Lumnie Thaçi-Halili: Estetika e dhimbjes dhe e qëndresës në librin “Ode për tempujt që nuk u harruan”

Në vend të prologut

Në një ditë përkujtimore dhe me ngjyrim solemn, në qytetin e Gjilanit, në zemër të manifestimit “Java e Çamërisë”, një ngjarje që i përkushtohej kulturës dhe historisë së gjallë çame, na u bë dhuratë më shumë se një libër, që u ndje sikur një amanet, “Ode për tempujt që nuk u harruan” e Luan Ramës, botuar nga “Albas” (2025). Ishte A. Iliazi, miku dhe përçuesi i ndjeshmërisë së autorit, ai që me dashamirësi, bashkë me dy libra të tij e solli edhe këtë vepër në duart tona, si një pishtar çam.

Që në kontaktin e parë me librin, të befason emërtimi i tij, ode, ku në origjinë të saj, fjala “ode-ja” (ὠδή) vjen nga greqishtja e lashtë që do të thotë këngë: “Ishte një lloj kënge solemne mbi ngjarjet e mëdha historike, bëmat e njerëzve të shquar në luftë etj.” (Ferdinant Leka, Fjalor i termave të letërsisë, Infbotues, 2013, f. 272). Ishte formë e shenjtë, e përdorur për të lartuar lavdinë e një heroi, për të shenjtëruar një vend, për të vajtuar një humbje që s’duhej harruar. Një këngë solemne, që shpërthen e ngrihet si tym mbi rrënoja, thuhet ndër të tjera.

Luan Rama, nuk ka dashur ta quajë librin e tij “Kujtime”, “Dëshmi”, apo “Rrëfime për Çamërinë”, e quan “Ode për tempujt që nuk u harruan” dhe ky është më shumë një kumt, është gjest i vetëdijshëm nderimi, është shpëtim i kujtesës përmes këngës, rrëfimit, nuk është vetëm vajtim i përmbajtur përdheshëm, por që lartësohet edhe si këngë drejt reve. Sepse kjo ODE këndohet duke qarë, por jo si ulërimë që kërkon vëmendje me forcë, jo si piskamë që kërkon hakmarrje, por si zëvaj që dridhet mbi varrin e së shkuarës, si zëvaj që ruan dinjitetin edhe mes lotëve, si këngë që shoqëron të vdekurit në paqe dhe u flet të gjallëve përmes dhimbjes. Pra, Çamëria, në këtë libër, nuk përshkruhet. Asaj i këndohet. Jo për ta mallëngjyer, por për ta shpëtuar nga harresa. Jo për të zgjuar mëshirë, por për të rivendosur dinjitetin e asaj që u përpoqën ta zhduknin...

Këtu, gjithë pasqyra e lëndës që përbën librin, ngjan në vargje të një kënge të gjatë. Fotografitë janë si pauza ku zëri ndalet për të marrë frymë. Dhe figura e gruas, Fero që ecën përtej Qafës së Botës me dy fëmijët përdore dhe burrin e saj të gjymtuar në kujtesë, bëhet figura qendrore e kësaj ode, jo veç si martire, por edhe si bartëse e kujtesës kombëtare. Në këtë libër, gjithçka është ndërtuar me një vetëdije të thellë, se dhimbja që këndohet edhe kur është vaj, është më e fuqishme se dhimbja që vetëm ulërin. Për shkak se këndimi e mban të gjallë shpirtin, e bën kujtesën të qëndrojë mbi baltën e dekadave, mbi baltën ku janë ngritur dikur themelet e shtëpive, mbi tokën ku dikur u hodh fara për gjallnim, mbi pragun e gurtë ku këmbët qëndrojnë me kujtimin e një doreze në dorë për të trokitur mbi portën e shndërruar në gërmadhë. Andaj kjo është ode, si e vetmja formë e ndershme për të folur për një dhimbje që është bërë pjesë e të jetuarit. Dhe vetëm një ode mund t’i afrohet asaj me nderimin që meriton.

Ky libër është një kod shpirtëror që përshkon kohë të tmerrshme dhe territor të humbur shqiptar, Çamërinë, për të na kujtuar se përveç tempujve të vërtetë, shtëpive të gdhendura me gurë, janë edhe kujtimet, njerëzit, fjalët e bartura dhe heshtja që fliste, nuk u shuan kurrë. Janë shtëpitë që u ngjajnë  tempujve të braktisur, të cilët mbajnë erën e limonëve, janë hapësirat e djegura më pas, ku klithi dikur një këngë vaji, janë rrënojat që mbajnë ende zërin e nënave, të etërve, të cilët nuk i panë më kurrë bijtë e bijat.

Në këtë libër, Luan Rama shfaqet si një arkeolog i shpirtit kombëtar, që me ndjeshmëri të rrallë dhe gjuhë të ngjeshur me poetikë, rikthen përmes fjalës tempullin e kujtesës shqiptare. Ai udhëton nëpër truallin e Çamërisë, nëpër kohë të cunguara e ndërgjegje të mohuara, por jo për të mbajtur fjalime politike, edhe pse diplomat dikur në shërbim të shtetit, por pena e tij vjen si shkrimtar në shërbim të kujtesës. L. Rama këtu nuk shkruan si politikan që mban fjalime, por si shkrimtar që përçon kujtesën me ndjeshmërinë e një diplomati dhe me përulësinë e një dëshmitari. Ai ndërton me dorën e letrarit substancial një altar për të përkulur kokën lexuesi ndaj kësaj dhimbjeje - Çamërisë. Ai nuk ngre grushtin, por mendjen e zemrën. Dhe kjo zemër rreh në secilën faqe të këtij libri. “Ode për tempujt që nuk u harruan” është një libër që zë vendin mes veprave më të thella të letërsisë shqiptare të kujtesës. Në të ndihesh pranë Itakës së Homerit, por me gjuhën e tokës sonë, në të sheh hijet e Antigonës, por me fytyrën e nënave çame të përvuajtura, në të e ndjen se nuk ka vdekje më të madhe sesa harresa, por nuk ka jetë më të gjatë sesa kujtimi që shndërrohet në fjalë e fjalët bëhen përjetësi.

Çamëria, edhe pse e heshtur, ajo është e pranishme, edhe pse e djegur, ajo mbetet e pashuar, edhe pse nuk është më në hartën e trupit të përbashkët si gjymtyrë, por ajo jeton në gjuhën tonë, në këngët tona, në letrat e librin e Luan Ramës dhe të të tjerëve, për t’u bërë kështu shkresa të kujtesës sonë kombëtare, për këtë pjesë të plagosur të kombit, si dëshmi e hapur për ndërgjegjen shqiptare dikur dhe sot.

Ode për kujtesën që sfidon shuarjen, mes hijeve që ecin nëpër gërmadha

Nëse ekziston një mënyrë për të hyrë në një libër jo si lexues, por si dëshmitar, atëherë hapja e librit “Ode për tempujt që nuk u harruan” është një shteg solemn që përshkohet me frymëmarrje të mbajtur. Është një vepër që nuk flet për një ngjarje, por për një gjendje, një gjendje trupi dhe shpirti, ku guri, hiri, hija dhe kujtesa formojnë një terren të shenjtë, të banuar tashmë nga të padukshmit.

Në këtë libër, shkrimi i Luan Ramës nuk është vetëm mjeshtri, por është dëshmi që dhemb, përmes plagëve të hapura që flasin, duke vajtuar të (pa)mundshmen! Teksa rrëfen, ai përkujton dhe na flet përmes zërit të atyre që nuk mundën të shkruajnë, por që kërkojnë të dëgjohen, përmes zërit të një dhimbjeje që nuk është as personale, as e huaj, por e jona! E gjithë vepra flet me një gjuhë që rrëshqet si mjegull mbi rrënoja, që ndalet përulshëm mbi portat e shembura, mbi muret e rrënuara të kujtesës çame.

Jo rastësisht, ky libër hapet me një Ode, një poemë ku, përveç vargjeve të bukura, dëgjohet edhe frymëmarrja e thellë e dhimbjes. Ngjan në një këngë për të rënët që nuk kanë pasur varre, për tokën që u la me gjak, për zërat që historia i heshti, por që gjuha e poemës i ringjall. Ajo është porta për të hyrë në një libër që flet me kujtesën, me mallin, me gurin, me hijet, me zërin ... Me këtë ode, fillon gjithçka, ngaqë është një ode përmortore, një këngë kujtese për të vrarët, për të zhdukurit, për të treturit e paemër në tokën që i lindi me këngë e i përcolli me thika pas shpine. Kjo poemë, me trup të gjatë prej pesëdhjetë e një vargjesh, është një rrjedhë e ngadaltë e dhimbjes që nuk shteron. Ajo pulson si damar i thellë kujtese që gërryen në heshtje murin e harresës. Është zë që del nga nëntoka, kundër çdo varësie të dhunshme dhe çdo historie të shkruar me dorë të huaj. Në zemër të saj, poema përball dy kohë, atë të të gjallëve që ecin mbi një tokë që nuk është më e tyre, dhe atë të të vdekurve që “jetojnë jetën tjetër”, si hije të pazëshme por të gjalla, që enden nëpër “portat e dheut” dhe pëshpëritin në “gjuhën e erës dhe të mallit”. Poema nuk thërret veç kujtimin, por e ringjall atë si zë të gjallë që nuk pushon së dëshmuari, si ritëm i shpirtit të papajtueshëm, është puls i një dhimbjeje të pandalur, derisa të vijë drejtësia. Fjalët e krijuesit marrin formën e një ungjilli të dhimbshëm, ku çdo varg është një gur, një plagë, një dëshmi. Gurët nuk heshtin, gurët ruajnë fjalët që njerëzit nuk mundën t’i thonë, thotë autori:

“Gurët kanë qarë aq shumë,

Ku gjaku mavi në kurmet e tyre u përtha,

Aty ku të vrarët mbështesin kokën,

Ku kaq vite prehen dhe flenë

E presin të rizgjohen.” (L. Rama, Ode për tempujt që nuk u harruan, Albas, Tiranë, 2025, f.8).

 Në këtë mënyrë, poema u jep zë atyre, ringjall shpirtin e një populli të mbytur nga “megaloidea”, nga hanxhari që e ndëshkoi për gjuhën që fliste, për emrin që mbante, Çamëri!

Brenda poemës ka figura si: hija, guri, gjaku, era, livanda, ku këto e shumë të tjera, përbëjnë simbolet e një kujtese të zhveshur nga retorika, por të veshur me solemnitetin e sakrificës. Gjuha poetike është lirike por e qartë, e zymtë, por në këtë zymtësi ka bukuri ngushëlluese dhe tronditëse njëkohësisht. Me një varg të lirë, por të kontrolluar në ritëm, poema ruan një qëndrim madhështor e të përulur njëkohësisht, një poemë elegjiake që depërton si thikë në indet e historisë. Por më e thella dhe më tronditësja është filozofia e poemës, ajo refuzon zhdukjen. Kjo poezi nuk është një vajtim në formë rituali tradicional, por është akt i një rezistence metafizike, një deklaratë se shpirtrat e mohuar nuk pushojnë së foluri, së kërkuari, së dëshmuari... Ata janë aty: ”te portokajtë që nuk u volën më, te këpuca e humbur e një fëmije, te kënga që u mbyll përpara kohe...” (f. 8). Dhe kjo filozofi është shprehja më sublime e përjetësisë së dhimbjes, si një arkiv i shpirtit kolektiv, që edhe i masakruar, nuk e humb kurrsesi as gjuhën, as kujtimin, as të drejtën për të qenë.

Poema, në këtë dritë, është një ODE në kuptimin më të thellë të fjalës, një këngë madhështore për ata që iu mohua madhështia. Por është edhe më shumë se kaq, është një testament poetik i nderit të mohuar, një requiem për të harruarit dhe një akt poetik drejtësie për të padëgjuarit. Në fund të poemës, nuk mbaron vetëm rrëfimi, mbaron edhe heshtja. Sepse, siç shkruan autori i saj, edhe pse “shpirti i tyre i shuar ende u pulson me ritmin e tokës që endet në univers” (f. 9), vargjet e kësaj ode e bëjnë këtë puls të dëgjueshëm. Dhe kjo është fuqia e poemës së vërtetë, të risjellë në jetë atë që bota zgjodhi ta vrasë dy herë: një herë me armë, dhe një herë me heshtje!

Dhe kjo gjuhë nuk vjen nga një njeri, por nga një zë që na flet përtej varrit. Një zë që del nga gërmadhat, nga porta të mëdha prej guri, nga rrugë të shkreta fshatrash e qytetesh: Filati, Sajadha, Picari, Koska, Sqefari, Guricës, Palambas, Pandes, Povlla etj., apo krahina të tëra si Parga a Paramithia, ku dritat e dasmave të dikurshme, ka vite e vite që janë shuar dhe në vend të tyre kanë mbetur fishkëllimat e erërave që dëshmojnë se aty dikur ka pasur jetë. Ky libër ngrihet si klithmë përjetësimi për të rrënjosurit që u shkulën me dhunë nga trojet e veta, si requiem për tempujt e rrafshuar, që nuk janë vetëm objekte arkitekturore, por vendbanime shpirtërore. Janë kujtime që ngarkojnë shpirtin si toka e lagësht e vendlindjes, gurë që mbajnë zëra të heshtur, hije që ecin përmes kohës dhe kërkojnë atë që iu mohua. Në këtë hapje ka një fuqi të rrallë figurative: drita bie mbi sheshet e zbrazëta, erërat sjellin fjalë të padëgjuara, një hije njerëzore afrohet ngadalë, sikur të vinte nga thellësia e një mitologjie të harruar. Kjo hije është vetë kujtesa që ecën mbi gurë dhe kërkon derën nga ka hyrë dikur. “Një dorë e tokës shfaqet papritmas në portën e madhe prej guri dhe një hije njerëzore shfaqet si të dojë të mbahet pas jetës. Një dorë toke dhe historie”(L. Rama, Ode për tempujt që nuk u harruan, Albas, 2025, f. 6). Sipas shprehjes  autoriale për figurën e dhënë lart, kemi të bëjmë me një nga portretet më të denja të mbijetesës shpirtërore në gjithë ligjërimin letrar të pasluftës shqiptare për çamët. Figura e portës është gjithashtu shumë e ngarkuar simbolikisht. Portat e mëdha prej kohësh që nuk hapen më, nuk janë thjesht hyrje fizike, ato janë kufijtë ndërmjet jetës dhe asaj që ka shkuar, ndërmjet kohës dhe harresës, ndërmjet njeriut dhe historisë. Dhe po ato porta, sot janë dryrët e mbyllur që ndajnë të gjallët nga të harruarit, dhe autori shkon, për t’u çmallur, për të dëgjuar thirrjet e nëndheshme dhe për të shkruar tragjedinë e një pjese të popullit të tij, asaj pjese rrënjësore që edhe vetë i takon. Dhe mbi të gjitha, qoftë edhe si hije, kërkon të rikthejë një të kaluar që nuk e le të qetë as të tashmen. Në këtë vepër, hija nuk është kërcënim, por zë i heshtur, është përmendore e padukshme që lëviz nën dritën e muzgut, duke bërë që “muret e rrënuara” të duken si vargje, dhe gërmadhat si dëshmi të palexuara.

Me një ndërthurje të fuqishme dhe filozofike, Luan Rama i thërret një kohe që ende pulson nën lëkurën e harresës, sepse trazira e shpirtit të saj nuk është shuar. Ai rrëfen në emër të të vdekurve që flasin, shkruan ato që nuk u thanë dot, dhe dëshmon për tempujt që ekzistojnë vetëm në kujtesën e të pashuarve. Konsiderohet edhe një lloj liturgjie e heshtur për tokën e humbur, një psalm i kthyer në poezi, në prozë e në imazh, një lutje e përulur për të mos harruar. Dhe ky zë që flet “poshtë  varrit” është zëri i një shpirti që refuzon të tretet, në një botë që ecën drejt të resë duke harruar gurët që e kanë mbajtur mbi supe, “Ode për tempujt që nuk u harruan” është një manifest për të përjetshmen, një dritë që ndriçon rrënojat, dhe një kambanë që kumbon në ndërgjegjen tonë kombëtare, për t’na porositur: “Mos harroni! Sepse harresa është vrasja e dytë!”

“Përtej Qafës së Botës”, një rrëfim mes kujtesës, dhimbjes dhe thirrjes

Në një kohë kur historia rrezikon të harrohet dhe dhimbja të shurdhohet e banalizohet nga heshtja, tregimi "Përtej Qafës së Botës" i Luan Ramës nga libri “Ode për tempujt që nuk u harruan” vjen si një akt i fuqishëm letrar dhe etik, një himn për të kujtuarit, një elegji për të humburit dhe një akuzë ndaj harresës. I frymëzuar nga një histori familjare e kushërirës së nënës së autorit, e quajtur Fero, y tregim përngjan me një psalm të gjatë, ku dhimbja merr formë rrëfimi, dhe rrëfimi bëhet memorial letrar i një tragjedie të madhe kombëtare, dëbimi dhe shfarosja e shqiptarëve të Çamërisë nga regjimi i kolonel Zervës në vitet e fundit të Luftës së Dytë Botërore.

Tregimi “Përtej Qafës së Botës” nga Luan Rama përbën një vepër rrëqethëse që sublimon dhimbjen historike në një strukturë letrare të pasur me simbolikë, ndërgjegje kombëtare dhe ndërtekstualitet kulturor. Duke ndjekur rrëfimin e një gruaje të përndjekur gjatë masakrës së Çamërisë, autori ndërton një rrëfim që qëndron mes dëshmisë dhe artit, i cili pasqyron përmasat universale të figurës së Feros, duke e vendosur atë në një galeri figurash biblike dhe letrare botërore, në mënyrë që të rindërtohet profili i saj si heroinë e përjetshme e kujtesës dhe e mbijetesës.

Tregimi, në thelb, është një thirrje e fuqishme për të mos harruar. Ai nuk përshkruan veç një ngjarje, por rindërton një botë të shkatërruar, një peizazh të shpërfytyruar nga dhuna, për të rindërtuar atë çfarë duhet përmes gjuhës. Fero, protagonistja e këtij rrëfimi, është figura përmes së cilës lexuesi udhëton jo vetëm nëpër terrin e natës, por edhe nëpër errësirën e shpirtit njerëzor, të përballur me humbjen, me vdekjen, me përçartjen. Në rrëfimin e saj përmbahen përmasat e një dhimbjeje që kapërcen individin dhe bëhet dhimbje e përbashkët kombëtare.

Rrëfimi si bartje e kujtesës dhe ngritje në universalen letrare

Nga fragmenti i parë i tregimit, brenda lexuesit zgjohet një tronditje e pashpjegueshme, jo vetëm për shkak të përmbajtjes historike që fillon të rrëfehet, por për mënyrën sesi ajo përftohet në një gjuhë që përthith ankthin dhe bukurinë njëkohësisht. Feroja, gruaja që ecën në errësirë me dy fëmijët për dore, që këndon një ninullë nën një ulli të djegur dhe që qan e vajton mbi trupin e gjymtuar të burrit të saj, nuk është vetëm personazh si çdo personazh rrëfimi. Ajo është një figurë ikonike, që mishëron fatin e mijëra grave shqiptare në historinë tonë kolektive, grave të dhunuara, të përzëna, të gjymtuara shpirtërisht. E megjithatë, ato ecin, mbijetojnë, i ruajnë fëmijët dhe e bartin kujtesën si amanet. Kjo bartje e kujtesës, përmes një tregimi që ruan gjithnjë një distancë të kontrolluar emocionale, e bën tregimin të qëndrojë mes dokumentit si fakt dhe artit si estetikë. Fakti që historia është e dëgjuar që në fëmijëri nga autori dhe pastaj e shpërthyer në gjuhën e letërsisë, e bën këtë tregim një akt sublim të përpunimit të së vërtetës, jo për ta relativizuar, por për ta shpëtuar nga harresa. Janë këto histori personale që, të shkruara me shpirtin e kujtesës kolektive, arrijnë të mbajnë gjallë zërin e një populli të tërë që për dekada është lënë në skaj të historisë zyrtare.

"Pylli i të varurve" si simbolikë biblike dhe danteske

Një nga metaforat më të fuqishme të tregimit është "pylli i të varurve" që e përndjek Feron në ecjen biblike të saj, i cili nuk është vetëm një përfytyrim i një gruaje të traumatizuar, por është një strukturë mitike dhe biblike që i jep tregimit dimensionin e një ferri të përjetshëm. Në këtë pyll, trupat e pajetë lëkunden si një kor tragjik pa fjalë, por me një prani që e rëndon ndërgjegjen e të gjallëve: ”Për një çast mbylli sytë dhe përsëri iu shfaq trupi i së varurës me mandolën në kokë, tundur nga era. Tani s’kishte më vetëm një të varur, por shumë. Gra, burra, pleq, varur nëpër degë pemësh apo trarë shtëpish, të varur të shumtë, çka i dukej më një pyll të varurish. Po, pylli i të varurve të Çamërisë martire.” (f. 59).

Ky "pyll i të varurve" të kujton njëkohësisht dhe ferrin dantesk, ku shpirtrat e dënuar janë të përjetshëm, të mbërthyer në një hapësirë pa dalje. Është gjithashtu një paralelizëm i drejtpërdrejtë me kryqëzimin, me Golgotën, ku viktimat e pafajshme nuk janë vetëm njerëz, por figura sakrifice, në pritje të një ringjalljeje që s’vjen kurrë. Feroja është një Mari e heshtur që bart dhimbjen e Krishtit të gjymtuar, në këtë rast, burrin e saj Esatin dhe e ndjek trupin e tij mbi karrocë sikur të ishte një trup hyjnor, i prirur për të shpëtuar përmes varrimit të denjë. Parë nga ky kontekst, tregimi ngrihet mbi strukturën klasike të rrëfimit të shpëtimit, ku rruga e gruas përtej Qafës së Botës është një kalvar, një ngjitje e mundimshme drejt një toke premtuar, e cila bart shpresën për jetë, por pa e harruar kurrë varrin e së shkuarës.

Eksodi, memoria e gjallë e përndjekjes shqiptare

Në këtë tregim, autori L. Rama jo vetëm që rrëfen një eksod të përmasave biblike, por e ngjiz atë si një përvojë shembullore, që shfaqet tragjikisht në forma të përsëritura përgjatë historisë shqiptare. Nga Çamëria në Kosovë, nga Lufta e Dytë Botërore në fundin e shekullit XX, shqiptarët kanë përjetuar dhimbjen e dëbimit, dhunës, humbjes së identitetit dhe të shtëpisë. Në çdo periudhë historike, letërsia ka qenë ajo që ka mbajtur të gjallë kujtesën e këtyre përvojave.

Në mënyrë të tërthortë, pa dashur, tregimi më çoi edhe drejt vitit 1999, kur Kosova përjetoi një eksod masiv nën dhunën e regjimit të Millosheviqit. Befas Feroja m’u shfaq si njëra nga paraardhëset e të gjitha atyre grave që ikën nga Prekazi, nga Gjakova, nga Rahoveci..., me fëmijët në duar, me burrat e masakruar në Reçak, Çirez, Likoshan... e me trupin e përgjakur të Kosovës pas shpine. Një paralelizëm që nuk kërkon deklarim eksplicit, sepse është i gdhendur në emocionin kolektiv që tregimi përcjell.

A thua sa nëna kosovare, me sy të djegur nga dhimbja, kanë kënduar ninulla nën hije pemësh të djegura, si Feroja nën hijen ullirit të djegur?! Sa gra e kanë kërkuar burrin mes kufomave, si ajo?! Dhe sa dhimbje është mbyllur në heshtjen e atyre që nuk kanë mundur të qajnë më, pasi u janë shteruar lotët dhe zëri përpara trupave të vajzave të dhunuara?!

Sa tragjedi që tregimi i L. Ramës nuk mund ta ndalë këtë dhimbje që vazhdon në vende të tjera e në kohë të tjera. Por ai i jep asaj një strukturë estetike që e bën të përballueshme, të komunikueshme, të përjetshme. Kjo, përtej gjithçkaje, është edhe forca e madhe e letërsisë, të rrëfejë atë që gjuha e zakonshme nuk mundet!

Bukuria që zbrapi dorën e barbarisë

Një nga pyetjet që të ndjek gjatë pasi ke mbaruar së lexuari tregimin, është: “Përse nuk e vranë Feron?” Është një pyetje që përplaset herë me logjikën e së keqes, herë me rastësinë e mbijetesës?! Rrjedhimisht, një përgjigje e ndjeshme, gati metafizike, mund të jetë: “Sepse ishte e bukur.” Por kjo bukuri për ato rrethana nuk ishte shpëtim, më shumë ishte mallkim. Ajo mbijetoi jo si privilegj, por si dëshmitare e një dhimbjeje që nuk pushon. Kjo është edhe forca e tregimit, të shfaqë absurditetin përmes estetikës, duke e bërë dhimbjen të përjetshme! Ky është një rast i rrallë në letërsinë shqiptare, ku bukuria merr një dimension shpëtues, por edhe tragjik. Jo si privilegj, por si mallkim, si një mbijetesë që e detyron Feron të jetojë me kujtimin e të masakruarit dhe me peshën e fajit të të shpëtuarës.

Ky motiv i bukurisë që përballon vdekjen, e vendos Feron pranë figurave biblike si Esteri, që e shpëtoi popullin e saj përmes hireve të saj, apo Maria Magdalena që mbijetoi për të dëshmuar. Feroja është dëshmitare e të pathënës, e atij akti të shëmtuar që historia greke zyrtare mundohet ta zhdukë, kasaphanën e Zervës ndaj çamëve.

Në këtë tregim, bukuria nuk ka funksion stolisës. Ajo është një mburojë e heshtur, lëkura e fundit që mbulon shpirtin e plagosur. Flokët e artë të Feros nuk ndriçojnë për të joshur, por për të dëshmuar, janë dritë e zbehtë në errësirën e përndjekjes, një zbardhje shprese mbi sfondin e zisë. Ato bëhen emblemë e një qëndrese që nuk ka nevojë të klithë. Përmes këtij imazhi, tregimi i Ramës arrin një përmasë të rrallë të bukurisë tragjike, një ndriçim që nuk shërben për të fshehur plagën, por për ta bërë të dukshme.

I shkojnë këto vargje të mëposhtme, si zë që vjen nga një kohë tjetër, nga një luftë tjetër, për një profete tjetër, e cila flet sërish për të njëjtën, Plagën. Atë të pathyeshmen, të heshturën, mishërimin e një dhimbjeje që historia nuk e ka shënuar sa duhet, një vragë kohe që pret ende të flasë: 

“Plagët nuk shkulen nga trungu,

Mbeten shenja të stuhisë,

Këputur dorë e këmbë.

Të thella plagët tona,

Në çdo moshë janë shekullore.

Trup i trungut me plot plagë.”  (F. Brovina “Përflakje e stuhi”, Lena, Prishtinë, 2021, f. 40)

Letërsia si dëshmi dhe akt kujtese

Në përfundim, "Përtej Qafës së Botës" nuk është thjesht një tregim i bukur apo emocionalisht tronditës. Ky tregim është një akt përkujtimor, është një varr i hapur në letër, ku autorët e heshtur, viktimat e panjohura, gratë që klithën nga dhunimet dhe fëmijët që flinin nëpër shkurre, gjejnë një strehë të përjetshme në ndërgjegjen tonë.

Fatkeqësisht, jetojmë në një kohë kur historia (ri)shkruhet sipas interesave, kur viktimat e së djeshmes akuzohen për ekzistencën e tyre, letërsia si kjo e Luan Ramës bëhet forma më e ndershme e së vërtetës. Ajo nuk ka nevojë për numra, as për statistika e as për fakte të thata. Ajo ka Feron, Bedon, Hyson, Esatin etj. Ka një trup të gjymtuar, Esatin dhe një karrocë dore. Ka një pyll të të varurve dhe një e më shumë ullinj të djegur. Ka një ninullë të përvajshme për fëmijët dhe një shami të lagur nga lotët. Dhe si frymë mbi gjithçka tjetër ka kujtesën.

Ky tregim, i shkruar në kohë paqeje për një kohë lufte, është një dëshmi që nuk pret gjyq. Është një kujtim që e gjen vet rrugën për të mbijetuar në mendje. Është një elegji e heshtur, që mbytet në vetvete dhe megjithatë nuk ndalet duke folur.

Kjo letërsi na rikthen aty ku s'duam të shkojmë, por duhet të shkojmë: te plagët që duan të harrohen dhe që vetëm arti i shenjtë i rrëfimit mund t’i shërojë duke mos i mbyllur. Në këtë kuptim, tregimi i Luan Ramës nuk është një lutje, por një thirrje e qetë që refuzon harresën, që të mos harrojmë, që të mos heshtim, që të mbajmë gjallë kujtimin, sepse përndryshe, një ditë, kur t’i kemi kaluar të gjitha "Qafat e Botës", mund të mos e dimë më as nga kemi ardhur, as  çfarë kemi qarë dikur a ku kemi qenë.

Përderisa historia zyrtare hesht, atëherë le të flasë letërsia. Kur viktima mohohet, le të mbijetojë në një ninullë. Dhe kur kujtesa fshihet, le ta rizgjojë një rrëfim i tillë si ky, sepse fuqia e tregimit të madh është të të rikthejë tek vetvetja.

Figura e Feros në tregimin “Përtej Qafës së Botës” nuk mund të kufizohet vetëm në kontekstin e një tragjedie historike shqiptare. Ajo ka peshën dhe përmasën e një figure prototipike, e krahasueshme me personazhet më të thellë të letërsisë botërore, që mishërojnë dhimbjen, qëndresën dhe përjetësimin e kujtesës si shenjë kulturore. Ajo vjen në traditën e grave që mbajnë peshën e historisë mbi supe, të atyre që ndonëse të thyera, nuk e thyejnë fjalën e as s’e shlyejnë kujtimin. Në këtë mënyrë, Feroja është “Antigona” e Çamërisë, por kësaj here jo e shkruar nga Sofokliu, ajo që, si vajza e mbretit të Tebës, nuk pranon t’i nënshtrohet urdhrit shtetëror që ndalon përkujdesjen për të vdekurit. Derisa Antigona sfidon Kreonin për të varrosur të vëllain, Feroja bart burrin e saj Esatin, të gjymtuar, jo për të gjetur strehë, por për të ruajtur dinjitetin e tij në shtegtimin pas kësaj jete, edhe pse trupi i tij s’është më i gjithi. Në të dyja rastet, kemi të bëjmë me gratë që ruajnë kufijtë moralë të njerëzimit, në një botë që i ka humbur dhe po i humb çdo herë e më shumë.

Feroja është gjithashtu figura e nënës pasionante dhe të palëkundur, që gjendet në zemër të romanit “Nëna” të Maksim Gorkit. E dy fëmijët e saj, Bedo dhe Hyso, që ajo mban përdore nuk janë vetëm pasardhës biologjikë, por mëkëmbës të një brezi që duhet të kujtojë, që duhet të dijë, se përse rruga që po ecin është e mbushur me hijena, me gurë anash ngado  që fshehin zëra, dhe me gjurmë që zhduken nga vetë balta. Në të vërtetë, ajo ecën drejt së panjohurës jo si e humbur, por si rojtarja e fundit e kujtesës.

Në një dimension tjetër simbolik, Feroja lidhet edhe me heroinat e letërsisë moderne botërore, si Sethe në romanin “Beloved” të Toni Morrisonit. Ngjajshmërisht  me Sethen, e cila përpiqet të çlirohet nga dhuna dhe trauma e skllavërisë duke përballuar fantazmat e së kaluarës, po ashtu edhe Feroja është e rrethuar nga hijet që e ndjekin, nga burrat që nuk janë më, nga shtëpitë shkrumb e hi që janë lënë pas, dhe ajo më e rënda e cila i peshon si gur varri në ndërgjegjen e vrarë... që as fjalët s’mund ta thonë dot! Trauma e saj nuk është vetëm personale, por është krejt trupi i një populli të përndjekur. Rrugëtimi i saj është odisea e dhimbjes, ku ajo dallon këtu prej Odiseut, se nuk kthehet më në shtëpi, por e bart shtëpinë me vete, në kujtesën që nuk e braktis kurrë! Përderisa Odiseu në veprën homerike endet për t’u kthyer, Feroja ecën vetëm për të mos u harruar. Dhe në këtë përpjekje, ajo shndërrohet në figurë të shenjtë të sakrificës së heshtur, si Maria biblike që vështron kryqëzimin, jo për të kundërshtuar botën, por për të mbajtur të gjallë një dhimbje që ka nevojë të përkujtohet.

Feroja, për nga thellësia simbolike dhe qëndrueshmëria shpirtërore, mund të vendoset deri diku edhe krah Laras së Pasternakut, që endet në një botë të copëtuar nga lufta dhe ideologjitë, duke ruajtur njeriun në vetvete. Ajo, si Lara, është figura e heshtur e dhimbjes së përmbajtur, që nuk ngrihet me britmë, por mbijeton përmes qetësisë, ecjes dhe kujtesës. Në këtë mënyrë, Luan Rama nuk ka krijuar vetëm një personazh, por ai ka ngjizur një figurë letrare prototipike, që qëndron në të njëjtin univers me Antigonat e Sofokliut, nënat e Gorkit, vajtueset e Dhiatës së Vjetër, të mbijetuarat e Morrisonit dhe të mërguarat e Pasternakut. Figura e Feros nuk flet vetëm për Çamërinë. Ajo i flet gjithë historisë njerëzore që ka shkaktuar dhimbje, për të mospranuar kurrë harresë.

Çamëria, miti i përbashkët i dhimbjes sonë

Në historinë e çdo kombi ka ngjarje që nuk mbesin vetëm si data në kalendar apo faqe në libra, por që nguliten në vetë ndërgjegjen kolektive, duke u shndërruar në plagë të hapura, në kujtime të përjetshme dhe në mite themeluese. Për kombin shqiptar, një nga këto ngjarje është pa dyshim çrrënjosja e çamëve, shpërngulja e tyre masive, e dhunshme, nga trojet e tyre shekullore në jug të Epirit të sotëm, në periudhën kur lufta po përfundonte, por urrejtja ende nuk kishte pushuar. Kjo tragjedi, ndonëse shpesh e heshtur, mban në vetvete të gjitha përmasat e një drame biblike, me strukturë mitike, simbolikë shpirtërore dhe dhimbje kolektive, e përcjellë sot edhe në këtë libër të L. Ramës, nga zërat që për dekada e shqyen heshtjen e dhunshme të harresës, si këta që kujtojnë: Kadrie Pronjo, Zeqije Nuri, Hilmi Saqe nga Grikohori, Eshref Himi nga Paramithia, Dervish Sulo nga katundi Spatar i Filatit, Zaje Tafil Haxhiu nga Filati, Nevo Çapuni nga Filati, gjithashtu dhe dokumentacione të shumta e të ndryshme të kohës.

Ashtu si një popull tjetër pararendës që mbartte plagën e shtegtimit të detyruar herët dikur, po ashtu edhe çamët u nxorën me forcë nga fusha, ullishtat, shtëpitë me avlli të bardha dhe tempujt ku i faleshin jetës. Ata nuk udhëtuan drejt një toke të premtuar, por drejt një ikjeje të përjetshme, të zhveshur nga siguria dhe nderi, të ngarkuar me dhimbje, mall e zemërim, me kujtime nga më të rëndat. U dëbuan jo si të huaj, por si të rrezikshëm, jo si fajtorë, por vetëm se ishin shqiptarë.

Pamjet e kolonave që ecin nëpër shi, të fëmijëve që flenë në prehrin e nënave, të trupave të gjymtuar që sillen mbi karroca dore, nga përshkrimet që sjell autori, nuk janë më vetëm imazhe, janë ikonografi e dhimbjes kombëtare. Janë të ngjashme me vizionet biblike të Eksodit të Madh, por pa Moisi që i prin, pa një premtim hyjnor në fund, veç zërit të nënave që këndojnë ninulla mes udhëve të nisura pa kthim. Ngase u nisën “drejt një toke tjetër, edhe pse të ngjashme me të tyren: po ato lugina, kodrina me ullishta, pemë limonash e portokajsh.” (f. 60).

Në tregimin e fuqishëm të Luan Ramës, “Përtej Qafës së Botës”, kjo përmasë shfaqet me një forcë artistike rrëqethëse. Figura e Feros, gruas që shtrëngon dy fëmijët në krahë, ndërsa ecën midis kufomave për të gjetur të shoqin e masakruar mes trupave tjerë të vrarë, është jo vetëm personazh, por emblemë e dhimbjes shqiptare. Ajo është Maria e kohëve tona, e përulur para trupit të Krishtit të saj të gjymtuar. Bukuria e saj nuk e kursehet nga dhimbja, por i jep asaj një madhështi të heshtur që e bën të përballojë, të ruajë, të dëshmojë. E pazakonshmja mbresëlënëse është këtu se ajo nuk mallkon, vetëm dëshmon nga mbamendja e saj.

Kështu, Çamëria shndërrohet në një tokë të humbur dhe të rrënuar, që jeton vetëm në kujtesë, si Molle e Kuqe e shenjtëruar nga dhimbja, e veshur me hijen e të vdekurve dhe e ndriçuar nga kujtimi i të rënëve, por që nuk e humb kurrë shenjtërinë e saj. Shqiptarët nuk kërkojnë rikthimin me dhunë, por rikthimin përmes së vërtetës dhe kujtesës, përmes librave, dokumenteve, rrëfimeve dhe këngëve. Dhe në këtë përpjekje, kujtesa çame merr ngjyrat e një përvoje metafizike, ku çdo emër i përmendur është si një varg psalmi, çdo vendbanim i zhdukur përfaqëson një shenjtore të rrënuar që jeton në zemrat e të cilëve s’e harrojnë!

Letërsia që trajton këtë tragjedi nuk është vetëm dokument, por është liturgji letrare, është Bibël e Dhimbjes Shqiptare. Është mënyra me të cilën ky popull u tregon brezave se ku janë rrënjët e tyre dhe çfarë kostoje ka pasur ekzistenca, duke i rezistuar harresës, që të mos shndërrohet në një tjetër formë vdekjeje. Nëse popujt ndërtojnë identitetin e tyre përmes tragjedive, atëherë Çamëria është gurthemeli i dhembjes shqiptare. Ajo nuk është vetëm një toponim i lënë pas, por një simbol i së drejtës së nëpërkëmbur, i bukurisë që u dogj, i nderit që iu përlye, dhe i shpresës që ende ecën zbathur nëpër kujtesë.

Po, çrrënjosja e çamëve ka përmasa biblike. Jo vetëm për çfarë ndodhi, por për mënyrën si ndodhi: me heshtjen e botës, me përdhunimin e të pafajshmëve, me varrosjen e të vërtetës nën pluhurin e mohimit historik. Dhe po ashtu, biblik është fakti që, ndonëse s’patën tempull për të qarë, çamët ndërtuan një tempull të gjallë në ndërgjegjen shqiptare, që pulson sa herë përmendet një emër, sa herë këndohet një këngë, sa herë përmendet Qafa e Botës. E si rrjedhojë, nëse historia heshti për dekada të tëra, atëherë le të flasë letërsia. Nëse politika mohoi e mohon ende, le të dëshmojë kujtesa. Nëse drejtësia vonon, le të mbijetojë nderi përmes rrëfimit, edhe pse është e pamjaftueshme. Çamëria është një testament, jo vetëm për të kujtuar një dhimbje, por për të ruajtur një vetëdije, që asnjë brez të mos e harrojë të vërtetën, të mos e pranojë heshtjen si paqe dhe padrejtësinë si trashëgimi!

Albumi i heshtjes që flet për mungesën, aty ku çdo gur mban një emër dhe një dhimbje

Mund ta quajmë si një kapitull të veçantë më vete në libër edhe albumin e një trupi të gjallë mbi muret apo rrënojat e kujtesës. Disa fotografi të bëra bardh e zi, të cilat janë më shumë se pamje – janë gjurmë të zëshme, që nuk flasin me ngjyra, por me teksturë kohe, me heshtje guri, me vështrime të kthyera drejt së shkuarës. Thuhet shpesh se një fotografi vlen më shumë se njëqind fjalë – por në këtë rast, ajo që vlen nuk është pesha e fjalëve, por e asaj që nuk mund të thuhet dot. Sepse në këto imazhe, njeriu nuk është figurë estetike, por dëshmitar, shkrues i dhimbjes, gjurmues në rrënojat e identitetit. Kështu, fotografia në këtë vepër nuk është ilustrim, por tregim – një tregim që fillon në rrënoja dhe përfundon në sytë e një njeriu që ka ardhur për të dëgjuar atë që s’mund të thuhet me zë. Nga pamjet shohim gurë që nuk mbajnë më mure, por mbajnë kujtime, sikurse shtëpi që nuk kanë më banorë, por për çudi aty ka ende zëra. Në këtë album fotografik që shoqëron librin “Ode për tempujt që nuk u harruan”, pra, nuk shohim thjesht një burrë që ecën, qëndron në këmbë, ulet, përkulet apo ngre sytë nga qielli, aty shohim një trup që kërkon gjurmën e të shuarve, një shikim që mundohet të shohë përtej plasaritjes së historisë, një dorë që gërmon në gur sikur për të gjetur pulsin e ndalur e të paharruar.

Ky cikël nuk është ilustrim. Është ritual. Është këmbim i heshtur mes të gjallëve dhe atyre që mungojnë. Në çdo foto, figura njerëzore nuk është personazh, figura njerëzore është mishërim i kujtesës. Diku shtrihet, diku vështron lart, diku mbështet ballin mbi derë të rrënuar, diku thjesht qëndron, gjithmonë si në një gjysmëlutje, si një psherëtimë pa fjalë, si një ngulmues për të mos u ndarë nga ajo që nuk është më, por që ende është aty. Edhe pamjet bardhë e zi nuk janë thjesht zgjedhje estetike, por gjendje shpirtërore. Çamëria nuk mund të tregohet me ngjyra. Sepse as historia e saj nuk është pikturuar me ngjyra, të vetmen ngjyrë e ka atë të gjakut, hirit dhe heshtjes. Dritat e bardha të qiellit dhe errësira e mureve të përmbysura përballen në një tension të heshtur, ku edhe dielli duket sikur vjen nga një tjetër kohë, drita e të cilit nuk ndriçon, por vetëm na zbulon të fshehtat.

Të bën përshtypje një nga imazhet më të fuqishme në (f. 26), kur një dorë lëviz drejt një murane gurësh të çarë, dhe e vëren që nuk e prek si një studiues, por si një njeri që kërkon një frymëmarrje ritmike të harruar, një emër të fshirë, një shenjë jete në gurin e vdekjes. Kurse në një tjetër imazh (f. 17), shfaqet ai vetë në një peizazh të ngrirë, me sytë drejt horizontit, me duart kryq në kraharor, një qëndrim që përngjan me meditim, me lutje të brendshme, me dhimbje të përmbajtur. Pas tij, Çamëria duket bosh, jo për mungesë objektesh, por për shkak të zbrazëtisë shpirtërore që ka lënë pas dëbimi. Është një botë që frymon përmes gërmadhave. Në praninë e këtij peizazhi që shtrihet gjerë e gjatë, figura e tij zbehet përpara madhështisë së tokës së humbur. Është një njeri që kundron vendin ku nuk ka më shtëpi, por që ende ka atdhe.

Figura e këtij njeriu përfaqëson  vetë autorin, ndoshta dëshmitarin, ndoshta aktorin i shpirtëzuar nga kujtesa, sidoqoftë, cilido që të jetë, është një misionar i dhimbjes, që nuk kërkon të përshkruajë tragjedinë, por ta përjetojë fizikisht, të zhytet në të, të rrëzohet mbi të, të mbetet edhe pezull në të.

Në një prej fotove, dora e tij prek e mbahet te një mur i çarë (f. 10). Është një gjest që përngjan me aktin e shenjtë të kujtesës, sepse ajo nuk prek thjesht gurin, por kohën. Është një ritual i vogël që kërkon të vendosë kontakt midis së shkuarës dhe së tashmes, sikur të deshifronte një alfabet të zhdukur të dhimbjes. Kjo dorë nuk është vetëm e tij. Është dora e një populli që nuk i lë të bien muret pa i përshëndetur së paku.

Dhe më pas, një tjetër fotografi, ajo në të cilën shfaqet qielli, tymi dhe trarët e djegur (f. 32), i ngjan  një pikture apokaliptike. Drita përthyhet mes reve shkrumbuese, sikur të ishte një sy i fshehur që shikon nga fundi i historisë. Dhe atëherë mund të pohosh se rrethi mbyllet. Fillon me njeriun që dëgjon muret dhe përfundon me muret që klithin nën tym. Fillon me hapat që kthehen te gurët e vjetër dhe mbaron me heshtjen që shpërthen në vaj. Thjesht, veç fjalës së shkruar në këtë libër, autori i lë hapësirë që të flasë edhe gurit, edhe vështrimit edhe dritës.

Ky album është pikturë me trup, poezi me gjymtyrë, këngë me vështrime. Është estetikë e identitetit strukturor të shpirtit mbi rrënojat reale. Dhe si i tillë, ai nuk duhet lexuar si shoqërues i librit, por si vetë libri që nuk mund të shkruhet ndryshe, veçse me vështrim sysh, me prani dhe me kujtesë. Mbase, mund ta quajmë albumin e shpirti të përvëluar, i cili nuk mund të flasë me fjalë, sepse ndonjëherë, fjalët janë shumë të pafuqishme për të shprehur dhimbjen.

Këto dhjetëra imazhe, mund të lexohen edhe ndryshe si një ritual kthimi, një udhëtim i trupit në gërmadhat e shpirtit, ku gurët flasin, hijet dëgjojnë dhe çdo prekje mbi mur është një përpjekje për të zgjuar historinë nga gjumi i detyruar, sepse mbi gjithçka, ia kemi borxh të vërtetën asaj.

Në fund, ndoshta ky është vetë qëllimi i gjithë veprës: të rikthejë trupin mbi gurin, syrin mbi të zbrazurën, njeriun mbi tokën që ka harruar zërin e vet. Sepse kujtesa nuk jeton vetëm në libra. Jeton edhe në ecjen e ngadaltë të një burri mbi gurët e së shkuarës, në një Çamëri që mbase, nuk është më gjymtyrë e trupit tonë, por që do të jetë gjithmonë për aq kohë sa dikush ngre dorën dhe thotë: “Je rrënjosur në kujtesën time e të dua, dhe të mbaj këtu!” teksa me gishtin tregues të dorës së djathtë prek kokën e me dorën e majtë prek zemrën.

Literatura:

Bibla, Shkrimi i shenjtë: Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re (Dom S. Filipaj). 1994. Ferizaj: Drita

Leka, F. (2013). Fjalor i termave të letërsisë. Tiranë: Infbotues.

Gorki, M. (1965). Nëna (T. Zavalani, përkthyer). Prishtinë: Rilindja.

Homeri. (1965). Odisea (P. Gjeçi, përkthyer Tiranë: Naim Frashëri.

Morrison, T. (1987). Beloved. New York: Knopf.

Pasternak, B. (2018). Doktor Zhivago (Xh. Zykaj, përkthyer ). Tiranë: Fan Noli.

Rama, L. (2025). Ode për Çamërinë. Tiranë: albas.

Sofokliu. (1965). Antigona (P. Gjeçi, përkthyer Tiranë: Naim Frashëri.

Libër kujtimi i Kosovës (1998-2000). (2011) Njerëzit t’i kujtojnë njerëzit. (N. Kandiç, I. Hajdari). Prishtinë: Fondi për të drejtën humanitare Kosovë.

Brovina, F. “Përflakje e stuhi”, Lena, Prishtinë, 2021.