përballë dritareve gjigande që hapeshin drejt kopshtit mbretëror, dhe drita që hynte prej andej shpërthente në qindra shndritje, si në një rrëfim qiellor të kapur në xham. Çdo hap i hedhur mbi atë parket të heshtur e me histori të përkthyer në shkëlqim, është si të ecësh mes dy kohëve: asaj që ka qenë dhe asaj që endet brenda teje.

Aty janë zhvilluar pritje madhështore, janë përfunduar luftëra përmes bisedimesh e marrëveshje nënshkrimesh, janë nënshkruar paqe dhe janë përmbyllur epoka. Por përballë dritës së pasqyrave, njeriu mbetet vetëm ai që është: njeri i vogël, i bukur a jo i bukur, i përkohshëm!

Drita që hyn përmes dritareve, reflektohet përballë jo vetëm pasqyrave, por edhe në kujtesën e një epoke, e cila shndriti dhe u shua me të njëjtën shkëlqim të pamëshirshëm.

Ke ndjesinë se, duke qëndruar aty qoftë dhe për një çast, vesh trupin me dritën që rri pezull në ajër, një dritë që nuk shpërthen, nuk bërtet nga entuziazmi ynë, por përshkon me një hijeshi të përmbajtur. Llambadarët prej kristali varen si yje të ngrirë, të ngurosur në një qiellzanë të artë. Muret, të veshur me ar dhe kujtesë, i japin dritës një peshë të rrallë, një ndriçim që nuk shndrit për të të verbuar, por më shumë për të të përulur. Nuk ka vend tjetër ku drita është kaq e rëndë, kaq e heshtur, kaq e pranishme në mungesë.

Nuk di nëse dola unë nga ajo sallë, apo ajo mbeti brenda meje?! Di vetëm që, aty ku dikur pasqyroheshin mbretër e mbretëresha, kontë e princesha, gjeneralë, luftëtarë, artistë etj., tani përhumbeshin mendimet e mia. Pasqyrat kishin kyçur gojën, nuk thoshin si dukeshim, por vetëm ruajnë heshtjen për atë që ndjen. Nuk na e kthyen dritën, por na ndalën brenda tyre, aty ku mendimet ecin zbathur, dhe njeriu kujton kush është. Dhe, ndoshta nuk ka reflektim më të vërtetë se sa ajo që nuk shihet, por që të ndjek përjetësisht nga brendia!

Në një sallon të heshtur në Versajë, drita binte lehtë mbi tri skulptura mermeri të bardhë, nuk ishte dritë e zakonshme, ishte dritë që shkruante dashurinë përballë lavdisë apo anasjelltas, lavdinë përballë dashurisë, ashtu siç shkruan vetëm koha mbi gjurmët e njerëzve që deshën shumë po ashtu dhe humbën shumë.

Në njërën anë ishte Napoleoni i ri, i gdhendur me qëndrim të drejtë ushtaraku, me fytyrë të palodhur, gjunjë që s’janë mësuar të përkulen, është ushtaraku që s’e njeh humbjen dhe sytë që shohin përtej kufijve të botës që ende s’ia kishte ndjerë pushtetin.

Ndërkaq anash, në krahun tjetër, pak hapa më tej, ishte Napoleoni i vjetër ulur, i lodhur, i mbledhur në heshtje, si një hije e vetvetes, duke iu bërë barrë më shumë mendimet sesa trupi, me sy të ngulitur diku përtej epokave që e lavdëruan e pastaj e lanë. Për një çast, në heshtjen e sallës, duket se ata shikohen. Jo si skulptura, por si kujtime të gjalla. Njëri, që ndërtoi perandori dhe pushtoi kontinente, tani ulet i menduar, i përulur para mungesës së saj. Tjetri, i ri, qëndron në këmbë i verbuar ende nga pushteti, i pamëshirshëm ndaj çfarë do të humbë.

Ndërsa Zhozefina pozicionohej në pikën intermediale përballë dy projeksioneve ikonografike të një subjekti historik: Napoleonit si idealizim rinor dhe si figurë e rrënuar nga historia. Ajo nuk ishte thjesht bashkëshoqëruese e rrugëtimit të tij, por një ndërmjetëse simbolike mes mitit dhe rrënimit.

E gdhendur siç ishte, me hijeshinë që e sfidon çdo kohë, Zhozefina, e skalitur me butësi, me flokë që dukeshin se mund të lëviznin nga një erë e lehtë, me një elegancë që nuk kërkonte lavdi për të qenë e madhe. Ishte vetë Zhozefina, ajo që s’iu nënshtrua as kohës, as burrit që sundonte botën, rrinte me heshtjen e grave që dashurojnë deri në fund, por kurrë nuk kërkojnë më pak nga dashuria sesa vetveten. Ajo nuk ishte gjeneral, as perandoreshë në kuptimin e pushtetit, por ishte fitorja e vetme që Napoleoni nuk arriti ta mbajë.

Në këtë përballje të ngrirë mermeri, figurat nuk ishin më skulptura, por ndjenja që kishin gjetur formë, më konkretisht të thuhet, ai, i ndarë mes të kaluarës së lavdishme dhe të tashmes së brishtë, kurse ajo, e cila nuk e ndoqi deri në fund, por mbeti aty ku askush tjetër s’do të kishte qëndruar: në kujtesë.

Të njohura janë dhe letrat autentike të Napoleon Bonapartit drejtuar Zhozefinës, për dashurinë e thellë dhe mallin që Napoleoni ndiente për të gjatë kohës që ishte larg saj. Ato ngjajnë si psalme dhimbjesh të mbytura në dritë të zbehtë, e herë-herë edhe si litani e shpirtit të thyer, sa që në çdo fjalë të Napoleonit ka më shumë dridhje se në çdo marshim ushtarak. Ai, që dikur shkruante: “Nuk kam kaluar asnjë ditë pa të dashur; nuk kam kaluar asnjë natë pa të përqafuar; nuk kam pirë një filxhan çaji pa mallkuar lavdinë dhe ambicien që më largojnë nga zemra e qenies sime.” (Napoléon Bonaparte. (1796, March 30). Lettre à Joséphine. Fondation Napoléon.  https://www.napoleon.org).

Në një letër tjetër i shkruante:

“Që kur u ndava prej teje, kam qenë vazhdimisht i trishtuar. Lumturia ime është të jem pranë teje.”  (Bonaparte, N. (1796–1797). Letters to Josephine. In Napoleon [Interactive Exhibition]. PBS. Retrieved from https://www.pbs.org/empires/napoleon/n_josephine)

Sikurse kuptohet, ajo s’ishte thjesht dashuri. Ishte mungesë që nuk e zëvendëson as lavdia, as titulli, as kontinentet e pushtuara. Pra, në këtë sallon të Versajës, më shumë se rëndesa e  mermerit, është mungesa që peshon. Dhe më shumë se historia, është zemra që ka mbetur pa përgjigje. Sepse Zhozefina nuk ishte një grua e zakonshme. Ajo ishte një shpirt i lirë në një kohë të gabuar, një ndjenjë që Napoleoni e kuptoi vetëm kur e kishte humbur. Dhe letërkëmbimi i tyre, i botuar më vonë, si një ekspozim i ndjenjës së plagosur, është më i fortë se çdo fushatë ushtarake. Andaj, siç u pa edhe vetëm në dy citatet e sipërme, në çdo fjalë të Napoleonit, mbeti përgjithmonë si një mall(kim) i butë i zemrës së tij, është një burrë që i shkruan jo botës, se botën e kishte, por asaj që nuk i përkiste më, burri që kishte gjithçka dhe prapëseprapë ishte bosh.

Zhozefina ka mbetur përballë tij në atë sallë, e thellë, e papërkthyeshme, mbase si një figurë që e zbut fuqinë me praninë e një ndjeshmërie të papërjetuar, një lirikë e munguar e betejave. Dhe nëse e sheh Zhozefinën gjatë, mund të ndjesh se ajo e di që si grua dashuroi më shumë se ç’lejonte koha. Di që është ende qendra e ndjenjës, dhe që Napoleoni, as në jetë, as në përjetësi, nuk ka mundur të largohet, por ka zgjedhur edhe sot të qëndrojë përballë saj.

Besoj që secilit do t’i bëjnë përshtypje këto tri figura në Versajë, sepse posa afrohesh, mund ta ndjesh frymën e pranishme që endet në sallë. Jo, nuk është era! Është mungesa. Është dashuria e një perandori për një grua që nuk sundohej. Apo thënë drejtpërdrejtë, është peshorja mes lavdisë që tretet dhe dashurisë që mbetet, një dashurie më të madhe se vetë perandoria që ndërtoi. Këto tri figura përbënin një dashuri. Apo thënë më mirë një përjetësi e gdhendur jo për të triumfuar, por për të dëshmuar se zemra ka histori që as historia nuk i sundon dot.

Ishte mëngjesi i fundit i qëndrimit tonë në Paris. Ajri i Parisit kishte një kthjelltësi të rrallë, sepse Parisit i shkon përshtat qetësia elegante, andaj, pikërisht këtë ditë si të dinte që duhej të heshtte për ta lënë zemrën të fliste. U ngjitëm lart, mbi tarracën e “Galeries Lafayette” (Galerisë Lafajetë), për të pirë nga një kafe me shijen e fundit të këtij udhëtimi që na kishte rihapur jo vetëm sytë, por edhe zemrën me përndritje. Përpara syve tanë u shfaq një Paris i mbledhur në një panoramë që nuk e përmbante dot asnjë kornizë: çatitë e bardha si fletë letre, Kupola e Operës së famshme Garnier që dukej si nota e parë e një simfonie vizuale, dhe më larg, Kulla Eifel e drejtë, një vulë që certifikonte se ky ishte Parisi, Senën e monumentet tjera... si palimpsest drite dhe kujtese që kush i sheh nga afër, nuk do t’i zbehen kurrë.

Prej asaj lartësie, çdo gjë dukej më e pastër, më e thjeshtë, më e bukur e më e thellë. Kishte diçka përvëluese në heshtjen e qytetit që zgjatej poshtë, sikur vetë Parisi po na falënderonte edhe kësaj here si herëve tjera. Çasti kur kafen e nxehur e mbaja në duar, e shijova si një përqafim të fundit. Përqafim me shijen e fundit që lë qyteti para largimit. Kështu që, nuk ishte më vetëm kafe. Ishte pikë e përmbylljes, ishte shija e gjithë këtij udhëtimi të përthithur në një gllënjkë.

Kur ti i dashur, (që më mbart në çdo varg të (pa)dukshëm) dhe unë, qëndruam përballë skulpturës tipografike “Paris je t’aime”, kjo frazë verbale mori formë tjetër: “Mon amour, je t’aime”, jo vetëm se ishim bashkë aty, si më parë, por sepse kjo shprehje e dashurisë që nga njohja jonë, është bërë përkufizimi më i bukur romantik për ne. Kishim riardhur me sytë e etur për riprekjen e kujtesës, ndërsa po ktheheshim prapa me zemra të shndërruara në prehje. Në sytë tanë nuk kishte vetëm pamje, por përjetime të shndërruara në poezi. Duke u larguar, nuk morëm vetëm fotografi. Morëm tingullin e hapave mbi gurët e Champs-Élysées, morëm dritën e artë mbi Fontanën e Versajës, morëm hijen që na ndiqte në Galerinë Apollo dhe erën që na preku te Sena si një përqafim tinëzar.

Atje lart, në tarracën që dukej si ballkoni i kujtimeve tona, ndjemë se nuk ishim më vizitorë. Ishte Parisi që kishte hyrë në mua, në ty-në ne, për të qëndruar gjatë, mbase përgjithmonë, si një fjongo e bardhë, e lidhur mes ndjesisë së këndshme dhe kujtesës së bukur.

Mbi këtë tarracë, me erën që më shprishte flokët dhe dritën që futej në sytë e mi si një premtim i padukshëm, e ndjeva Parisin jo më si qytet, por si pasqyrë, ngase: të gjithëve na duhet ndonjëherë një vend ku të shtegtojmë, që të shohim qartë se sa e bukur është ajo që lëmë pas. Dhe për pak çaste, duke zbritur, gjithçka lihej ashtu siç ishte, në vendin e vet, fraza “PARIS JE T’AIME”, peizazhi, frymëmarrja, ti dhe unë-ne.

Përgjatë kthimit, rrugës në aeroport, e dija: nuk po e lija Parisin pas, por po e mbaja si çdo herë brenda meje. Kur të kthehem në Prishtinë, me kafet e mëngjesit që do të pi, do të mbart një grimcë shije të këtij qyteti që po e lë dhe çdo ndjesi largimi do t’ma rikujtojë atë tarracë, ku sytë tanë, duart tona dhe qyteti, për pak çaste, u bënë një!

Në përmbyllje të këtij kapitulli të paharrueshëm, kuptuam që Parisi nuk ndryshon, është shpirti ynë që zgjohet ndryshe sa herë që vjen dhe ec nëpër rrugët e tij. Në çdo kthim, ai nuk na pret, ai na thërret. Dhe atë çast kur mendojmë se e njohim, ai na rrëfen një vështrim tjetër, një kanatë dritareje të panjohur, një ndjenjë që s’e kemi përjetuar më parë. Sepse Parisi nuk përsëritet. Ai është përjetësisht i ri në kujtesën tonë, dhe pikërisht për këtë, mbetet i papërsëritshëm në çdo përsëritje!

Paris, maj 2025