F A T M I R I
Shtigje...
Sythet e gjelbra të pranverës kishin filluar të çelnin. Fatmiri mezi ngjitej rrugicës malore thikë përpjetë, deri në kurrizin e kodrës e cila ndante dy lugina majtas e djathtas. Udhëkryqi i parë bashkonte rrugë shumë të vjetra, më të vjetra se sa Varret e Krushqve me gjithë historinë e tyre. Aty fillon lëndina e rrethuar me një mal dushkaje nga ku shfaqej horizonti poshtë Kodrës së Bungishtave, pastaj pllajave deri poshtë në përrua i cili laget vetëm në pranverë dhe vjeshtë. Tani Largësi kishte mbetur larg prapa në gropën e Mirushes. Pikërisht aty ndaloi Fatmiri kushedi për të satën herë të marrë pak frymë. Nxori shaminë për të fshirë djersët e ballit e qafës dhe piu një gllënjkë uji nga matarja e vjetër e aluminit që e kishte trashëguar nga gjyshi. Sa herë që pinte ujë nga ajo i dilte para syve ai, Zenel Largësi, ashtu siç ishte i qetë, me ato rrudhat e thella ballit, faqeve dhe mjekrës. I dilte përpara historia e tij, vuajtjet dhe përrallat me të cilat i thoshte: natën e mirë biri im, përralla në Golesh, e mira prej nesh! Fatmiri mbyllte sytë e zinj me qepallat e drejta bashkë me portën e ëndrrave brenda kështjellës së tyre. I pëlqente të ulej mbi cungun e vjetër të bungut i prerë rrafsh, aty skaj varreve ku fillonte kufiri i Arës së Zallinës. Pinte ujë herë pas here dhe shikonte gurët e varreve të ngulitur rrafsh me tokën mbuluar me barin e dendur që i gëzohej shpresës së diellit. Kushedi për të satën herë ai rikujtonte gjithë atë legjendë të ndodhur e të pashpjegueshme, ndoshta vetëm sipas kodit të lashtë zakonor ku krenaria peshon gjak e dhembje, të cilën ai nuk do ta takojë më kurrë. Një herë, kur sapo kishin nisur fijet e mustaqeve, rrugës për në qytet u ulën për të pushuar me gjyshin e tij mu aty ku tani ishte ulur, aty ku vjen fuqia e trupit si askund tjetër.
Gjysh, çfarë ka ndodhur me nuset, pasi meqë askush nuk kishte shpëtuar nga krushqit, ku ndodhen ato, a janë martuar? Gjyshi qeshi. E përqafoi nipin e tij duke i thënë: eja pas meje. Ai i printe në ecje disa hapa mbi barin dhe kaçubet e rralla derisa ndaloi. -E sheh këtë murriz? - iu drejtua Fatmirit duke i treguar një gurë të gdhendur me dy tri vija paralele që kufizonin flokët e nuses mu afër trungut. Ky është varri i nuses tha me zë dhimbjeje. Eja pas meje, i tha sërish Fatmirit. Ata kaluan në anën tjetër. E sheh, ky është murrizi i njëjtë dhe guri i njëjtë i nuses tjetër, Flora e ka pasur emrin. Fatmiri gati sa nuk bërtiti! Jo, kjo nuk është e mundur, por u përmbajt. Në anën e majtë të rrugës drejt jugut ishin varret nga krushqit e Moknës, kurse në anën e djathtë të saj varret e krushqve nga Kosmaqi. Të dy palët ktheheshin me nuse, vazhdoi gjyshi. Krushqit nga Kosmaqi me nusen e marrë në fshati Gurdalë rrëzë Moknës dhe krushqit nga Mokna me nuse të marrë në fshatin Lisan të Luginës së Mirushes. Sapo ishin takuar në udhëkryq ishin përshëndetur dhe kishin uruar njëri-tjetrin, por nuk ishin pajtuar, se cili do ta hapte rrugën sa për të kaluar qerrja e nuses. Kishin pritur ca, por siç duket kuajt hamshorë ishin mërzitur derisa iu sos durimi në të dyja drejtimet. Atëherë kishte plasur luftë e ashpër ku asnjë krushk dhe krushkë nuk jetonte më. E gjithë hataja kishte përfunduar me dyluftimin e nuseve. Besoj se e kuptove këtë, iu drejtua Fatmirit. -Po ti gjysh nga e dinë këtë, - e pyeti Fatmiri? Histori e vjetër, biri im, sa vetë jeta e zakoneve tona, jetë e rëndë sa bjeshka me dëborë. Kështu e mësova nga im atë dhe gjyshi im kur isha fëmijë sikurse ti. Rrëfimi ka trajtat e veta, por e vërteta jeton në këto varre brenda të cilave ruhen eshtrat bashkë me kujtimet e tyre. Në të dy kerret kishte nga një djalë kerri të nuses. Pas betejës të dy kishin mbetur gjallë, dhe dorë për dore ishin nisur drejt luginës perëndimore deri përtej Bjeshkëve të Nemura. I shikon atje përballë me dëborë që shkëlqejnë? Ndërkohë një grup lejlekësh fluturoi qiellit të kaltër drejt luginës së Drinit në Rrafshin e Dukagjinit. Zeneli nxori çibukun, e mbushi ngadalë me duhan të verdhë, nxori eshkën e vuri sipër gurit dhe me unur e rrahu derisa i doli tymi eshkës me gjithë aromën e saj. E thithi disa herë gjersa mbushi gojën me tym dhe vazhdoi: Sipas një rrëfimi të lashtë në vitin e parë, para luftës turko-shqiptare ishin vënë re dy burra të veshur me tirq e plisa të bardhë që vizitonin varret. Kjo kishte ndodhur pak ditë pas Shëngjergjit dhe plaka më vjetër e fshatit e tregonte gjithnjë si një porosi nga brendia e ngjarjes. Vizituesit e varreve kishin luajtur me barinjtë e rrethinës si vëllezër të një familjeje, e cila ishte tretur pa nam e pa nishan. Sipas komentuesve, pikërisht ata mund të ishin djemtë e kerrit të nuses kurse për disa të tjerë ata ishin vetëm hijet e tyre. Djali i kerrit caktohej nga fëmijët e familjes së dasmës, i cili vishej bukur dhe bashkë me gratë e familjes shkonin për ta sjellë nusen në shtëpinë e saj të re.
Kujdesi ndaj mikut ishte i lartë në përgatitjen e nuses dhe kerrit që do të bënte rrugë të vështirë kodrave e luginave përplot shembje e gropa, vazhdoi tregimin gjyshi i Fatmirit. Ramë Gurmiri i gëzuar e kishte përcjellë bijën e tij të vetme. “Mbulojeni mirë kerrin, rruga e gjatë dhe balta e trashë e majit nuk kalohen lehtë, kishte porositur veshatoret e kerrit Rama, i mërzitur shumë që përcillte vajzën e tij të vetme. Gratë e veshura me rrobat e tyre që shkëlqenin, po si bletët në zgjua e vendosnin pajën e nuses mbi kupolën e kerrit. Qilimi i kuq me shqiponjat dykrenore dukeshin se preknin thyerjen e rrezeve të diellit pranveror me gjithë ngrohtësinë gjithandej kodrave të Syriganes. - Si urdhëron, - i ishte përgjigjur Hana. - Do ta mbulojmë dhe zbukurojmë sa edhe rrezet e diellit do ta kenë zili, - ia ktheu me shaka Shpresa, halla e vogël e nuses.
Derisa kerri i nuses zbukurohej me mbulesën e re përsipër, nga brenda zbukurim ishte nusja me lulet drenicare mes duarve të futura në dorëza të bardha mëndafshi, të cilat ia shtonin shkëlqimin bashkë me vellon e saj. Atë ditë gjithçka kishte menduar njeriu, por kurrë varrin e nuses me vellon e bardhë, mu në ditën më të gëzuar të jetës së saj. Si mund ta mbulonte dheu këtë bardhësi, këtë shpresë, këtë dashuri të virgjër, këtë dhembje! Dheu i Zi i thoshin dhe ashtu mbeti i tillë.
Të dy dhëndurët atë ditë nuk kishin shkuar për të marrë nuset e tyre. Ata kishin qëndruar në kullat e tyre duke shikuar pas frëngjive ardhjen e fatit të jetës. Për ta ishte pritja më e gjatë në jetë, pa e ditur se prapa kësaj pritjeje fshihej kobi i saj i zi. Derisa Dritoni e kishte njohur nusen e tij Florën, Artoni i Moknës nuk e kishte parë asnjëherë nusen e tij nga afër, por vetëm nga larg. Kishte shkuar ta takonte disa herë, por as vetë nuk e shpjegonte dot përse nuk i kishte dalë para e t’i tregonte se ai ishte burri i saj, fati i saj i ardhshëm, me të cilin do krijonin familje, do lindnin fëmijë dhe kulla do të merrte jetë ashtu siç e kërkonte jeta dhe zakoni i lashtë. Ndoshta më mirë që kurrë nuk e kishte takuar, kurrë nuk i kishte treguar për shpresën e tij, dëshirat e tij, dashurinë e tij ndaj asaj gruaje. Dy herë kishte mbledhur livadheve lule drenicore, me aromën e tyre, për t’ia dhuruar Erës së tij dhe për t’i thënë: se e donte shumë, por nuk kishte arritur. Fatmiri me çantën e shkollës në shpinë ecte dhe ecte. Lodhej e lodhej luginave, kodrave e maleve. Krejt i vetmuar kalonte rrugën duke rikujtuar ngjarje të cilat i dukeshin se ia shkurtonin rrugën, ia largonin lodhjen deri te cungu i Arës së Zallit, mu aty skaj lëndinës në gjirin e së cilës pushonin Varret e Krushqve. Ai në këto male takonte gjithkund dragoj kuçedra, ciklopë e zana malesh, pranë rrënjëve të ahishtave, burimeve të kthjellëta, shpellave të pafundme ku errësira shpohej nga pikat e ujit në rënie me gjithë jehonën e tyre të vjetër shpërthyese. Derisa ngjitej shtegut drejt majës së kodrës i tingëllonin fjalët e gjyshit që i kishte treguar, mu këtu kur ktheheshin nga qyteti.
Kushedi për të satën herë e kishte dëgjuar Fatmiri këtë histori trishtuese. Mendja i shkonte shpesh për ndonjë trillim nga ndjellakeqësit dhe dashakeqësit e përparimit, por në çast i dilnin para syve Varret e Krushqve me gurët e tyre të veshur nga myshqet e gjelbërt, dhe dyshimi në të vërtetën i tretej. Dhe, s’kishe nga t’ia mbaje, sepse aty nisen shtigjet në udhëkryq, në kokën e maleve të ashpra aq sa vetë jeta e tyre. Fatmiri vazhdonte studimet, bashkë me njohuritë e dijet që merrte në shkollë, por dukej sikur më shpejt i rritej këmba. Sapo shqyheshin një palë opinga, atij i duheshin blerë një numër më të mëdha se të tjerat. Shtigjet malore dhe filizat e rinj në Dreninë e lashtë ishin jeta e tij deri në shkollën më të afërt dhe aq sa zgjate mësimi, po aq më shumë i duhej rrugëtimi vajtje-ardhje. Një ditë teksa shkonte në shkollë binte shi dhe rruga ishte e vështirë me baltën e bezdisshme, nga mbrapa u dëgjua një rrapëllimë qerreje. U ndal, hapi rrugën që të kalonte qerrja me ato rrota të vjetra të veshura me baltë sa nuk dukeshin fare, tërhequr nga kali i bardhë me këmbë të gjëra e jele të gjatë deri në gjunjë. - O, djali i mirë, hip dhe eja me mua, së bashku jemi më të fortë në këtë zerzele shiu, - i tha plaku mjekërbardhë që i pikonte poshtë mbi prehrin e tij, mbuluar me thesin e dhenve. -Faleminderit mixhë, - i tha Fatmiri. Me një lëvizje të rrufeshme hipi në qerren ku ishte shtruar kashtë, kishte ca thasë të mbushura me tërshërë dhe dy pula të zeza të lidhura këmbëve mes tyre, të cilat u trembën duke u tërhequr në perin e leshtë që ua mbante këmbët e lidhura. - Për ku je nisur djalosh?- e pyeti plaku.
- Më quajnë Fatimir, jam në shkollë, më duhet të udhëtoj çdo ditë, - iu përgjigj ai.
- Rruga e forcon njeriun Fatmir, je i ri dhe do ta kuptosh me kohë. Paske emër të mirë, me fatin përpara gjithmonë.
Faleminderit! A doni ta frenoj qerren, mixhë, tani kemi rrugën thikë teposhtë dhe disi e gjatë?
-Po, si jo! - tha plaku duke u kthyer nga Fatimiri të cilit i dalloheshin vetëm goja e sytë nga leshi i bardhë. Ndërkohë Fatmiri u kacavjerr me trup mbrapa qerres. Me dorën e djathtë rrotulloi djathtas vidhën e frenimit derisa rrotat e përbaltura filluan të ngadalësohen që të mos përplasej qerrja diku në përrua.
-Çka do bëhesh kur do ta mbarosh shkollën Fatmir? - apo e harrova emrin, pyeti plaku pasi morën rrafshinën e livadheve të Kopolit. -Drejt e shqiptuat emrin, nuk e paskeni harruar, do bëhem mjek, nëse mund ta kryej shkollën, - ia ktheu ai.
-Ai që e ka me një mendje, e kryen dhe s’ka gjë që e ndalon, ai që e ka me dy mendje, ashtu e kështu, nuk mund të kryej asnjë punë, pra as shkollën. Po dukesh djalë i vendosur, kam besim se do ta kryesh. Gjithë kjo lodhje dimër e verë nuk të le të gabosh, t’i forcon krahët të fluturosh vetë. Ata që fluturojnë me krahët e tyre janë njerëz të lartësive. -Faleminderit mixhë, do mundohemi, i kemi borxhe vendit, - reagoi Fatmiri!
-Mua më thërrasin Mujë! - Jam një kodër përtej Largësit tënd, Pemërritë i themi ne, kurse pushtuesi ia ndërroi emrin. Unë bëra gabim që nuk të tregova emrin në fillim ashtu siç veprove ti. Gjithmonë respekti fillon nga emri. Ti e paske mësuar mirë këtë në shkollë. Edukata dhe dija e madhërojnë njeriun. Ne jemi një popull i vogël i robëruar pa të drejtë shkollimi dhe kështu e mbajtën njerëzit pa shkollë. Në pamje, zakonisht ata duken të përbaltur e të vuajtur, por aty fshihet madhështia e tyre kur e kërkon nevoja. Fatmiri u ndie ngushtë, pasi në fillim kishte harruar ta pyeste se si quhej. Emri Mujë ishte i njohur në të gjithë vendin, ishte sinonim i kreshnikëve të njohur nga eposi shqiptar. Gurët e Kreshnikëve në Morinë nuk ishin larg nga këtu, më i madhi dhe më i largëti nga Bjeshkëqyqja prej nga ishin hedhur, ishte Guri i Mujës. Fatmiri i kishte parë nga afër dhe tani i dukej sikur ishte pranë tyre me gjithë ndjenjat e madhërishme që dilnin nga legjenda.
Rruga me Mujë Pemërritën kaloi shumë shpejt. Treni priste minutat e fundit të tij në stacionin që zbrazej. I fundit hipi Fatmiri. Një fishkëllimë e shoqëruar me presion ajri të frenave, lajmëruan nisjen e tij. Në krahun e majtë të vagonit pranë dritares nga jashtë reflektoheshin hijet e zgjatura të plepave përskaj hekurudhës drejtë Prishtinës. Kodra e Cërnushës mbeti mbrapa bashkë me Qytetin Ilir me shpellën e tij të vjetër skalitur në shkëmbin e fuqishëm, po aq sa legjenda e Vekut të Artë në zemër të saj. Vetë jeta ishte një ngjashmëri me korridorin e shpellës i ruajtur nga shtriga, ciklopa e gjarpri gjigant të cilët e bënin të pa arrirë Vekun e Artë me princeshën e praruar. Kjo shpjegohej thjesht nga ata që e kuptonin kodin e mistershëm të portës kryesore drejtë thesarit dhe shkëlqimit të tij.
