Lumnie Thaçi-Halili: FJALA SI FRYMË PËRJETËSIE

Ese interpretuese për librin “Rron Arbri, rron” (Rreshta e lot), të autores Shemsije Ibrahimi, URA, 2025

“Kur nëna vajton të birin teksa përkund dhimbjen në gjoks, ndalet koha dhe heshtin engjëjt. Ofshamën gulçuese të saj s’ka mur e kufi që e ndal, s’ka qiell që s’e përcjell. Ajo s’është veç dhimbje, është zë që shpon përjetësinë, është lutje që digjet si qiri dhe bëhet dritë në errësirën e pashpjegueshme që e rrethon, sepse kur digjet zemra e një nëne, digjet vetë trupi i botës.”

Përmes këtij epigrafi të konceptuar si një lutje dhe shpallje të shenjtë, po bëjmë edhe çeljen e librit “Rron Arbri, rron” (rreshta e lot), autore Shemsije Ibrahimi (e ëma e Arbrit), me peshën e dhimbjes. Epigraf që sjell një ndjesi të thellë kalimi, si një hap që bëhet nga jeta në kujtesë, nga e tashmja në përjetim, i cili përçon idenë e ndaljes përpara se të hysh në dhomën e shenjtë të kujtimit, dhimbjes dhe më pas dritën që lind prej saj.

Struktura e këtij libri nuk ndjek vijën e zakonshme të rrëfimit. Nuk ka hyrje që të përgatit, as kulm që të para­lajmëron, as përmbyllje që të qetëson. Sepse, as jeta vetë nuk ecën sipas kapitujve  dhe dhimbja nuk njeh kompo­zim klasik. Ky është një dorëshkrim zemre, një ritëm i çrregullt frymëmarrjeje që ngjitet nga thellësitë e shpirtit për të trokitur butë ose për të klithur heshturazi mbi çdo faqe. Secila pjesë është si një damar që pulson për Arbrin: një kujtim që shkruhet me  dridhje zëri e duar të lëkun­dura nga mungesa. Këtu, fjalia nuk është vetëm njësi gramatikore, por një psherëtimë e kthyer në tekst. Fryma e çdo rreshti është përzierje e dashurisë që nuk shteret dhe dhembjes që nuk shërohet as me kalimin e orëve, ditëve e viteve... Kështu, ky libër nuk është thjesht një rrëfim, është një ritual i përditshëm, një akt i shenjtë i përkujtimit, një mënyrë për ta mbajtur Arbrin gjallë në fjalë, në frymë, në lutje... Nëna e tij Shemsija, nuk shkruan vetëm për të treguar, ajo shkruan për të mbijetuar, për të ndriçuar terrinën që ka mbetur pas.

Në këtë rrëfim libror, nuk ka vend për zëra të ngritur me qëllim prekës. Sepse dhimbja asnjëherë, nuk kërkon të dëgjohet me ngulm, ajo thjesht është e gjallë dhe e heshtur, bren palcën e çdo qelize. Ajo nuk ka nevojë të mbulohet me petkun e stilistikës, ngase në sfondin tjetër të pasqyrës, është vetë esenca e shprehjes shpirtërore nga mbin njerëzorja. Kur ajo thotë “fjalët më ikin nga dora për aq sa ndjej”, ajo nuk përdor një metaforë, por ajo humb vetveten në zbrazëtinë e një heshtjeje që lë mungesa e të birit, të cilën s’e përmbush asgjë. Kur duart i ftohen “si dheu”, nuk është krahasim, është një përjetim trupor i afërsisë së një nëne me ikjen...

Ky libër nuk ecën me hapin e syrit, por me mishërimin e padukshmërisë së ndjerë, lexohet si një lutje: ngadalë, me ndalesa, dhe me shpirt në dorë. Duhet ndalur në secilën rresht, si në një dhomë kujtese ku gjithçka është e gjallë: zëri i djalit-Arbrit, shikimi i tij, shpresa, dëshira, përqafimi i fundit që nuk mbaron kurrë, por rri i ngrirë në zemër, sy e kujtesë të saj. Dhembja këtu nuk është stoli e fjalës, por shkallë përmes së cilës lexuesi ngjitet drejt një lartësie, ku kuptohet qartë se çfarë do të thotë me të vërtetë ta duash dhe ta humbësh atë bimë të mbirë në kopshtin e zemrës, që e do më shumë se veten.

Figura amtare në pasqyrën e dhimbjes

Përgjatë leximit, lexuesi do të shohë që këtu ka dhimbje që nuk shpërthejnë në britmë, por qëndrojnë të shumtat në heshtje, në këtë gjuhë të thelbit që fjalët s’e përkthejnë dot, si një rrufe që përpihet nga qielli pa bubullimë. Zëri i saj nuk ngjiret, por zhytet thellë në nektarin e kujtesës, si gdhendjet e shenjta mbi gurët e përjetësisë në vetëdijen e pavdekshme. Libri që mban emrin  “Rron Arbri, rron” rrëfyer nga nëna e tij, Shemsije Ibrahimi, është një përkulje elegjiake përpara një dhembjeje që nuk kërkon të dëgjohet por të ndjehet deri në palcë të qenies. Rrëfimet janë fjalë pa rimë që shpërthejnë në çdo rresht, ndrisin si yje në qiellin e mbuluar, janë ndjesi shpirti.. Ndonjëherë, ke idenë sikur nuk janë shkruar, por kanë rrjedhur, si gjaku i një plage që nuk qetësohet kurrë. S’i ngjan vajtimit në asnjë t’pame gjame, por që e ruan në ritmin e lotit, në çerdhen e zbrazët ku zemra rri pa prehje, duke e ruajtur zërin e të birit si amanet, si psherëtimë që nuk venitet.

Në këto rrëfime, nuk ka vend për ngushëllim të rremë. Ka vend vetëm për përjetim të thellë, për ngulmim të kujtimit në kohë. Kjo dhimbje, që përshkon secilën fletë të këtij libri, i tejkalon krahasimet. Është më shumë se një vaj nëne,  është një urë e padukshme mes jetës dhe përtej jetës, ku dashuria nuk ka kufij, dhe mungesa e përhershme, fatkeqësisht, bëhet formë e re e pranisë.

Në Ajkunën që qan për Omerin, dëgjojmë një botë të thirrur nga thellësia. Në nënën e Rexhës, shohim dhimbjen që sfidon vdekjen. Në Isabel Allenden dhe Paulën, gjejmë fjalën që frymon për të dyja. Por këtu, në këtë libër, dhimbja nuk është as legjendë, as metaforë: është realitet që s’mund të përballohet, veçse duke e shkruar. Dhe nëna e Arbrit, e ka bërë – ka gdhendur dhimbjen në gjuhë, që ajo të mos heshtet në humnerën e harresës, por të mbijetojë si një murmurimë e shenjtë e kujtesës së (pa)heshtur për dashu­rinë që nuk vdes kurrë!

Nëpër këto fijeza të padukshme dhimbjesh që lidh mendjen me kohët, vetvetiu të shfaqet analogjia e figurave të nënave nga Ajkuna kënga epike “Ajkuna qan Omerin” (Cikli i kreshnikëve) tek Izabel Allende me romanin “Paula”, nga Nëna e Rexhës kur vajton te “Kënga e Rexhës” te Nënë Shemsija për Arbrin etj. Dhimbja e nënës, në tekstet shqiptare dhe ato botërore, është një algoritëm kompleks i ndërprerjes së jetës në kulmin e saj. Ajo nuk është vetëm humbje e një njeriu, por këputje e një ëndrre, rrënim i një brezi që s’iu dha kohë e mjaftueshme. Kjo analogji vendos në një linjë të gërshetuar katër tekste që i ndajnë shekujt, por i bashkon çasti kritik kur jeta ndalon:

a) Omeri bie në luftë,

b) Rexhën e mbyt kali natën e dasmës,

c) Paulën e rrëzon sëmundja në lulen e rinisë,

d) Arbri diagnostifikohet me kancer tri ditë para dasmës.

Veçanërisht, kënga epike, apo popullore shqiptare mbart në vetvete gjurmë të gjera ndjesish të thella emocionale, shoqërore dhe estetike. Në qendër të shumë këngëve që nga eposi i kreshnikëve e deri te vajet elegjiake, qëndron figura e nënës shqiptare, bartëse e dhimbjes, krenarisë dhe e heshtjes që flet nga përfaqësimet më të fuqishme të këtyre figurave: Ajkuna, në eposin heroik “Ajkuna qan Omerin”, dhe Nëna e Rexhës, në këngën tragjike ku vdekja ndodh natën e dasmës. Nëpërmjet analizës krahasuese të këtyre vajeve, zbulohet thellësia e botës femërore shqiptare në përballje me fatin, për ta bërë pjesë elegjiake edhe nënën e Arbrit, i cili diagnostifikohet me kancer në prag të dasmës.

Për nga konteksti narrativ dhe simbolik Ajkuna i përket botës epike, ajo është figurë e rrallë në ciklin e kreshnikëve, ku dominon bota burrërore. Ajo vjen në çdo kohë si zëri i dhembjes femërore, që shfaqet vetëm kur burrëria ka përfunduar me një trup të vdekur. Vdekja e Omerit, i cili ishte trim dhe bir i një kreshniku, është pasojë e luftës, një ngjarje e lavdishme për epikën, por tragjike për nënën që klith me tone epike dhe vajtim të hapur, qan, thërret e mallkon fatin. Me një fjalë, dramatike e tejmbushur emocion, duke shpërthyer dhimbjen. Kurse nëna e Rexhës përcjell elegjinë e fatit, ngaqë, Rexha nuk bie në luftë, as në dyluftim, por vritet nga kali në natën e dasmës. Vdekja është aksidentale, fatale, pa nder dhe pa lavdi, e për këtë arsye dhimbja nuk merr ngushëllim, por ajo si nënë përjeton absurditetin e fatit, i cili e kthen gëzimin më të madh në vaj. Vjen e përmbajtur me heshtjen sakrifikuese të ndërtuar mbi mohim dhe urti, duke mos u treguar as krushqve, për të mos ua prishur gëzimin. Është stoike dhe tragjikisht e qetë, duke e mbajtur dhimbjen pezull.

Parë nga të dyja, filozofia e dhimbjes shpërfaqet kësisoj: e para-Ajkuna vajton një djalë që vdiq si hero, por prapë­seprapë vaji i saj nuk gjen përgjigje, sepse na kujton se dhimbja e asnjë nëne për fëmijën e humbur, nuk ngushëllohet nga lavdia. Tek e dyta-Nëna e Rexhës është përfaqësim i një filozofie më të thellë, sepse heshtja është më e madhe se britma, duke e kuptuar se asgjë s’mund ta ndryshojë fatin dhe e pranon dhimbjen si pjesë të jetës. Kurse tek vepra “Rron Arbri, rron” edhe këtu e ardhmja pritet nga fati në pragmartese, megjithatë ajo lufton në rrethanat e sëmundjes, nuk dorëzohet, gjithmonë me besim e shpresë, pavarësisht që dikur i jep lamtumirën, por nuk e ndal dhimbja përcëlluese, sepse ulet e rrëfen, shkruan, vepron, krijon një fondacion me ripërtëritjen e emrit të tij. Pak a shumë fat të ngjashëm ka edhe Paula e Izabel Allendes, ngase në lulëzimin e rinisë jeta e së bijës-Paulës ndalon pa paralajmërim. Ajo e shndërron dhimbjen në letërsi të mirëfilltë, duke i folur vazhdimisht vajzës prej një bote që është duke e humbur, për ta shndërruar drejtpërdrejtë romanin në fjalë, në estetikë të dhimbjes personale.

Shtyrë nga krahasime të tilla, tekstesh, si këngë, e libra, do të shohim se të gjitha këto gra janë nënat e dheut, të shpirtit dhe të kujtesës sonë kolektive. Në një shoqëri që në të shkuarën e largët dhe të afërt ka ndërtuar nderin, të shumtën,  mbi burrërinë, por ja që këto dy këngë  dhe librat e mëvonshëm, e vendosin në qendër një tjetër heroizëm, atë të nënës që duron, që qan, që hesht dhe që rrëfen. Prandaj, prej tyre, shtrihet gjerë e gjatë harta shpirtërore e vetë kulturës jo vetëm shqiptare, po edhe asaj botërore-Nënës.

Është e arsyeshme të mendohet, se këto nëna janë pesha dhe forca e fjalës, janë ura që lindin e ndërtojnë jetë, prej së cilës mbartin dhe vdekje, e bashkë me dhimbjen e saj mbartin dhe kujtesën që lufton për t’u (ri)kthyer në jetë, duke ngritur zërin për të folur, për të rrëfyer, për të ndihmuar të tjerët si misionarë të rikthyer nga humbja në veprim human. Apo tjetra, ku dhimbjes personale ndaj Paulës, ia atribuon dokumentin historik të një jete familjare-fisnore.

Nga kjo mund të nxjerrim përfundimin se, romani i Allendes është homologu ndërkombëtar më i afërt i librit “Rron Arbri, rron”, sepse të dyja nënat, flasin për një fëmijë të shtrirë në spital; të dyja ndërtojnë një formë rrëfimi për t’ua lënë kujtimin të gjallë; të dyja nënat shkruajnë për të mos u çmendur prej dhimbjes, po për të mbijetuar, për të dashur më tej, edhe në mungesë të fëmijëve, njëra të djalit-Arbrit e tjetra të vajzës-Paulës.

Na rezulton se, me Nënën e Omerit, Nënën e Rexhës, Nënën e Arbrit dhe Nënën e Paulës përfaqësohet trishtimi më i lashtë dhe më i përjetshëm i njerëzimit: kur jeta ndalet në kulm të dritës, dhe lë prapa një nënë që shndërrohet në zë të botës. Pra, sipas pohimeve analitike, shohim se tradita, letërsia dhe përvoja reale nuk janë të ndara, por janë të thurura në një gërshetim të padukshëm: me fijen e dashurisë që nuk shuhet me vdekjen, por e cila mbijeton në fjalë, në kujtim dhe në kujdes. Nga të gjitha këto, dhimbja nuk është vetëm mallkim i fatit, por formë e rezistencës nëpër kohë. Vajet e nënave shqiptare, ashtu si letrat e nënave të botës, krijojnë kullën e mendimit të dhimbjes që ruan jetën, qoftë në mal, qoftë në spital, qoftë në letërsi, të cilat i ndajnë shekujt, por bashkohen nga zemra të thyera. Andaj, vetëm përmes këtyre figurave, nëna nuk është vetëm bartëse e jetës, por edhe kujdestare e pakuptimtësisë së saj, e kthyer në kuptim. Ndërsa ajo që i ndryshon këto është simbolika: te Ajkuna, armët janë shkaktarë të lavdisë dhe dhimbjes; te Rexha, kali është simbol i kthyer në kob; te Arbri dhe Paula, spitali është skena ku ndodh rrëzimi, por edhe ripërtritja përmes kujtesës. Tashmë, te këto dy të fundit, dhimbja nuk ka vetëm kuptim tragjik, por kuptim që kërkon të ndriçojë botën, përmes dritës që mbetet nga tjetra-tjetri, jo si fund po si akt vazhdimësie... Përmbledhtaz, në rrafshin letrar, kjo vepër “Rron Arbri, rron”, qëndron si një letërsi dëshmie, por edhe si një elegji moderne, ku nënat e shekujve bashkohen në një zë.

Sa e çuditshme, duke u rritur nënat tona na kanë edukuar e mësuar apo përkujtuar se gjëja më e bukur në jetë, e cila qëndron si dashuri e shenjtë, është vetëm kur e përjetojmë ndjesinë pasi lindim-atë të mëmësisë. Por do të ishte mirë edhe sikur të na kishin mësuar të kundërtën, thotë Joan Didion në romanin “Blue Nights”: “Askush nuk na mëson si të jemi prindër të një fëmije që nuk është më!” Një vepër e rrëqethshme kjo që Didion e shkruan pas vdekjes së vajzës së saj Quintana. Gjithashtu, e paharruar mbetet edhe Mary Shelley, autorja e “Frankenstein” që humbi jo pak fëmijë, nga të dhënat jetësore, na bën me dije se një nga djemtë e saj, Williami, vdiq i vogël. Ajo nuk i shkroi atij një libër të dedikuar, por dihet që gjithë krijimtaria e saj pas vdekjes së tij ndryshon rrënjësisht, bëhet më e errët, më introspektive, më e tejmbushur emocionalisht, më vajëse. Dhimbja e humbjes e përndjek në çdo faqe. Në këtë kuptim, shkrimi bëhet një mënyrë për të ruajtur të gjallë djalin që nuk e kishte më. Mes të shumtave, është edhe një tjetër shkrimtare nobeliste Svetlana Aleksijeviç, e cila flet si nënë me zërat e të tjerave, në librat: “Zërat e Çernobilit” dhe “Lufta nuk ka fytyrë gruaje”, përmes së cilave, ajo sjell rrëfime të shumta të nënave që kanë humbur djemtë në luftëra ose katastrofa. Nëna që flet për djalin e saj të vrarë nga pasojat e rrezatimit është një ndër më të fuqishmet: “Nuk më intereson çfarë do të thonë për të ardhmen. Dua vetëm që ai të më kthehet i gjallë edhe një herë.” Këto nëna nuk shkruajnë vetë, por Aleksieviç e kthen zërin e tyre në letërsi, sepse vetëm këtu në letërsi mbetet i njëjtëndijshëm universi i dhimbjes kolektive që pasqyron edhe brengën e Nanë Shemsijes. Të gjitha këto si motra të dhimbjes së saj, bashkë me autoren e këtij libri, Shemsijen, janë pjesë të një “plejadë nënash të përjetësisë”.

Është një vepër në formë rrëfimi që lind nga zemra e një nëne, e cila ka e parë tek rritej, tek buzëqeshte, tek luftonte dhe më pas tek shuhej një jetë që ajo vetë e kishte sjellë në këtë botë. Fjalët janë frymë dhe dhimbje shpirti që pikon lot. Janë përpjekja për të mos e humbur lidhjen me atë që tashmë ndodhet përtej... Janë përkujtim, janë protestë kundër harresës, janë dashuri që nuk vdes! Në secilën faqe është Arbri, jo vetëm si emër, por si dritë, si gjirmë shpirti, si thirrje për të qenë më njerëzorë, më të ndjeshëm ndaj jetës, ndaj njëri-tjetrit, ndaj sëmundjeve që marrin më të dashurit tanë pa mëshirë. Si dëshmi e një dashurie që nuk përfundon me vdekjen, por nis një formë të re të jetës. Ai është monumenti shpirtëror që një nënë ia ngre birit të saj me duart që i dridhen e sytë që lotojnë, por me zemrën e padorëzuar asnjëherë. Dhe është thirrje për ne të tjerët: të kujtojmë, të ndjejmë, të mos mbyllim sytë para vuajtjes, por ta kthejmë në një fije drite për dikë tjetër. Nga ky shkak, ngrihet domosdoshmëria që ky libër duhet të lexohet jo me sytë e lexuesit, por me zemrën e një nëne, për të kuptuar se çfarë është përjetësia, sepse fjalët lindin njësoj nga dhimbja, ashtu siç lind edhe fëmija nga shterzimi i dhimbjeve të lindjes.

Kalvari i një nëne, udhëtim përmes vuajtjes dhe shpresës

Sëmundja e Arbrit ishte një dënim pa faj, një udhë pa kthim, një mal, majës së të cilit duhej ngjitur zbathur, me plagët që përgjaknin çdo ditë shpresën dhe përgënjeshtrimin. Tri ditë para dasmës së tij, para se të vishte kostumin e bardhë të dhëndrit, atij iu komunikua një e vërtetë që as vdekja vetë s’mund ta thoshte më ftohtë: kancer. Të gjithë përreth, të hutuar, të rrëzuar por jo të thyer, nisën betejën. Në Zvicër, ai u shtrua menjëherë në spital. Në vend të unazës në gisht, kishte një vigon në damar. Në vend të fjalës “Po” në altar, tha “Po” për terapinë e parë. E çdo ditë prej asaj dite u bë një rrugëkalim mes jetës dhe asaj që e kërcënonte... Por edhe Zvicra, me gjithë mrekullitë e saj, s’kishte gjithmonë përgjigje për një trup që përpiqej të mos dorëzohej. Pastaj nisën udhëtimet në Turqi, shtatë herë, në shtatë kohë të njëjta por me gjendje të ndryshme. Çdo herë me një fije shprese më pak, por me më shumë dashuri që e mbante të palëkundur familjen. Atje pritën analizat me frymën pezull, atje dëgjuan fjalët që nuk do t’i harrojnë kurrë: “do të bëjmë çmos.” Dhe “çmosi” ishte ndonjëherë vetëm një shikim i ftohtë a i lodhur i mjekut, ose një faturë e rëndë që s’e paguan asgjë tjetër përveç shpirtit të tij dhe të prindërve.

E gjithë kjo ndodhi nga nevoja, sepse këtu, në vendin tonë, të dashurën Kosovë, edhe pas një çerek shekulli nga përfundimi i luftës, kanceri është ende një dënim me vdekje. Jo vetëm për mungesën e barnave, jo vetëm për shkak të mungesës së qendrave të specializuara, por për shkak të një sistemi që vazhdimisht hesht: hesht kur vdes një i ri; hesht kur qajnë prindërit; hesht kur të vetmit që “flasin” janë spitalet private që përfitojnë nga dëshpërimi i familjeve. Domosdo që shkuan edhe në spitale private, aty ku kishte dritë të rreme, reklama të shkëlqyeshme dhe premtime. Por mbrapa asaj drite qëndronte vetëm grykësia. Ishte një treg i hidhur, ku dhimbja blihej me para, por shërimi nuk jepej me asgjë. Ishin koka të ulura që numëronin para, jo jetë. Ishin barna që mungonin, por çmime që rriteshin. Kishte gjithçka, veçse shpëtim nuk kishte. Si zë që s’ka kush të përgjigjet këtu, kur dikush sëmuret rëndë, s’ka tjetër përkrahje përveç nënës dhe Zotit. Dhe ajo-nëna ishte aty, përballë gjithë kësaj, duke i mbajtur sytë hapur edhe atëherë kur e merrte gjumi, që të mos i ikte asnjë çast i djalit të saj. E mbante për dore kur ai ngrihej e shikonte nga dritarja dhe e pyeste shpeshherë: “A do të kalojë kjo?”, dhe ajo  herë përgjigjej me shpresë e herë rrinte e heshtur, se as gënjeshtra dikur në fund nuk i dilte më nga goja. Në çdo fluturim drejt Turqisë, merrnin me vete më pak trup dhe më shumë shpirt. E kthimi ishte gjithnjë me më shumë heshtje dhe më pak shpresë. Por kurrë nuk u dorëzuan. Sepse për nënën, edhe kur fjala “shërim” humbet kuptimin, fjala “bir” mban kuptimin e përhershmërisë. …E shpesh, udhëtimet drejt shpresës i gjenin të ndarë. Arbri me Emirën shkonin me aeroplan, se duhej të mbërrinin më shpejt, të trajtohej pa vonesë, të mos lodhej më shumë seç kishte në trup. E ata, nëna dhe i ati, udhëtonin me autobus. Me koka të mbështetura pas dritares, me shpirtin që e lëshonin rrugës për çdo kilometër që i largonte nga shtëpia dhe i afronte drejt të panjohurës. Ndonjëherë nuk flisnin fare. Vetëm dëgjonim zhurmat përreth që trazonin mendimet e tyre: Pas këtij trajtimi a do të kthehet më i fortë? A do të kemi ende një "nesër" për të?...

Edhe pse shkonin rrugës më të gjatë, por dhimbjen e kishin më të afërt se askush. E çdo ndalesë, çdo orë pritjeje nëpër terminale, për ta ishte si një plagë që u hapej pa bisturi. Kishin vetëm çantat me dokumente mjekësore, pak ujë, dhe një copë lutje të ripërtërirë, që s’ua e kërkonte dogana. Arbri atje i priste me buzëqeshje, edhe kur trupi i tij nuk e kishte më forcën. Emira, e heshtur, me sytë e saj që shihnin vetëm drejt tij, i përshëndeste me mall. Ata ishin engjëj në pritje të një mrekullie, ndërsa këta ishin prindër që mbanim mbi supe një kryq, i cili rëndohej sa herë që fluturimi nisej, por mrekullia vonohej. Kështu kaluan udhëtimet me rrota dhe me krahë, me shpresë dhe me plagë në shpirt.

Ka çaste në jetë kur fjala “shpresë” nis të zvetënohet. E në këto çaste, kur çdo analizë bëhet si një thikë që gris thellë e më thellë një shpirt nëne, kur çdo fjalë mjekësore fillon me “më vjen keq”, e kur sytë e mjekëve shmangin të vërtetën sikur ajo të mos e dinte kaherë... edhe mbështetja dikur i humb konturet. Mjekësia flet me statistika. Por një nënë nuk kërkon përqindje, kërkon një mrekulli. I thonë të jetë e fortë, por askush nuk e mat peshën e fjalës “forcë” kur ia thonë me shpirt të përthyer, ndërsa shikon sytë e djalit të saj duke humbur dritën dita-ditës. Netët janë më të gjata kur dhembja nuk fle. Dhe kur dhembja nuk fle, as zemra nuk prehet. Në heshtjen e shtëpisë apo të dhomës së spitalit, kur Arbri përpëlitej nga dhimbjet dhe çdo frymëmarrje e tij bëhej si gjëmim i (pa)përmbajtur, ajo-nëna-Shemsija, ngrihej ngadalë. Dilte në kthinën tjetër dhe ndizte vetveten në gjunjë, me ballë në tokë e duar të ngritura, për një mrekulli, për ditëjete më shumë: “Të lutem vetëm Ty,” i thoshte Zotit “Mos ma ndal rritjen e tij. Mos ma shuaj dritën e shpirtit e të shtëpisë!” Dikur lutjet që s’kishin më fjalë. Kur çdo dritë e jashtme zbehej, ajo ndizte një tjetër dritë brenda vetes. Kur toka i rrëshqiste nën këmbë, ajo gërmonte qiellin. Kur buzët e mjekëve shtrëngoheshin, ajo hapte zemrën e duart drejt të Vetmit që e dëgjonte pa fjalë, pa dëshmi, pa dokument. Sepse kur gjithçka tjetër zhduket, nënës i mbetet vetëm Zoti. Dhe kur nënës i mbetet vetëm Zoti, ajo nuk kërkon më shpëtim, ndoshta kërkon ndriçim. Që të mos i fiket shpirti në errësirën e kësaj bote.

Nuk pati dasmë, ajo s’erdhi kurrë, pati lot e dhimbje në ditën më të errët të jetës së saj, ditën kur në vend të kostumit të dasmës për të birin, duhej të zgjidhte arkivolin për të. Arbri, shpresa e saj, tani më rrinte i shtrirë, i ftohtë, i qetë. E zgjodhi të bardhë, si vello e nuses e si këmishë e dhëndrit, si ëndërr e parealizuar. Që s’mundi t’ia vendoste kravatën në qafë, por deshi që ai, i bukuri i saj, të nisej drejt qiellit si në dasmë: i pastër, me një bardhësi që dhemb.

Emira mbeti me fustanin që nuk e veshi kurrë, kurse nëna me zbrazëtinë që s’e përmbush askush. Në vend të altarit, ishte arkivoli, në vend të buqetës në duar, një tufë lulesh mbi dheun e ftohtë, që i dukej se po e martonte me përjetësinë.

Në këtë biografi rrëfimore është një emër i bukur Emira, si vetë ajo mirësi që formon atë, nusja që nuk u bë dot, po mbeti bija më e dëshirueshme dhe më e dashur për prindërit e Arbrit. Në çdo kthim te kujtimi i Arbrit, ajo si nënë ndjen mungesën që rri pezull si një fustan i bardhë që kjo vajzë nuk e veshi kurrë. Ai dhe Emira e kishin një dashuri që s’u mat me vite, as me fjalë. Ishin sy që e gjenin njëri-tjetrin edhe në heshtje. Shpirtra që shëronin njëri-tjetrin edhe kur jeta vetë plagoste. Ata ishin të destinuar të kurorëzonin një dashuri të madhe, por fati e zgjodhi të kundërtën. Emira mbeti përgjithmonë me epitetin më të bukur-nusja e Arbrit, mirëpo edhe bija që i erdhi nga dhimbja. Vajza që e donte secilën herë e më shumë. E nëna, përkundër dhimbjes së saj, këtë vajzë e do me dhembjen që nuk mund t’ia lehtësoj. Sepse ajo, sa herë flet për Arbrin, qan. Jo me lot që thjesht rrjedhin, por me shpirtin që i derdhet nga dhimbja. Ajo veç hesht, përkujton e mallëngjyer… dhe mban në vete një mall që s’ka moshë, një dashuri që nuk e gjeti formën e vet. Prandaj, sot, Emira është çdo gjë që Arbri do të donte që të kishte ajo: forcën, ndershmërinë e dashurinë. E dhimbja që ajo mban, është po aq e thellë sa e nënës, mbase. Të dyja janë mbështetur njëra tek tjetra si dy degë që e kanë humbur trungun, por s’ia lëshojnë dorën njëra-tjetrës. Ajo, si nënë e çmon pa fund, e do pa kushte dhe sa herë e përqafon, ndjen se përqafon një copëz të Arbrit të saj, atë pjesë që jeta nuk arriti të na e dhurojë, por që dashuria e ruajti gjallë.

Mesazhi i nënës që shkroi me gjakun e zemrës dhe dritën e shpirtit në këtë libër nuk është vetëm vaj elegjiak. Është një zjarr i heshtur që ndriçon natën e gjatë të nënave. Është një këngë e pashkruar, që dëgjohet vetëm me zemër. Një përqafim i dridhshëm që i dhurohet të panjohurit, sepse dhimbja kur piqet, bëhet dashuri për botën. Nënë Shemsija, me këtë rrëfim, nuk flet vetëm për kujtimin e Arbrit. Ajo i flet çdo nëne që i janë dridhur duart pranë shtratit të birit. Çdo prindi që ka ndier pafuqinë si një stuhi që nuk lë asnjë dritare hapur. Çdo njeriu që ka kërkuar shpëtim, dhe ka gjetur vetëm heshtje mjekësh dhe boshllëk zyrash. Mbi gjithçka, ajo i flet dritës, sepse ky rrëfim është një fanar në një breg të thyer; është një fije drite që buron nga një zemër e vrarë, por jo e shuar. Ajo s’u bë hi. Ajo u bë flakadan. U bë liri për të tjerët, për ata që ende rrinë në korridoret e shpresës, me sytë në dyer që nuk hapen. Dhimbja e saj nuk u mbyll brenda katër mureve. Ajo doli jashtë, si një lumë që nuk pranon të thahet. U derdh në formën e një fondacioni, që nuk mban vetëm emrin e Arbrit të saj, por edhe frymën e tij të shenjtë!

Ky libër është një faltore dashurie, ku njerëzit hyjnë me plagë, dhe dalin me ndihmë! Një urë nga vdekja drejt shpresës! Mesazhi i saj është i rrallë, ashtu siç dinë ta japin vetëm nënat: Edhe atëherë kur nuk mund ta shpëtoje më të dashurin tënd, tani mund të bëhesh shpëtim për të tjerët; Edhe atëherë kur zëri yt u thye, dikur mund të bëhesh jehonë që udhëheq të tjerët; Edhe atëherë kur të jenë prerë krahët prej dhimbjes, dikur mund të bëhesh erë për ata që kanë nevojë për flatrat e tua!

Në këtë parathënie, si (pas)thënie përmbyllëse, mund të pohojmë se ky libër është një shteg drite për ata që mendojnë se janë vetëm; Një udhëzues i heshtur për ata që nuk dinë nga të fillojnë; Një frymë e gjallë që rrëshqet nga amshimi për ata që janë me dhembje në tokë!

Gjithmonë duhet besuar se nga brenga e mërzia, mund të lindë bekimi; Nga rrënojat, mund të ngrihet një tempull; Nga vdekja, mund të fillojë një jetë tjetër, për të gjithë ata që ende kanë nevojë për një rreze e cila gris terrin!

Prishtinë, maj-qershor 2025