Lumnie Thaçi-Halili: BRAKTISJA DHE ILUZIONI I LIRISË

(Analizë e thelluar e novelës “Qentë” të Sulejman Matos)

Kur flitet për krijimtarinë letrare të Sulejman Matos, dimë se ai qëndron si figurë e mirënjohur për poezinë, një balsam për shpirtin, ndërsa kur si lexuese e rregullt e tij nisa të eksploroj krijimtarinë e tij në tërësi, me kureshtje dola përtej poezive, zbulova prozën e tij, për mua një befasi e vërtetë dhe një kënaqësi që si lexuese pata fatin ta përjetoja po aq bukur sa poezinë. U magjepsa me tregimet e tij, fillimisht “Njeriu me dy emra” (tregime të zgjedhura), Toena, 2011, më pas dhe të tjera. U binda që edhe proza e tij-tregimi shfaq një dimension mjeshtëror të autorit, duke krijuar tregime, të cilat janë një kombinim i rrallë i thjeshtësisë narrative dhe bukurisë së stilit, që të fton në një udhëtim nëpër labirintet e jetës dhe të përvojave njerëzore. Ai arrin të ndërtojë tregime që përçojnë emocionin dhe ngjallin ndjenja të fuqishme, shpesh pa pasur nevojë për zbukurime të tepruara gjuhësore. Tregimet e shkurtra dhe novelat e tij të mëvonshme janë të pasura me përshkrime të detajuara, dialogë të gjallë dhe personazhe të krijuar me kujdes, që të japin ndjesinë se janë të njohur dhe të afërt. Aftësia e tij për të ndërtuar këto botë të vogla dhe të ndjeshme, brenda faqeve të pakta, është dëshmi e mjeshtërisë dhe talentit të tij të rrallë si shkrimtar.

Proza e tij është po aq e ndjerë dhe po aq e fuqishme sa poezia, duke mbartur të njëjtën ngrohtësi emocionale dhe të njëjtën thellësi mendimi. Në këto tregime e novela, ai na fton të hyjmë në botën e tij, të përjetojmë ndjenjat dhe përvojat e personazheve që shpesh janë një reflektim i vetvetes dhe i përjetimeve të tij personale.

Duke u ndalur e lexuar së fundmi novelën e tij, të titulluar “Qentë”, mund të kuptojmë më mirë se përse ky autor ka një vend të veçantë në letërsinë bashkëkohore. Ai nuk është thjesht vetëm një poet i mirë, por edhe një rrëfimtar i jashtëzakonshëm, që arrin të kapë dhe të përshkruajë magjinë e jetës në formën e saj më të thjeshtë dhe më të pastër, kudo në cilindo cep të atdheut. Kjo novelë është një perlë e vogël, që ndriçon dhe reflekton ndjeshmërinë e tij të thellë ndaj botës dhe njerëzve përreth. Novelë e ndërtuar me dashuri dhe kujdes, duke na ofruar një dritare të hapur drejt botës së ndjenjave dhe përvojave të tij që janë një pasuri e vërtetë për letërsinë. Në këtë punim, do të përqendrohemi te një prej novelave më mbresëlënëse të S. Matos “Qentë”, duke analizuar në detaje strukturën, anatominë e figurave: analizën stilistike, personazhet, dhe porosinë-mesazhin që ai përçon. Novela në fjalë, ashtu si shumë prej veprave të tij, është një dëshmi e fuqisë së prozës dhe e aftësisë së tij për të prekur zemrat e lexuesve me thjeshtësinë dhe bukurinë e rrëfimit.

Paraprakisht shtrohet pyetja “Qentë” është tregim apo novelë?

Duke u nisur nga këndvështrimi analitik, them që "Qentë" është një novelë, jo thjesht një tregim. Ja disa arsye që e mbështesin këtë klasifikim:

 Gjatësia dhe struktura: Kjo novelë është më e gjatë se një tregim dhe zakonisht ka një ndërtim më kompleks. Në rastin e "Qentë", ndonëse nuk është një roman i plotë, ajo përmban disa kapituj të ndarë dhe ngjarjet zhvillohen në një periudhë më të gjatë kohore. Struktura e saj përfshin hyrjen, konfliktin dhe përmbylljen, me digresione dhe përshkrime të thelluara që shtrihen përtej një tregimi të zakonshëm. Novela ka një ndërtim të ndërmjetëm, është më e gjatë dhe më e thelluar se një tregim, por më e shkurtër dhe më e fokusuar se një roman.

 Zhvillimi i karaktereve: Brenda këtij teksti ka një zhvillim më të thelluar të karaktereve në krahasim me tregimet. Në "Qentë", autori ndërton një portret të detajuar për Zerbin Zërën dhe për qentë e tij, veçanërisht Murra. Kemi një eksplorim të brendshëm të ndjenjave, mendimeve dhe kujtimeve të Zerbin Zërës, si dhe personifikim të qenve, që i bën ata karaktere komplekse dhe të gjalla.

 Tematika dhe simbolika:  Tregimet përgjithësisht fokusohen shpesh në një ide të vetme ose në një ngjarje, kurse novelat kanë hapësirë për të trajtuar tema të shumta dhe më komplekse. "Qentë" përfshin tema si braktisja, liria, ndryshimet shoqërore dhe marrëdhënia mes njeriut dhe kafshës.

 Rrjedha e ngjarjeve: Në një tregim, ngjarjet zhvillohen shpesh në një periudhë të shkurtër kohore dhe me një rrjedhë më të përqendruar. Në këtë rast, ngjarjet e "Qentë" shtrihen gjatë dimrit dhe pranverës, duke përfshirë periudhën e braktisjes së fshatit dhe përshtatjen e qenve me lirinë e re. Ky zhvillim më i zgjeruar i ngjarjeve tregon një ndërtim tipik të novelës.

 Përdorimi i digresioneve dhe kujtimeve: Novelat shpesh përfshijnë digresione dhe kujtime nga e kaluara që thellojnë historinë dhe ndihmojnë në krijimin e një sfondi më të gjerë për lexuesin. "Qentë" përdor kujtime të Zerbin Zërës për të kaluarën e tij, për të treguar ndryshimet që kanë ndodhur në fshat dhe për të ndërtuar një atmosferë nostalgjie dhe reflektimi, gjë që është tipike për novelat.

Madje, "Qentë" mund të klasifikohet si një novelë moderne, për shkak të veçorive të saj stilistike, strukturës dhe trajtimit të temave që lidhen me shoqërinë bashkëkohore. Ja disa argumente që e mbështesin këtë klasifikim:

Trajtohen tema moderne: Novela "Qentë" përfshin tema që lidhen me tranzicionin shoqëror, braktisjen, dhe ndryshimet e vrullshme pas rënies së komunizmit, që janë tipike për letërsinë moderne dhe post-moderne shqiptare. Ajo eksploron pasojat e ndryshimeve politike dhe sociale në jetën e përditshme të njerëzve dhe kafshëve, një qasje që është më e zakonshme në letërsinë moderne, duke reflektuar një botë në krizë dhe në transformim.

 Struktura dhe teknika narrative është ndryshe: Ndryshe nga novela klasike, e cila zakonisht ndjek një strukturë të rreptë lineare dhe ka një rrëfim të qartë, "Qentë" përdor një strukturë më fleksibile, me digresione dhe kujtime të ndërthurura. Autori eksperimenton me narrativën duke përdorur kujtimet e Zerbin Zërës dhe përshkrime të gjata që krijojnë një ndjenjë nostalgjie dhe reflektimi, karakteristika tipike të novelave moderne.

Stili dhe gjuha: Stili i gjuhës në novelën "Qentë" është realist dhe simbolik, me elemente të gjuhës ezopike dhe alegorike, që janë më të zakonshme në letërsinë moderne dhe post-moderne. Autori përdor gjuhë poetike, personifikime dhe metafora për të thelluar ndjesinë e vetmisë, izolimit dhe pasigurisë, duke krijuar një atmosferë të zymtë dhe filozofike. Kjo qasje është e ndryshme nga stili më i thjeshtë dhe i drejtpërdrejtë i novelave klasike.

Perspektiva dhe karakterizimi: Në novelat klasike, karakteret shpesh përfaqësojnë figura të idealizuara ose janë tipizime të caktuara të shoqërisë. Në "Qentë", karakteret janë më komplekse dhe të ndërlikuara. Zerbin Zëra është një karakter me thellësi psikologjike, i përshkruar me ndjenja të kundërta, nostalgji dhe zhgënjim, duke reflektuar mbi ndryshimet shoqërore dhe marrëdhëniet e tij me kafshët. Ky zhvillim psikologjik është më tipik për novelën moderne.

Mesazhi dhe ironia: Novela bart një ironi të thellë dhe një kritikë sociale të fshehur, që është një shenjë e letërsisë moderne. Në "Qentë", autori trajton konceptin e lirisë dhe ndryshimeve shoqërore përmes ironisë së qenve që ndihen të lirë, por që përballen me boshllëk dhe mungesë drejtimi. Ky përdorim i ironisë për të sfiduar idetë tradicionale është një teknikë e zakonshme e letërsisë moderne.

 Përdorimi i gjuhës ezopike dhe alegorisë: Përdorimi i gjuhës ezopike dhe alegorive për të shprehur kritika ndaj shoqërisë dhe ndryshimeve politike është një veçori e letërsisë moderne dhe post-moderne. Në rastin e "Qentë", kafshët dhe marrëdhëniet e tyre me njerëzit janë përdorur si një mjet për të shprehur një mesazh më të thellë për shoqërinë dhe për tranzicionin politik të epokës bashkëkohore. Andaj, bazuar në analizën e tematikës, strukturës, teknikave narrative dhe gjuhës së përdorur, "Qentë" klasifikohet si një novelë moderne. Ajo përdor një stil të ndërlikuar dhe introspektiv, trajton tema të lidhura me ndryshimet shoqërore dhe politike, dhe përfshin elemente të ironisë dhe gjuhës ezopike, që janë tipike për letërsinë moderne dhe bashkëkohore.

Temë dhe simbolikë është: Braktisja dhe liria e rreme. Në novelë, braktisja e kafshëve simbolizon mënyrën sesi njerëzit braktisin të kaluarën dhe zakonet e tyre të vjetra në ndjekje të një jete më të mirë. Qentë, të lënë të lirë, fillimisht përjetojnë një lloj gëzimi të çlirimit, por gradualisht kuptojnë se liria pa qëllim dhe pa përkujdesje është e zbrazët dhe e pakuptimtë. Kjo mund të shihet si një metaforë për shoqërinë që përjeton ndryshime të mëdha gjatë periudhave të tranzicionit.

Simbolika e Zerbin Zërës përfaqëson njeriun e vjetër, i cili ruan traditat dhe lidhjen e ngushtë me vendlindjen dhe kafshët e tij. Ai refuzon të largohet nga fshati, duke mbajtur lidhjen me të kaluarën, dhe e sheh braktisjen e qenushes Murra si një tradhti personale, që reflekton ndjenjën e tij të humbjes dhe vetmisë.

Metafora e qenve dhe e ujqërve: Qentë simbolizojnë besnikërinë dhe marrëdhënien simbolike me njerëzit, ndërsa ujqërit përfaqësojnë rrezikun dhe kaosin e natyrës së egër, një forcë që sfidon rendin e vendosur të jetës fshatare. Ujqërit, gjithashtu, pasqyrojnë një lloj tërbimi dhe dhune që shfaqet në periudha të krizave shoqërore.

Transformimi i shoqërisë: Ngjarjet e novelës përshkruajnë tranzicionin e fshatit nga një mënyrë jetese tradicionale, ku çdo shtëpi kishte qenin e vet, në një periudhë kaosi dhe mungese rregulli, që lidhet me ndryshimet e mëdha shoqërore pas rënies së komunizmit. Qentë simbolizojnë njerëzit që përballen me këtë liri të papritur, të papërgatitur dhe të hutuar nga ndryshimet e vrullshme.

Autori përdor një stil realist dhe alegorik për të përshkruar jetën e fshatit, kafshët dhe njerëzit e tij. Përdorimi i dialogëve të shkurtër dhe përshkrimeve të detajuara i jep një ndjesi autenticiteti dhe përforcon atmosferën e zymtë të fshatit të braktisur. Kurse kafshët në novelë, sidomos qentë, janë personifikuar dhe u janë dhënë cilësi njerëzore, duke përçuar ndjenjat e braktisjes, rebelimit dhe kërkimit për një vend në botë. Ky personifikim e bën rrëfimin më emocional dhe më simbolik.

"Qentë" është një novelë që mbart në vetvete një pasqyrë të thellë të jetës rurale shqiptare, të përzier me një filozofi të rëndë mbi lirinë, braktisjen dhe marrëdhënien njerëz-kafshë. Ajo shpalos ndjenjat e vetmisë dhe mund ta konsiderojmë si një elegji për një botë të vjetër që është në prag të zhdukjes, duke lënë pas vetëm kujtimet dhe mallin për një kohë që nuk do të kthehet më.

-Është e rëndësishme të theksohet se kjo novelë përmban edhe elemente të surreales, të cilat janë përdorur nga autori për të krijuar një atmosferë të pazakontë dhe për të thelluar kuptimin simbolik të veprës. Elementet surrealiste shfaqen kryesisht përmes përshkrimeve të pazakonta, situatave të çuditshme dhe shfaqjeve të realitetit që kalon në një gjendje të ëndërruar dhe të deformuar. Ja disa shembuj me elementet surrealiste, angullima e qenve si kujë gruaje:

"Qentë angullinin me një zë që ngjante me një kujë gruaje, si vajtocat e një tragjedie greke." (ky përshkrim surrealist e kthen ulërimën e qenve në diçka më shumë se një tingull kafshëror; ajo përzihet me elemente njerëzore dhe krijon një atmosferë të pazakontë dhe të çuditshme. Kjo përzierje e qenve me vajtocat dhe kujën e grave përshkon një ndjenjë të fortë melankolie dhe trishtimi)një element surreal që e bën skenën të duket si një ëndërr ose fantazi.

 Porta e Zerbin Zërës si prag ndërmjet botëve: : "Murra qëndronte para portës së mbyllur, duke angullirë sikur të kërkonte të hynte në një botë tjetër."

Ky përshkrim i portës si një kufi mes dy realiteteve të ndryshme ka një element surrealist, pasi ajo bëhet më shumë se një element fizik; përfaqëson një kalim psikologjik dhe emocional që është i pazakontë dhe i ngarkuar me kuptime;  bota e vjetër e sigurisë dhe mbrojtjes, si dhe bota e re e kaosit dhe e lirisë së pakontrolluar.

 Sjellja e qenve si një grup njerëzor i organizuar: "Qentë ecin në kolonë, sikur të shkonin diku për një detyrë të caktuar, si punëtorë që mbajnë rregullat e një skuadre të disiplinuar."

Ky përshkrim ka një cilësi surrealiste, pasi qentë marrin rolin e njerëzve dhe veprojnë në mënyra që janë të pamundura për kafshët, duke krijuar një efekt të çuditshëm dhe të pazakontë. Ata mblidhen para ish-zyrave të kooperativës dhe duket sikur po rikrijojnë një mbledhje të vjetër njerëzore, një situatë absurde dhe e pazakontë që sfidon logjikën.

Ndjenja e kohës dhe e hapësirës së përmbysur: "Fshati i braktisur dukej si një ëndërr e keqe, ku koha kishte ngecur dhe vetëm qentë dhe gomarët e shëtisnin, si hijet e një kohe të shkuar." 

Në pjesë të caktuara të novelës, autori krijon një ndjenjë të përmbysur të kohës dhe hapësirës, veçanërisht kur përshkruan fshatin e zbrazur dhe të shkatërruar. Gjendja e fshatit duket si një vend që ka ngecur në kohë, një hapësirë ku realiteti dhe kujtesa ndërthuren në një mënyrë surrealiste.

Ky përshkrim i fshatit si një vend ku koha dhe hapësira janë shtrembëruar krijon një ndjenjë surrealiste dhe një atmosferë të mbushur me fantazi dhe melankoli.

Roli i elementeve surrealiste në novelë, ndihmon në krijimin e një atmosfere të pazakontë dhe të çuditshme që përshkon gjithë veprën, duke shtuar një ndjenjë të fortë melankolie dhe pasigurie, gjithashtu thellohen edhe më shumë simbolika e novelës, duke shtuar kuptime të tjera të fshehura dhe një shtresë të nënvetëdijes në rrëfim, po ashtu e bën novelën të duket si një ëndërr e keqe ose si një vizion fantastik për lexuesin, duke krijuar një ndjenjë të fortë të joreales dhe të fantazisë që e bën rrëfimin më të thellë dhe më të ndjerë.

Sipas formës, ka këtë strukturë dhe ndërtim  novela "Qentë", për çdo pjesë të saj: Ajo është ndërtuar në mënyrë lineare, por përmban dhe digresione të cilat shtojnë thellësinë filozofike dhe kuptimin e saj. Tek ndërtimi narrativ, vërehet që novela është e ndarë në disa pjesë të dallueshme që ndjekin një linjë kronologjike dhe ndërlidhin ngjarjet me kalimin e kohës bashkë me ndryshimet sezonale...Narratori është në vetën e tretë dhe përdor një ton të qetë, reflektues dhe të përshkruar, duke krijuar një ndjesi objektiviteti, por me një ndjeshmëri të lartë për gjendjen e personazheve. Ky narrator është gjithëvëzhgues dhe i gjithëdijshëm, duke i dhënë lexuesit akses në mendimet dhe ndjenjat e personazheve, si të njerëzve, ashtu edhe të kafshëve.

Sipas strukturës e përmbajtjes, novela mund të ndahet në tri pjesë kryesore:

• Në pjesën e parë, jepet hyrja dhe vendosja e skenës: pjesa që përfshin përshkrimin e fshatit malor gjatë dimrit të ashpër, braktisjen e tij nga banorët dhe ndryshimet që sjell kjo braktisje.

• Një element kyç i kësaj pjese është shpopullimi gradual dhe ndryshimi në dinamikën e jetës së kafshëve të mbetura, të cilat fillojnë të përshtaten në mungesë të njeriut.

Në pjesën e dytë, dallojmë konfrontimin dhe konfliktin: kjo pjesë fokusohet në ndryshimet që ndodhin në komunitetin e qenve dhe marrëdhëniet e tyre me pronarët e mbetur, veçanërisht në marrëdhënien midis Zerbin Zërës dhe qenushes Murra... Është pjesa që përfshin konfliktin e brendshëm të qenve, të cilët luftojnë me ndjenjat e besnikërisë ndaj të zotërve dhe dëshirës për liri.

Pjesa e tretë, përmban kthimin dhe përmbylljen: në pjesën finale, konflikti kulmon me kthimin e Murrës te porta e Zerbin Zërës. Ky moment është emocional dhe simbolik, duke shfaqur pendesën dhe vetminë e qenushes. Pjesa përfundon me një skenë ritualistike, ku qentë e mbetur mblidhen dhe angullijnë si në një ceremoni mortore, duke krijuar një ndjenjë të fuqishme tragjike dhimbjeje.

mbi ndryshimet shoqërore dhe tranzicionin që po përjeton komuniteti rural.

Porta e Zerbin Zërës është një motiv i fuqishëm që shfaqet në pjesën e fundit, simbolizues i pragut midis botës së vjetër dhe asaj të re, midis sigurisë dhe lirisë së pasigurt.

Tonaliteti i novelës është përgjithësisht melankolik dhe meditimor, duke përçuar një ndjesi të zymtë për shkatërrimin e një mënyre jetese të vjetër dhe pasigurinë e një bote të re që po lind. Atmosfera është e përshkuar nga një ndjenjë zbrazëtie, sidomos pas braktisjes së fshatit, dhe nga një hije tragjike që ndiqet deri në fund.

Autori përdor shpesh digresione, siç janë kujtimet e Zerbin Zërës për të kaluarën dhe për lidhjen e tij me qentë, për të shtuar një thellësi historike dhe për të treguar ndryshimet e kohës. Këto digresione i japin novelës një ndjenjë të rrjedhshme dhe të natyrshme, duke e bërë lexuesin të reflektojë mbi ndryshimet shoqërore d 

Koha si element i veçantë: Përgjatë strukturës dhe rrëfimit në novelën "Qentë", elementi i kohës luan një rol të rëndësishëm, ajo shfaqet si një element narrativ dhe simbolik, që ndikon fuqishëm në përvojën e personazheve dhe në interpretimin e lexuesit. Shërben si mjet për tregimin e tranzicionit shoqëror;  tregon rrethoren  ciklike dhe ndryshimin e stinëve; ngadalshmërinë dhe ndjenjën e stagnimit; kohën e kujtesës dhe të kaluarën nostalgjike; kohën subjektive dhe përvojat e personazheve; kohën e pritjes dhe suspensit (pasigurisë, ankthit, tensionit).

Përmbledhur shkurt, koha në novelë shfaqet si një forcë e pandalshme dhe shkatërruese, që reflekton mbi tranzicionin shoqëror dhe emocional të personazheve dhe e bën novelën më komplekse dhe më të ndjerë.

Siç u pa, novela "Qentë" është ndërtuar me një strukturë kompozicionale që përfshin disa elemente kyçe: hyrja, zhvillimi i konfliktit, kulmi dhe përmbyllja. Autori krijon një rrjedhë të organizuar të ngjarjeve, të ndërthurura me digresione dhe përshkrime atmosferike, për të shpalosur një histori të thellë me elemente simbolike dhe alegorike.Duke filluar nga e para mund të nënkuptohen radhazi kështu: shohim vendosjen e skenës dhe krijimin e një atmosfere dramatike përmes përshkrimeve të natyrës dhe të situatës shoqërore; pulsojmë zhvillimin gradual të konfliktit dhe përdorimin e digresioneve për të krijuar sfond historik dhe për të thelluar karakterizimin; ndjejmë kulmin dramatik, ku konflikti emocional dhe moral arrin në pikën më të lartë; vjen deri te zgjidhja e konfliktit dhe përmbyllja, me një ndjenjë të qartë trishtimi dhe nostalgjie.

Nga ky kompozicion i lartcekur, kuptohet qartazi se novela "Qentë" është ndërtuar me kujdes dhe përfshin një rrjedhë të organizuar të ngjarjeve. Sa që, edhe vetëm një analizë përmes kompozicionit, kjo novelë do të arrinte të shprehte një kritikë të thellë sociale dhe një reflektim mbi natyrën e lirisë dhe të marrëdhënieve njerëzore në kohëra të vështira.

-Si element përbërës në novelën "Qentë", vlen të analizohet përciptaz edhe konflikti. Konflikti në novelë ndodh në disa nivele, duke përfshirë një konflikt të jashtëm mes kafshëve dhe rrethanave të ndryshuara, si dhe një konflikt të brendshëm që përjetojnë si kafshët ashtu edhe njerëzit. Kjo ndërthurje e konflikteve i jep novelës një thellësi të veçantë dhe reflekton mbi ndryshimet e vrullshme shoqërore dhe tranzicionin politik.

 Konflikti i jashtëm shprehet atëherë kur kafshët reagojnë kundër natyrës dhe braktisjes. Ky konflikt ndodh midis qenve dhe situatës së re të krijuar pas braktisjes së fshatit nga banorët. Qentë, të cilët janë mësuar të jetojnë nën përkujdesjen e njerëzve, papritmas përballen me lirinë e re dhe mungesën e ushqimit. Ata janë lënë pas dore dhe detyrohen të mbijetojnë në një ambient të egër, ku duhet të përballen me rrezikun e ujqërve dhe mungesën e përkujdesjes: “Qentë bredhin rrugëve të fshatit, të uritur dhe të braktisur, duke kërkuar ushqim dhe duke u përpjekur të mbijetojnë. Ata ndihen të lirë, por kjo liri është një formë e re skllavërie dhe pasigurie”.

Konflikti i brendshëm i Zerbin Zërës, shprehet përmes dilemash midis traditës dhe ndryshimit. Konflikti i brendshëm kryesor ndodh brenda karakterit të Zerbin Zërës, plakut të moshuar që refuzon të largohet nga fshati. Ai përballet me një dilemë, është i lidhur emocionalisht me fshatin dhe kafshët e tij, por në të njëjtën kohë ndjen trishtim dhe zhgënjim për ndryshimet e vrullshme që kanë ndodhur. Braktisja e qenushes Murra e rëndon këtë konflikt, pasi ai ndjen tradhti dhe zhgënjim nga kafsha që e ka trajtuar si pjesë të familjes: “Kur Murra e braktis Zerbinin dhe ndjek qentë e tjerë, ai përjeton një ndjenjë të thellë tradhtie dhe zhgënjimi, që simbolizon ndarjen e tij nga një mënyrë jetese të vjetër dhe me vlerat tradicionale të komunitetit”.

Konflikti midis qenve dhe shoqërisë së re që vjen me lirinë e papritur kundër mbikëqyrjes. Ky është një konflikt tjetër që ndodh midis qenve dhe vetë konceptit të lirisë që ata përjetojnë pas braktisjes së njerëzve. Konflikti këtu është midis dëshirës së tyre për të qenë të pavarur dhe nevojës për mbështetje dhe rregull: “Qentë mblidhen para ish-zyrave të kooperativës, duke shfaqur një ndjenjë nostalgjie dhe përpjekjeje për të rikrijuar rendin e dikurshëm”.

Konflikti midis qenve dhe ujqërve, qartëson egërsinë ekzistenciale- luftën për mbijetesë dhe dominim. Ujqërit përfaqësojnë kaosin dhe natyrën e egër që sfidon rendin dhe disiplinën e vendosur nga njerëzit. Qentë, të cilët kanë qenë pjesë e një sistemi të organizuar, papritmas duhet të përballen me këto forca të natyrës, duke krijuar një konflikt që reflekton luftën mes qytetërimit dhe barbarizmit: “Ujqërit zbresin nga mali dhe sulmojnë fshatin, duke terrorizuar kafshët e pambrojtura dhe duke krijuar një atmosferë frike dhe pasigurie. Qentë përpiqen t’i përballojnë, por ndihen të pafuqishëm pa përkujdesjen dhe udhëheqjen e njerëzve”.

Në tërësi, konflikti është reflektim i tranzicionit shoqëror dhe ndryshimeve që ndodhin në periudha të pasigurta.

-Gjuha artistike e novelës "Qentë" është një ndër elementet më të fuqishme që e bën këtë vepër të dallueshme dhe të ndjerë emocionalisht. Autori përdor një stil realist, të përzier me elemente alegorike dhe simbolike, duke krijuar një tekst që është i pasur me përshkrime, metafora dhe personifikime që japin thellësi të reja kuptimore.

Në pjesën më të madhe të novelës, autori përdor një gjuhë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë, që përshkruan jetën e përditshme të fshatit dhe të kafshëve me një saktësi të madhe. Përshkrimet e dimrit, varfërisë dhe frikës nga ujqërit janë të realizuara në mënyrë realiste dhe të prekshme: "Ishte një natë e ftohtë, me një Hënë të madhe, me ndriçim argjendi." (Në këtë fjali, autori krijon një pamje të qartë të natyrës dhe një ndjenjë të fortë të izolimit dhe rrezikut. Përshkrimi i "Hënës së madhe, me ndriçim argjendi" jep një kontrast të bukur dhe të qetë, por gjithashtu përforcon ndjenjën e ftohtësisë dhe distancës.

Hasim si teknikë të veçantë personifikimin dhe antropomorfizmin e kafshëve, veçanërisht qenve. Qentë, në këtë rrëfim, nuk janë thjesht kafshë; ata përfaqësojnë ndjenja dhe emocione njerëzore, si besnikëria, pendimi, dhe zhgënjimi. Autori u jep atyre cilësi njerëzore, duke përdorur një gjuhë antropomorfike, që i bën ata të duken si personazhe komplekse dhe të gjalla: "Qentë e prisnin Murran si një vajzë të brishtë që do të bashkohej me lukuninë e tyre. Ata hungërinin para portës, duke e lutur me zë të dashur."Këtu, qentë shfaqen me ndjenja të qarta dhe veprojnë si një grup njerëzor, duke e mirëpritur dhe duke e joshur Murrën në mënyrë shoqërore.

Autori përdor një sërë metaforash dhe simbolesh që e bëjnë gjuhën e novelës më të pasur dhe të shumëkuptimtë. Një nga metaforat kryesore në novelë është simbolika e zinxhirit, që përfaqëson kufizimet dhe kontrollin që njerëzit kanë mbi kafshët dhe mbi jetën e tyre: "Erdhi koha e këputjes së zinxhirëve, erdhi koha që njeriu tha: ‘qentë nuk na duhen më’." Këtu, këputja e zinxhirëve simbolizon fundin e kontrollit dhe një fillim të ri të lirisë për qentë, por kjo liri rezulton të jetë e hidhur dhe kaotike. Nënkupton një shoqëri në tranzicion, ku kufijtë e rregullit dhe disiplinës janë zhdukur, duke krijuar një ndjenjë pasigurie.

Dialogët në novelë janë të rrallë dhe zakonisht të shkurtër, por janë të ngarkuar me kuptim dhe shpesh përdoren për të theksuar marrëdhëniet midis personazheve, veçanërisht mes Zerbin Zërës dhe qenushes Murra. Autori përdor gjithashtu monologë të brendshëm, veçanërisht për Zerbin Zërën, për të shprehur mendimet dhe ndjenjat e tij të fshehta, duke thelluar karakterizimin e tij, si: “Bushtra e keqe! Teveqele! I paske ngjarë gjyshes sate…” (Ky monolog i brendshëm tregon mllefin dhe zhgënjimin e plakut për braktisjen e Murrës, shfaq ndjenjat e tij të tradhtisë dhe zhgënjimit. Fjalët e përdorura janë të drejtpërdrejta dhe vulgare, shprehin qartësisht inatin).

Ritmi dhe kadenca e gjuhës në novelë ndryshon sipas intensitetit të ngjarjeve. Kur përshkruhen skena dramatike ose momente tensioni, si ulërimat e qenve ose përballja me ujqërit, autori përdor fjali të shkurtra dhe të fragmentuara që krijojnë një ritëm të shpejtë dhe intensiv: "Ulërima. Zhurmë. Një luftë e gjatë dhe e përgjakshme. Ujku i tërbuar kishte lënë një dele të kafshuar." (Në këtë pasazh, fjalitë janë të shkurtra dhe të fuqishme, duke krijuar një ndjenjë të përshpejtuar dhe të tensionuar që pasqyron kaosin dhe dhunën e skenës).

Gjuha artistike e novelës përdor një paletë të pasur figurash stilistike, si përshkrime të ndriçuara të natyrës, për të krijuar një atmosferë të veçantë dhe për të përcjellë emocione të ndryshme. Vjen si kombinim mjeshtëror i realizmit të ashpër dhe të drejtpërdrejtë me një stil të lartë poetik dhe domethënie filozofike.

Autori në këtë novelë, përdor një gamë të gjerë teknikash stilistike, si për shembull elemente të gjuhës ezopike, të cilat përdoren për të komunikuar mesazhe të fshehura dhe për të shprehur kritika të nënkuptuara ndaj shoqërisë dhe ndryshimeve politike, pa u shprehur drejtpërdrejt. Gjuha ezopike këtu maskon kuptimin e vërtetë të tekstit, duke e bërë atë të duket si një rrëfim i thjeshtë, ndërsa në fakt shpreh një kritikë të thellë ndërdijshëm.

Atëherë të shohim elementet e gjuhës ezopike në novelën "Qentë":

Përdorimi i kafshëve si simbole: Në novelë, qentë dhe ujqërit nuk janë thjesht kafshë, por përfaqësojnë karakteristika dhe grupe shoqërore të ndryshme. Qentë përfaqësojnë njerëzit që janë besnikë, të lidhur me traditën dhe zakonin, por që përballen me zhgënjim dhe braktisje nga të zotët e tyre (që simbolizojnë udhëheqësit ose elitat). Ujqërit, nga ana tjetër, simbolizojnë forcat kaotike dhe të pamëshirshme të ndryshimeve shoqërore dhe të natyrës së egër, që sfidojnë rendin e vendosur. Përdorim i kafshëve për të portretizuar njerëzit dhe situatat shoqërore është një element tipik i gjuhës ezopike, i cili lejon autorin të shprehë kritika pa e përmendur hapur objektivin e tyre.

 Alegoria e braktisjes dhe e lirisë: Braktisja e qenve nga banorët e fshatit përfaqëson një alegori të braktisjes së njerëzve të thjeshtë nga elitat politike dhe shoqërore. Qentë, të lënë të lirë, fillimisht përjetojnë një gëzim të lirimit, por gradualisht kuptojnë se kjo liri është bosh dhe e rrezikshme. Ky është një mesazh ezopik për shoqërinë që përjetoi tranzicionin nga një regjim i kontrolluar (komunizmi) drejt një sistemi të ri që premtonte liri, por që shpesh rezultoi në kaos dhe pasiguri. Autori, përmes gjuhës ezopike, kritikon mënyrën se si ndryshimet e vrullshme politike dhe ekonomike mund të çojnë në braktisje dhe në një ndjenjë boshllëku për individët e zakonshëm, të cilët ndihen të humbur në botën e re.

Personifikimi dhe kritika e indirektë: Personifikimi i qenve, të cilët veprojnë si njerëz dhe kanë ndjenja të thella si pendimi, zemërimi dhe dëshira për drejtësi, është një element ezopik që shërben për të përçuar mesazhe të nënkuptuara për marrëdhëniet njerëzore dhe sociale. Për shembull, Murra përfaqëson një figurë që fillimisht ndjek ëndrrën e lirisë, por më pas ndjen pendim dhe përpiqet të kthehet te strehimi i dikurshëm. Kjo mund të lexohet si një kritikë ndaj individëve që përfshihen në ndryshime të mëdha, vetëm për të kuptuar më vonë pasojat negative të tyre. Në këtë mënyrë, autori shpreh zhgënjimin dhe pasigurinë e popullit përmes qenve, pa e kritikuar hapur qeverinë ose shoqërinë e kohës.

Simbolika e portës dhe e zinxhirëve: Simbolika e portës së mbyllur të Zerbin Zërës dhe këputja e zinxhirëve është një metaforë ezopike për ndryshimin e sistemeve dhe tranzicionin politik. Porta e mbyllur simbolizon një prag që nuk mund të kalohet më, duke përfaqësuar fundin e një epoke dhe ndarjen nga e kaluara. Nga ana tjetër, këputja e zinxhirëve, që fillimisht përjetohet si një çlirim, shërben si një mesazh ezopik për iluzionin e lirisë, që shpesh nuk është ashtu siç duket. Autori, na përçon se ndryshimi i sistemeve shpesh nuk është i mjaftueshëm për të sjellë mirëqenie dhe se liria pa përkujdesje dhe pa një strukturë të qëndrueshme mund të jetë po aq e dëmshme sa edhe skllavëria.

 Ironia e lirisë dhe kaosi i ri: Në fund të novelës, autori përdor gjuhën ezopike për të përshkruar ironinë e lirisë që përjetojnë qentë. Pasi kanë qenë të lidhur për shekuj me radhë dhe kanë ndjekur udhëzimet e të zotërve, ata papritmas përballen me një liri që nuk dinë si ta përdorin. Ata janë të lirë të bredhin, të luajnë dhe të kërkojnë ushqim, por kjo liri sjell një ndjenjë kaosi dhe mungesë drejtimi. Prej të cilit rrjedh një mesazh i qartë ezopik për shoqërinë që përjetoi ndryshimet politike të vrullshme pas rënies së regjimeve totalitare. Autori sugjeron se liria e papërgjegjshme mund të jetë një formë e re skllavërie, ku individët ndihen të humbur dhe pa udhëheqje, duke reflektuar kështu zhgënjimin e një populli të përballur me ndryshime të papritura dhe shpesh të pakuptimta.

-Në novelën "Qentë", mund të identifikohen disa përdorime të figurave që mund të klasifikohen edhe si katakreza, megjithëse ato janë të përdorura në mënyrë të tërthortë dhe shpesh si pjesë e figurave më të gjera stilistike. Ja një shembull i thjeshtë: Shprehja "këmbët e tryezës" është një katakrezë, pasi tryeza nuk ka këmbë të vërteta, por përdorimi i këtij termi është bërë i zakonshëm për shkak të ngjashmërisë vizuale.

Të theksojmë disa nga këto katakreza në këtë novelë. Ulërima si kujë gruaje: "Ujqërit lëshonin një angullimë të zgjatur si një kujë gruaje." (Në këtë rast, katakreza ndodh kur përshkrimi i ulërimës së ujqërve lidhet me një "kujë gruaje." Ulërima e ujkut nuk është një kujë e vërtetë, por autori përdor këtë përshkrim për të përforcuar ndjenjën e tmerrit dhe ankthit. Kjo shprehje është një transferim metaforik që krijon një figurë të pazakonshme dhe të fuqishme stilistike, duke e bërë tingullin e ujqërve të duket më njerëzor dhe më i dhimbshëm).

 Personifikimi i qenve si vajtojca: "Qentë angullinin me ca zëra të thekshëm, si në koret e tragjedive greke."

Këtu, qentë përshkruhen si vajtojca, që është një përdorim katakretik i termit. Vajtojcat janë figura njerëzore që qajnë për të vdekurit në një ceremoni mortore. Duke përdorur këtë figurë për qentë, autori krijon një shprehje metaforike të zgjeruar, duke u dhënë qenve një rol njerëzor dhe duke i shtuar një ndjenjë tragjike dhe solemne ngjarjes. Kjo është një katakrezë, pasi qentë nuk janë vajtojca të vërteta, por ato portretizohen kështu për të shprehur dhimbjen dhe pendimin e tyre.

 Metafora e zinxhirëve të prerë: "Erdhi koha e këputjes së zinxhirëve, erdhi koha që njeriu tha: ‘qentë nuk na duhen më’." Shprehja "këputja e zinxhirëve" përdoret si metaforë për lirinë e fituar nga qentë pas braktisjes së njerëzve. Në mënyrë katakretike, zinxhiri bëhet simbol i kufizimeve shoqërore dhe kontrollit njerëzor. Ky përdorim nuk ka kuptim të drejtpërdrejtë, pasi zinxhiri nuk është thjesht një mjet fizik, por përfaqëson një koncept abstrakt të kufizimit dhe të kontrollit.

Me fokusimin e vëmendshëm brenda kontekstit të çdo fraze a frazeologjie, kjo figurë komplekse – katakreza nuk është shumë e zakonshme apo e shpeshtë në këtë novelë. Kështu që, katakreza në disa kontekste, shfaqet si një formë e zgjeruar e metaforës, ku renditet përdorimi i pazakonshëm i fjalëve për të krijuar imazhe të fuqishme dhe të papritura në tekst.

-Figurë tjetër letrare në tekst është dhe shkallëzimi (ose gradacioni).

Shembuj të shkallëzimit në novelën"Qentë":

 Përshkrimi i braktisjes së fshatit: "Fshati dikur kishte pasur 250 shtëpi. Pas ndryshimeve demokratike, nuk kishin mbetur as tetëdhjetë shtëpi. Tani vetëm dhjetë shtëpi nxirrnin tym." (Këtu kemi një shkallëzim të rënies së fshatit, duke filluar me një përshkrim të së kaluarës së lavdishme me 250 shtëpi, më pas duke rënë në 80 shtëpi pas ndryshimeve politike, dhe përfundimisht duke arritur në vetëm 10 shtëpi që janë ende të banuara. Ky shkallëzim krijon një ndjenjë të fortë të zbrazëtisë dhe të braktisjes, duke theksuar degradimin gradual të komunitetit).

 Përshkrimi i qenve të braktisur: "Fillimisht, qentë bredhin rrugëve të fshatit, të lirë dhe të gëzuar. Më pas, ata ndihen të uritur dhe të pasigurt. Në fund, ata lëshojnë ulërima të dëshpëruara si vajtojca para një varri." (Në këtë pasazh, autori përdor shkallëzim për të përshkruar transformimin emocional të qenve: nga një ndjenjë fillestare e lirimit dhe e gëzimit, në një gjendje pasigurie dhe urie, dhe përfundimisht në një dëshpërim të thellë që përngjan me ulërimat e vajtojcave. Ky shkallëzim gradual i intensitetit ndihmon në krijimin e një atmosfere tragjike dhe të zymtë)

Konflikti midis Zerbin Zërës dhe Murrës: "Sa herë që Murra largohej nga porta, Zerbini ndihej i zhgënjyer. Më pas, ai filloi të ndjejë zemërim të thellë, dhe përfundimisht ndjenjë të thellë tradhtie." (Në këtë rast, autori përdor shkallëzim për të përshkallëzuar emocionet e Zerbin Zërës, duke filluar me zhgënjim, që rritet në zemërim dhe përfundon në një ndjenjë të thellë tradhtie. Ky shkallëzim emocional ndihmon lexuesin të kuptojë intensitetin e ndjenjave të plakut dhe marrëdhënien e tij komplekse me Murrën).

Përshkrimi i gjendjes së qenve në fshat: "Herë mblidheshin, herë shpërndaheshin nxitimthi, herë të tjera ecnin në njëshkolonë, sikur të shkonin diku, por pastaj ktheheshin papritur dhe kacafyteshin me njëri-tjetrin." (Këtu, autori përdor një shkallëzim të lëvizjeve dhe sjelljeve të qenve për të krijuar një ndjenjë kaosi dhe pështjellimi. Fillimisht, qentë mblidhen, pastaj shpërndahen me nxitim, më pas ecin në kolonë si të organizuar, por përfundojnë duke u kacafytur me njëri-tjetrin. Ky shkallëzim pasqyron gradualisht një gjendje të shthurur dhe mungesë drejtimi, që reflekton situatën e fshatit dhe të qenve të liruar).

Roli i shkallëzimit në novelë rrit tensionin dhe emocionin; ndihmon në karakterizim; Shkallëzimi i ndjenjave të Zerbin Zërës dhe të qenve; krijon një ndjenjë të progresit dhe ndryshimit.

-Përveç atyre të sipërpërmendurave figura, novela përfshin brenda përmbajtjes edhe elementet e suspenzës.

1. Frika nga ujqërit dhe rënia e fshatit: Që në fillim të novelës, autori krijon një atmosferë të ngarkuar me suspenzë, duke përmendur ulërimat e ujqërve që dëgjohen afër shtëpive dhe sulmet që kanë ndodhur në fshatrat tjera. Kjo ndjenjë pasigurie dhe rreziku përshkon pjesën e parë të novelës dhe mban lexuesin në tension.

Shembull: Përshkrimi i ujkut të tërbuar që sulmon kopetë dhe përleshja e Taro Abazit me ujkun janë momente që krijojnë suspense dhe mbajnë lexuesin të ngërthyer, duke mos ditur se çfarë do të ndodhë më pas.

Largimi i banorëve dhe braktisja e fshatit: Braktisja graduale e fshatit nga banorët, e përshkruar si një largim i heshtur dhe pa njoftim, shton një element të suspenzit social. Lexuesi ndihet i pasigurt dhe i shqetësuar për fatin e personazheve të mbetur dhe për atë që po ndodh në prapaskenë. Shembull: Kur përmendet se shumë familje po largohen në mënyrë të fshehtë, pa lënë njoftim dhe pa përshëndetje, kjo krijon një ndjenjë ankthi dhe misteri, pasi lexuesi fillon të pyesë se çfarë i shtyn ata të largohen kaq nxitimthi.

 Prania e ujqërve në fund të novelës: Në përmbylljen e novelës, kur qentë bredhin të lirë në fshat dhe dëgjohen ulërimat e ujqërve që afrohen, autori krijon një ndjenjë suspenze dhe frike për fatin e kafshëve dhe të pak njerëzve të mbetur.

Roli i suspensit në novelë shërben për mbajtjen e tensionit;rrit  intensitetin emocional të lexuesit; krijon atmosferë.

-Në novelën "Qentë", përshkrimi është një element kyç stilistik që përdoret nga autori për të krijuar atmosferë, për të thelluar karakterizimin e personazheve dhe për të ndërtuar tensionin dramatik. Përshkrimi nuk është vetëm një detaj narrativ, por shërben si një mjet simbolik dhe ekspresiv që ndihmon lexuesin të përfshihet emocionalisht dhe vizualisht në botën e krijuar nga autori.

Po paraqesim disa nga veçoritë e përshkrimit në novelën "Qentë".

a)    Përshkrimi atmosferik dhe imazhet vizuale: Autori përdor përshkrime të detajuara të peizazhit dhe të natyrës për të krijuar një atmosferë të fuqishme dhe për të reflektuar gjendjen emocionale të personazheve. Shembull: "Qielli ishte një masë gri, e mbuluar me re të zeza që ngjanin si hijet e kujtimeve të vjetra. Erërat malore frynin si psherëtima të zymta, duke sjellë me vete aromën e lagështisë dhe të barit të tharë."

b) Është bërë përshkrimi i detajuar i qenve. Shembull: "Murra ishte një qenush leshtor, me qime të kuqërreme dhe sy të thellë, të mbushur me një melankoli të pashpjegueshme. Sytë e saj dukeshin si dy pellgje uji ku ishin mbledhur të gjitha vuajtjet e një fisi të braktisur. Ajo ecte me një elegancë të lodhur, sikur të kishte bartur mbi supe peshën e kujtimeve të të gjitha qenve të harruar”. 

c) Përshkrimi i fshatit si simbol i braktisjes dhe i degradimit është mjaft detajizues dhe është një nga elementet më të fuqishme të novelës. Fshati përshkruhet me një detaj të hollësishëm që krijon një ndjenjë zbrazëtie, boshllëku dhe degradimi. Autori e bën fshatin të duket si një vend që ka ngecur në kohë, një hapësirë ku kujtesa dhe realiteti ndërthuren në një mënyrë të çuditshme. Shembull:"Rrugët e ngushta dhe të mbuluara me kalldrëm ishin bosh, dhe dyert e shtëpive të plasaritura nuk hapeshin më. Shtëpitë, dikur plot jetë dhe zëra fëmijësh, tani dukeshin si skelete të zbrazëta, që shihnin nga qielli me dritaret e tyre të thyera si sy të zhytur në harresë."

d) Përshkrimi i natyrës dhe ndikimi emocional luan një rol të rëndësishëm në krijimin e tensionit emocional dhe në përforcimin e ndjenjave të personazheve. Autori shpesh përdor ndryshimet e motit dhe të peizazhit për të reflektuar ndjenjat e personazheve dhe për të krijuar një lidhje të ngushtë mes natyrës dhe situatës narrative.

Shembull: "Era frynte furishëm dhe degët e pemëve përplaseshin si të ishin duar që lypnin ndihmë. Qielli i mbuluar me re të zeza ishte një shenjë paralajmëruese për diçka të frikshme që po vinte."

• Ky përshkrim i natyrës krijon një ndjenjë frike dhe pritjeje, duke e bërë lexuesin të ndiejë tensionin dhe pasigurinë që përjetojnë personazhet.

e) Përshkrimi i detajuar dhe simbolik i portës së Zerbin Zërës është bërë në mënyrë të hollësishme dhe ka një rëndësi të veçantë simbolike. Ajo shërben si një prag ndërmjet dy botëve: bota e sigurisë dhe e përkujdesjes së dikurshme dhe bota e re e kaosit dhe lirisë së pakontrolluar. Shembull: "Porta e drunjtë ishte e vjetër dhe e mbuluar me myshk, një prag që ndante kujtimet e së shkuarës nga zbrazëtia e të tashmes. Sa herë që Murra afrohej te porta, ajo dukej si një shpirt që kërkonte të gjente strehën e humbur."

Sa bukur bëhet përshkrimi i fshatit të braktisur dhe ndarja e të tashmes me të kaluarën. Ai përshkruhet në mënyrë poetike dhe simbolike, duke krijuar një kontrast të fortë midis të tashmes së zymtë dhe të kaluarës së gjallë. Autori përdor detaje të hollësishme për të paraqitur zbrazëtinë dhe shkatërrimin, që përfaqësojnë jo vetëm degradimin fizik, por edhe atë shoqëror dhe emocional. Shembull: "Shtëpitë e plasaritura qëndronin si skelete të zbrazëta, me dritaret e thyera që shihnin drejt qiellit gri, si sy të verbuar nga dhimbja. Rrugët e dikurshme, që gumëzhinin nga zërat e fëmijëve, tani ishin të mbuluara me bar të tharë dhe gjethe të kalbura, si shenja të

-Një figurë tjetër stilistike që është mjaft e rëndësishme, është këtu edhe figura e krahasimit, e krijuar në frymën dhe stilin e novelës "Qentë". Këto krahasime pasqyrojnë atmosferën melankolike dhe të zymtë, si dhe simbolikën që përdor autori për të shprehur ndjenjat e personazheve dhe natyrën e peizazhit. Shembuj nga to: “Hëna ndriçonte mbi fshat si një fytyrë e zbehtë e një gruaje të vjetër, që kujton të kaluarën e saj të lavdishme”. (Ky krahasim krijon një ndjenjë të thellë nostalgjie dhe e bën peizazhin të duket melankolik).

"Qentë e braktisur lehën në errësirë si shpirtërat që kërkojnë drejtësi nga bota që i ka harruar."( krahasimi këtu përdor një element të mbinatyrshëm për të shprehur dhimbjen dhe braktisjen e qenve).

"Era e ftohtë frynte përmes degëve të zhveshura të pemëve si psherëtima të thella të një burri që ka humbur gjithçka." ( Ky krahasim shpreh ndjenjën e humbjes dhe të braktisjes përmes një përshkrimi të natyrës).

"Rrugët e zbrazëta të fshatit shtriheshin para tij si krahët e hapura të një nëne që pret kthimin e fëmijës së saj."(Ky krahasim krijon një ndjenjë pritjeje dhe shprese).

"Murra angullinte para portës së mbyllur si një vajtojcë që qan për të dashurit e humbur."(Ky krahasim thekson dhimbjen dhe dëshpërimin e qenushes, duke përdorur një imazh tragjik dhe të fuqishëm).

"Shtëpitë e vjetra të fshatit qëndronin si pleq të kërrusur nga pesha e viteve, që shikojnë heshturazi mbi kohët e lavdishme që kanë kaluar."( Ky krahasim përdor imazhin e pleqve për të shprehur gjendjen e rrënuar dhe nostalgjike të shtëpive të fshatit).

-Në novelën "Qentë", autori përdor një mori metaforash të fuqishme dhe poetike, që i japin veprës një dimension të thellë simbolik dhe emocional.Ato janë një element i rëndësishëm stilistik në këtë novelë, duke shprehur ndjenja të fshehura dhe duke krijuar imazhe të gjalla që e bëjnë rrëfimin më të gjallë dhe më të ndjerë.

Ja disa nga metaforat më të bukura që mund të gjenden në këtë novelë: . "Fshati ishte një teatër i heshtur, ku rolet ishin braktisur dhe skena ishte mbuluar me hirin e kohës."(Kjo metaforë e përshkruan fshatin si një skenë teatri që është mbyllur pas një tragjedie. Skena e mbuluar me hirin e kohës tregon degradimin dhe harresën që kanë mbizotëruar në fshat); "Qentë ishin hije të gjalla të një kohe të kaluar, që bredhnin në kërkim të zotërve të tyre të humbur."(Metafora e "hijeve të gjalla" pasqyron gjendjen e qenve të braktisur, që janë të liruar nga zinxhirët fizikë, por ende mbartin zinxhirët emocionalë të lidhjes me njerëzit e tyre).

"Hëna ishte një sy i zbehtë që vështronte me mëshirë mbi fshatin e braktisur."( Kjo metaforë e bën hënën të duket si një qenie që përjeton ndjenja, duke krijuar një ndjenjë të fortë melankolie dhe mëshire për gjendjen e mjeruar të fshatit dhe të qenve. Hëna u bë një simbol i vetmisë dhe i trishtimit.; "Murra ishte një shpirt i braktisur, që lypte dashuri në derën e mbyllur të Zerbin Zërës."(Kjo metaforë e portretizon qenushen Murrë si një qenie që kërkon strehim dhe dashuri, duke përforcuar lidhjen e saj emocionale me të zotin. Metafora krijon një ndjenjë të fortë dhembshurie për qenin që është lënë pas); "Qentë e liruar nga zinxhirët ishin si fëmijë që kanë humbur rrugën, duke kërkuar një udhëheqës që nuk do të kthehet më."(Kjo metaforë përshkruan gjendjen e qenve pas largimit të njerëzve të tyre. Ata janë të lirë fizikisht, por të humbur emocionalisht, duke kërkuar një udhëheqës që i ka braktisur. Kjo metaforë pasqyron ndjenjën e humbjes).

-Meritojnë vëmendje të theksohen  edhe emërvendet (toponimet) në novelën"Qentë". Përmes toponimeve, autori arrin të ndërtojë një botë të gjallë, ku lexuesi mund të ndiejë lidhjen me natyrën, historinë dhe jetën e fshatarëve.

a) Emërvende tradicionale dhe historike: Autori përdor emërvende që janë tipike për një fshat malor shqiptar, duke krijuar një ndjenjë autenticiteti dhe të përkatësisë. Toponimet si "Stanet e Zëre", "Qafa e Drerit", dhe "Kretë" janë emërvende që pasqyrojnë një realitet të zonës malore dhe të mënyrës tradicionale të jetës së fshatarëve. Shembull:"Stanët e Zëre ishin vendi ku Zerbini kaloi vitet e tij të rinisë, duke ndjekur bagëtitë dhe duke dëgjuar erërat e larta të malit."(Këtu, toponimi "Stanet e Zëre" përshkruhet si një vend që përfaqëson kujtime dhe përvoja personale, duke krijuar një ndjenjë nostalgjie dhe lidhjeje të thellë me natyrën dhe traditën.

b) Toponime që pasqyrojnë natyrën dhe peizazhin: Emërvendet shpesh përshkruajnë tipare gjeografike dhe natyrore, si p.sh. "Qafa e Drerit", që jep një ndjenjë të lartësisë dhe të izolimit të peizazhit malor. Ky emërvend krijojnë një ndjenjë të fortë lidhjeje me natyrën dhe pasqyron mënyrën se si fshatarët e përjetojnë hapësirën përreth tyre.Shembull:"Në Qafën e Drerit, dimrat ishin të ashpër dhe bora binte pa pushim, duke mbuluar çdo gjurmë njeriu e kafshe."(Ky toponim sugjeron një zonë të lartë dhe të vështirë për t’u kaluar, duke përforcuar ndjenjën e sfidës dhe të mbijetesës në një mjedis të ashpër).

c) Emërvende simbolike dhe metaforike: Disa toponime kanë një kuptim më të thellë simbolik, duke shërbyer si metafora për ndjenjat dhe përjetimet e personazheve. P.sh., "Bogonica" mund të jetë një emër që sugjeron një vend të errët ose të fshehtë, duke krijuar një atmosferë të mistershme dhe të frikshme.

Shembull: "Bogonica ishte e mbuluar nga mjegulla e dendur, dhe fshatarët rrallë guxonin të kalonin andej natën." (Kjo tregon një vend që ka një kuptim të mbinatyrshëm ose frikësues për fshatarët, duke reflektuar frikën dhe pasigurinë e tyre).

ç) Emërvende që pasqyrojnë jetën sociale dhe ekonomike: Emërvendet si "Kooperativa" dhe "Zyrat e Kooperativës" tregojnë për një realitet historik dhe shoqëror, duke pasqyruar sistemin ekonomik dhe organizimin shoqëror të periudhës para tranzicionit. Këto vende janë një kujtesë për kohën e kaluar dhe për ndryshimet e mëdha që kanë ndodhur.

Shembull:"Zyrat e kooperativës qëndronin bosh, si një monument i braktisur i një kohe të harruar, kur fshati gumëzhinte nga zërat e punëtorëve." (Këtu, emërvendi "Kooperativa" shërben si një simbol i së kaluarës dhe i një mënyre jetese që është zhdukur, duke krijuar një ndjenjë nostalgjie dhe zbrazëtie).

5. Emërvende që karakterizojnë personazhet: Disa toponime lidhen ngushtë me personazhet kryesore dhe përfaqësojnë identitetin e tyre. P.sh., "Stanet e Zëre" janë një vend që lidhet ngushtë me Zerbin Zërën, duke pasqyruar jetën e tij si bari dhe lidhjen e tij me natyrën dhe traditën.

Shembull: "Stanët e Zëre ishin si një shtëpi e dytë për Zerbinin, një vend ku ai ndiente paqen dhe lirinë e vërtetë." (Këtu, toponimi bëhet pjesë e identitetit të personazhit dhe thekson lidhjen e tij me një mënyrë jetese tradicionale).

Roli dhe funksioni i emërvendeve (toponimeve) në novelë reflektohet nga:

• Krijimi i atmosferës dhe autenticitetit: Emërvendet pasqyrojnë karakteristikat gjeografike dhe kulturore të zonës malore, duke ndihmuar në krijimin e një ndjenje autenticiteti dhe realiteti për lexuesin.

• Reflektimi i ndryshimeve historike dhe shoqërore: Toponimet si "Kooperativa" pasqyrojnë realitetin historik dhe ndryshimet shoqërore që kanë ndodhur gjatë tranzicionit nga sistemi komunist në atë demokratik.

• Thellimi i simbolikës: Emërvendet shpesh shërbejnë si metafora dhe krijojnë një ndjenjë të thellë simbolike, duke ndihmuar në përforcimin e temave të novelës, si braktisja, humbja dhe nostalgjia.

Është e domosdoshme të përmendet se, në këtë novelë, emërvendet (toponimet) e maleve janë të shumta, si: Maja e Lucës; Qafa e Drerit; Maja e Tartarit; Hundë e Drerit; Bogonica; Maja e Gjeshnikoshit; Gryka e zezë; Pllaja e Kretës.

Gjithë këto emërvende (toponime) të maleve në novelën "Qentë" janë krijuar me një kujdes të veçantë dhe kanë një funksion të rëndësishëm në vepër. Ato përfaqësojnë një natyrë të ashpër dhe të pamposhtur, janë vendet ku ndodhin momentet kulmore të konfliktit, dhe krijojnë një ndjenjë të fuqishme të lidhjes midis njeriut dhe mjedisit përreth. Përmes këtyre toponimeve, autori arrin të krijojë një botë narrative të gjallë dhe të thellë, që reflekton realitetin e jetës malore shqiptare.Bëhet një lidhje e mitologjisë me folklorin, ngase shumë nga toponimet kanë një karakter mitologjik dhe folklorik, duke pasqyruar historitë dhe legjendat e zonës përreth.

-Novela "Qentë" përçon një sërë mesazhesh të thella dhe komplekse, të cilat janë të lidhura ngushtë me temën e braktisjes, ndryshimeve shoqërore dhe marrëdhënies së njeriut me natyrën dhe kafshët. Përmes rrëfimit dhe figurave stilistike, autori arrin të transmetojë mesazhe që lidhen me vlerat njerëzore, efektet e tranzicionit dhe rolin e kujtesës në jetën e individëve dhe komuniteteve. Duhen cekur disa në poshtëshënimet e renditura që janë mjaft të rëndësishme, si:

a) Mesazhi i braktisjes dhe pasojat e saj: Një nga mesazhet kryesore të novelës është braktisja e fshatit dhe qenve nga njerëzit. Njerëzit ikin nga fshati për një jetë më të mirë, duke lënë pas qentë, që dikur ishin besnikë dhe të lidhur ngushtë me të zotët e tyre. Autori trajton temën e braktisjes jo vetëm në kontekstin fizik, por edhe atë emocional dhe shpirtëror.

Mesazhi në kontekst më të përgjithshëm, tregon që braktisja shkakton dhimbje dhe zbrazëti, jo vetëm tek ata që mbeten pas, por edhe tek ata që largohen. Njerëzit shpeshherë ndjekin ëndrrat e reja, por në këtë proces humbin lidhjen me rrënjët dhe me ata që kanë qenë pjesë e jetës së tyre.

b) Kritika ndaj iluzioneve të lirisë së pakufizuar: Novela trajton konceptin e lirisë përmes qenve, që pas ikjes së njerëzve ndihen të liruar nga zinxhirët, por e kuptojnë se kjo liri e re nuk i përmbush pritjet e tyre. Ata shëtisin të lirë, bëjnë çfarë duan, por kjo liri shpejt kthehet në një kaos dhe pasiguri.

 Ndërkaq mesazhi në kontekst të përgjithshëm për këtë pikë thotë gati troç se, liria pa përgjegjësi dhe pa drejtim është një iluzion që çon në kaos dhe zbrazëti. Novela na kujton se liria e vërtetë vjen me detyrime dhe përkujdesje, si për njerëzit, ashtu edhe për kafshët.

C) Nostalgjia dhe vlera e kujtimeve:Në rrëfimin e tij, autori sjell shpesh kujtime të së kaluarës përmes personazheve, veçanërisht Zerbin Zërës, që jeton më shumë në kujtime sesa në të tashmen. Kujtimet e jetës në stan dhe lidhja me natyrën përfaqësojnë një kohë të lumtur dhe të plotë, e cila tani është zhdukur.

Mesazhi përmbajtësor përçon porosinë njerëzore se, kujtesa është një mjet i fuqishëm për të ruajtur identitetin dhe për të përballuar ndryshimet e vështira. Kujtimet mund të shërbejnë si një burim ngushëllimi dhe force, veçanërisht kur përballesh me realitetin e vështirë të së tashmes.

Ç) Ndryshimet shoqërore dhe degradimi i vlerave: Autori përshkruan ndryshimet që kanë ndodhur në fshat pas ndryshimeve demokratike dhe tranzicionit shoqëror. Fshati, që dikur ishte një komunitet i gjallë dhe solidar, tani është shkatërruar dhe braktisur. Qentë dhe gomarët e braktisur simbolizojnë degradimin e vlerave shoqërore dhe humbjen e lidhjes me traditën.

Mesazhi njofton se, ndryshimet e shpejta shoqërore mund të sjellin progres, por shpesh shkaktojnë humbje të vlerave dhe shkatërrim të komuniteteve tradicionale. Autori na kujton rëndësinë e ruajtjes së lidhjeve njerëzore dhe të kujdesit për ata që janë më të dobët dhe më të pambrojtur.

d) Solidariteti dhe besnikëria e qenve si model për njerëzit:Në kontrast me braktisjen e njerëzve, qentë tregojnë një solidaritet dhe besnikëri të fortë ndaj njëri-tjetrit. Ata shoqërohen, ndihmojnë njëri-tjetrin dhe krijojnë një komunitet të ri, të bazuar në bashkëpunim dhe mbështetje.

Mesazhi: Besnikëria dhe solidariteti janë vlera të çmuara që duhet të ruhen, pavarësisht nga rrethanat e vështira. Qentë janë një shembull i fuqishëm i asaj që do të thotë të jesh besnik dhe i përkushtuar ndaj njëri-tjetrit, edhe kur njerëzit nuk e tregojnë të njëjtën ndjenjë.

e) Dualiteti i natyrës njerëzore e shfaqur herë përmes egoizmit e herë përmes kujdesit:Autori paraqet kontraste të fuqishme në sjelljen e njerëzve: nga njëra anë, njerëzit ikin dhe braktisin qentë e tyre pa u menduar dy herë; nga ana tjetër, kemi personazhe si Zerbin Zëra, që kujdeset për qentë dhe ndien dhembje për braktisjen e tyre.

Mesazhi tregon qartë se, natyra njerëzore është e përbërë nga dikotomi, si: egoizëm dhe dhembshuri; braktisje dhe përkujdesje. Mbeten vetëm zgjedhjet që bëjmë në jetën tonë, për të  pasqyruar se cilën anë të kësaj dyanshmërie përqafojmë.

ë) Reflektim për kohën dhe kalimin e saj: Koha është një element i rëndësishëm në novelë, dhe autori e përdor atë për të krijuar një ndjenjë të thellë të kalueshmërisë (ecurisë së saj) dhe të ndryshimit të pashmangshëm. Personazhet e moshuar dhe qentë përjetojnë kalimin e kohës si një proces që sjell zbrazëti dhe ndryshim të pakthyeshëm- drejt fundit e harrimit.

Mesazhi që përçon ky reflektim na mëson se, koha është një forcë e fuqishme që ndryshon gjithçka – komunitetet, njerëzit dhe marrëdhëniet. Në këtë proces, vetëm kujtesa dhe kujdesi ndaj të tjerëve mund të na mbajnë të lidhur me vlerat dhe të kaluarën tonë.

Novela "Qentë" e Sulejman Matos, përçon mesazhe të fuqishme mbi braktisjen, ndryshimet shoqërore, nostalgjinë dhe dualitetin e natyrës njerëzore. Përmes personazheve të saj dhe përshkrimeve të hollësishme, autori na fton të reflektojmë kujdesshëm mbi vlerat që po humbasim në procesin e modernizimit dhe tranzicionit shoqëror, dhe njëkohësisht na kujton rëndësinë e kujdesit për njëri-tjetrin dhe për ata që janë më të pambrojtur e kanë nevojë për ndihmë e mbrojtje.

Më vonë, vetëm pas leximit të novelës, secili lexues do të reflektojë thellë dhe t’u japë përgjigje dilemave të brendshme dhe sfidave shoqërore të kohës sonë që shtjellohen aty. Kjo frazë pyetësore, kërkon të nxisë një introspektim tek lexuesi dhe të vërë në pah çështjet që lidhen me ndryshimin, tranzicionin dhe humbjen e identitetit.

1. Afër përfundimit, por të mbetur te kyçi i mesazhit, vetvetiu novela na bën të pyesim:  Çfarë jemi të gatshëm të sakrifikojmë në ndjekjen e lirisë dhe të progresit?

• Kjo pyetje nënkupton një dilemë të madhe shoqërore dhe personale: shpeshherë, në përpjekjet tona, për të arritur lirinë dhe ngritjen-zhvillimin që synojmë, ne sakrifikojmë elemente të rëndësishme të jetës dhe kulturës sonë. Këtu autori na fton të reflektojmë mbi atë se çfarë jemi të gatshëm të lëmë pas — vlerat, lidhjet njerëzore, traditat dhe mënyrat tradicionale të jetës. Por dilema kryesore është se progresi dhe liria shpesh kërkojnë çmime të larta, dhe kjo sakrificë mund të na lërë pa ato që janë themelore për identitetin tonë.

Domethënia që shprehet: Pyetja sugjeron se progresi mund të jetë një armë me dy presa, duke na ofruar mundësi të reja, por njëkohësisht duke na detyruar të sakrifikojmë atë që kemi mbajtur për të shenjtë dhe të vlefshme në jetë.

2. Si dhe pyetja tjetër: A e kemi humbur lidhjen tonë me rrënjët dhe traditën?

• Kjo pyetje shtjellon më tej temën e humbjes së identitetit kulturor dhe historik. Ndjekja e modernitetit dhe progresit shpesh sjell një shkëputje nga traditat dhe vlerat e kaluara, të cilat kanë ndërtuar identitetin tonë ndër shekuj.

• Domethënia e pyetjes është një shqetësim i thellë për atë se si zhvillimi i shpejtë dhe modernizimi kanë ndikuar në shkëputjen e njerëzve nga rrënjët e tyre, duke i bërë ata të humbasin lidhjen me historinë, kulturën dhe traditën e tyre.

Pyetjet e lartcekura, na bën të reflektojmë nëse rruga drejt progresit ka një kosto të fshehtë dhe të paqartë e mjegulluese, atëherë vijmë duke u privuar nga lidhjet e forta dhe të rëndësishme që kemi me trashëgiminë tonë kulturore dhe me mënyrat tradicionale të jetës.

Këto pyetje shtrojnë një dilemë ekzistenciale dhe sociale: A ia vlen të sakrifikojmë pjesë të rëndësishme të identitetit tonë në ndjekjen e një të ardhme më të lirë dhe më të zhvilluar? Dhe çfarë humbasim gjatë këtij procesi? Autori i novelës-Sulejman Mato, na fton të reflektojmë mbi këtë dualitet dhe mbi rrezikun e shkëputjes nga traditat dhe rrënjët tona kulturore, duke na bërë të pyesim nëse kemi ndjekur rrugën e duhur në kërkimin e progresit dhe të lirisë?!

Në thelb, kjo frazë kërkon t’na bëjë të mendojmë me mençuri për baraspeshën (balancën) midis së kaluarës dhe së ardhmes, midis traditës dhe modernitetit, e midis lirisë dhe përgjegjësisë!

Prishtinë, nëntor 2024