Prof Dr Fatmir Terziu
Në një kuadër tjetër vështrimi, në një kënd tjetër dimensional të këtij diskursi të influencës na vjen edhe puna mjaft e përkushtuar e autorit Aleksandër Ziso. Autori me tërë volumin e punës së tij diskursive na jep mjaft detaje tek libri „Karakteristika të kuzhinës shqiptare“ (Shtypur në shtypshkronjën: Lena Graphic, Prishtinë; Borås, 2022). Ky libër me korrektura teknike dhe letrare nga Anxhela Ziso dhe Eugent Kllapi dhe me grafika dhe punimin e kopertinës nga Aleksandër Ziso dhe Sokol Demaku i botuar nga Redaksia e Revistës ” Dituria” Borås, na tregon se gatimi dhe praktikat e tjera të lidhura me ushqimin luajnë një rol vendimtar teksa negociojnë praninë e tyre në shoqëritë post-industriale ku individët dhe grupet përcaktojnë identitetet e tyre rreth stilit të jetesës dhe mallrave të konsumit. Si i tillë ky libër na jep historinë e kuzhinës shqiptare dhe në një kapitull më vete na paraqet kulinarinë e qyteteve shqiptare, duke filluar nga kulinaria e Tiranës deri tek kulinaria e Lezhës. Dhe më tej në një kapitull tjetër paraqitet variacionet e kuzhinave të Kosovës, Maqedonisë së Veriut, Malit të Zi, Çamërisë dhe Arbëreshëve.
Në këtë libër ne kuptojmë se eksplorimi i përvojave personale, komunale, kolektive dhe institucionale nxjerrin në pah dinamikën që qëndron në themel të zhvillimit të traditave të kuzhinës midis tradicioanele dhe asaj që mbetet e përcillet mes emigrantëve dhe rolin që ata luajnë në formimin e ndjenjës së tyre të komunitetit në vende specifike që janë gjithashtu të integruara në rrjetet transnacionale. Duke ditur se emigrantët përballen me zhvendosjen dhe çorientimin që përjetojnë në mjedisin e tyre të ri duke rikrijuar një ndjenjë të vendit në mjedisin e tyre shtëpiak rreth prodhimit, përgatitjes dhe konsumit të ushqimit, natyrisht ky libër ka një rëndësi të madhe diskursive. Por, sipas autorit të këtij libri ky libër është një kontribut për t’iu ardhur në ndihmë amvisave dhe të gjithë të intersuarve në artin e gatimit që të kenë më shumë njohuri rreth historisë së kuzhinës shqiptare në breza. Është një orientim sado modest rreth tradicionales, gatimeve unike që kanë shumë qytete dhe zona në Shqipëri. Kjo guidë tregon sesi është gatuar më parë në trevat shqiptare dhe si ka evoluar deri në ditët e sotme ku siç dihet prurjet rreth gatimit janë shumë të mëdha falë dhe hapjes me traditat e tjera anembanë botës. Si kriter për të ngritur hap pas hapi këtë libër me receta të shumëllojshme është marrë parasysh tradita popullore e gatimit, historia dhe rëndësia e krahinave të ndryshme në Shqipëri dhe trojet mbarëshqiptare, të shoqëruara këto me shumëllojshmëri mënyrash dhe produktesh ushqimore. (Zotaj, 2022: 5)[1].
Duke shkuar më tej autori thekson se „Ishin shumë faktorë që më shtynë për të bërë këtë libër por për më shumë më shtyti dashuria e përjetshme për kuzhinën, të kërkoja në historinë e gatimit të paraardhësve tanë si dhe kurioziteti që kemi pasur. Kryesisht kërkimet e mia janë bazuar në eksperiencën time, gojëdhëna dhe biseda profesionistësh, të afërmish e të njerëzve të ndryshëm në shumë krahina, por një bazë e rëndësishme e këtij libri është marrë edhe nga Interneti. Informacioni historik, për vetë faktin që qëllimi jonë është më shumë rreth kuzhinës dhe gatimit, si bazë është marrë nga Wikipedia, Monitor dhe nga disa Web-e të tjera që janë lidhur me kuzhinën. Diku ky informacion mund të luhasë në ndryshueshmëri nga një faqe në tjetrën, diku mund të vihet në sprovë vërtetësia apo zona e vërtetë që e ka përdorur recetën, por dëshira ime dhe pasioni për ta sjellë këtë informacion tek ata që duan të mësojnë më shumë dhe që e kanë pasion, si dikur unë në fillimet e veta, më shtyu që ta marr këtë sfidë. Kjo e bën librin edhe më interesant.“ (po aty).
Ky libër në vetvete na ndihmon në fakt në këtë rol diskursiv që të kuptojmë dhe marrim përgjigje për disa pytje sikurse janë: Si zhvillohen traditat e kuzhinës ashtu siç zhvillohen midis emigrantëve? Pse disa objekte ushqimore, sjellje, norma dhe vlera janë prej vendeve të tyre të origjinës të ruajtura, pak a shumë të transformuara, për t'u bërë pika të rëndësishme referimi në formimin e ndjenjës së komunitetit dhe përkatësisë, ndërkohë që disa zhduken dhe të tjera rishfaqen vetëm pas periudhave të padukshmërisë? Çfarë roli luajnë gatimi dhe praktikat e tjera të lidhura me ushqimin ndërsa komunitetet e migrantëve negociojnë praninë e tyre në shoqëritë postindustriale ku individët dhe grupet përcaktojnë identitetet e tyre rreth stilit të jetesës dhe mallrave të konsumit? Ndër strategjitë e tjera, emigrantët përballen me zhvendosjen dhe çorientimin që përjetojnë në hapësira të reja dhe të panjohura duke rikrijuar një ndjenjë të vendit rreth prodhimit, përgatitjes dhe konsumit të ushqimit, si në nivel personal ashtu edhe në atë ndërpersonal. Në fakt, ngurtësimi i këtyre praktikave dhe i normave dhe idealeve që zhvillohen rreth tyre nuk është vetëm një nënprodukt i marrëdhënieve brenda dinamikave tashmë ekzistuese, por në fakt përbërës i shfaqjes së tyre.
Ushqimi është një sjellje njerëzore po aq ekskluzive sa gjuha. Sociologu dhe kulturologu i mirënjohur Lévi-Strauss ka vënë në dukje se gatimi, asnjëherë nuk është theksuar mjaftueshëm, është me gjuhën, një formë vërtet universale e veprimtarisë njerëzore: nëse nuk ka shoqëri pa gjuhë, as nuk ka shoqëri që nuk gatuan në një farë mënyre të paktën disa nga metodat e ushqimit të saj (1978, 471).
Duke lexuar „Karakteristika të kuzhinës shqiptare“ në këtë kuptim, si çdo fenomen tjetër kulturor që mund të interpretohet dhe kuptohet, ushqimi mund të konsiderohet si një ansambël tekstesh. Çdo përbërës, çdo pjatë, ka strukturën e vaktit dhe të gjithë elementët që formojnë një kulturë kulinarie janë të lidhura. Ato ndikohen jo vetëm nga e kaluara, e interpretuar dhe praktikuar shpesh si traditë, por edhe nga dukuritë e reja që rrjedhin si nga të brendshmet dinamika, po aq dhe nga inkorporimi i elementeve të jashtëm. Si rezultat, kuptimet që i atribuohen ushqimit nuk përcaktohen kurrë plotësisht një herë e mirë, por negociohen pandërprerë dhe transformohen përmes praktikave, diskursit dhe përfaqësimeve. Megjithatë, pavarësisht ndryshimeve të vazhdueshme, kulturat ushqimore paraqesin një koherencë të brendshme, e cila ofron parametra për përcaktimin e sjelljeve dhe objekteve si të pranueshme, ose të devijuara dhe që mund të interpretohet si një formë e kompetencës kulinare. Në kontekstin e leximit të informacionit të këtij libri lexuesi emigrant i brezit të dytë, apo dhe më tej, por aq dhe ai vendas në territorin suedez kanë mundësinë të gjejnë pak histori, dhe vlera kulinarie. Autori në gjetjet e tij thekson se „Kryesisht kuzhina shqiptare është një kuzhinë tipike mesdhetare, porse në kulinari gjithmonë jepet e merret nga cdo vend dhe me kalimin e kohës ajo bëhet e shumëllojshme dhe më e mirë. Ajo ka në traditën e saj gjithashtu një përzierje të ndikimeve të kuzhinës ballkanike dhe evropiane në përgjithësi.“ (ibid) Sipas autorit pushtimet e shumta kanë ndikuar gjithashtu në shekuj që kuzhina shqiptare të merrte ndikime të shumta, ndikimi më i madh ka qenë ajo nga kuzhina turke. Ajo është e njohur për vlerat e larta ushqimore dhe shijen e saj mjaft të mirë. Pothuajse çdo krahinë ofron specialitetet e saj të veçanta e gjithashtu edhe karakteristike të zonës.“ (po aty).
Kjo e fundit na jep rastin të theksojmë se diskursi i influencës në këtë rast ka një derivat multietnik, edhe në mjedisin suedez, ku natyrshëm edhe atje falë këtyre lidhjeve tradicionale mes kulinarisë ndikojnë dhe kontribuojnë edhe lidhjet ndëretnike. Edhe në rastet kur përdorimi në kulinari i efekteve, metodave dhe teknikave të përparuara sikurse kanë qenë në rrjedhë përdorimi i qymyrit dhe vajgurit, apo dhe elektricitetit, etj., ka një rëndësi të madhe diskursive. Njohuritë në këtë libër sjellin në pah faktin që gaz shpikësi britanik James Sharp patentoi një furrë me gaz në 1826, furrën e parë gjysmë të suksesshme të gazit për t'u shfaqur në treg. Furrat e gazit u gjetën në shumicën e familjeve deri në vitet 1920 me djegie të lartë dhe furra të brendshme. Sipas autorit „Evolucioni i stufave të gazit u vonua derisa linjat e gazit që mund të furnizonin gazin për familjet u bënë të zakonshme. Gjatë viteve 1910, dollapët me gaz u shfaqën me veshje me smalt të cilat e bënin më të lehtë pastrimin e sobave. Një dizajnim i rëndësishëm i gazit ishte gatimi i AGA i shpikur në 1922 nga fituesi i çmimit Nobel të Suedisë Gustaf Dalén.“
Këto e mjaft të tjera në këtë libër, krahas diskursit të influencës dykahëshe krijon dhe një koncept më shumë gjuhësor. Një koncept me origjinë në gjuhësi, tregon se kompetenca është aftësia për të perceptuar fenomenet në mjedisin tonë si shenja, d.m.th. për të kuptuar lidhjen midis dukurive të pranishme, (pjesërisht) të fshehura dhe krejtësisht të munguara. Mes tyre krijohet dhe aftësia për të ruajtur informacionin dhe për të formuar shprehi interpretuese në bazë, ose të programimit tradicional, ose të kujtesës dhe proceseve të të mësuarit. Koncepti ruan vlefshmërinë analitike kur zbatohet për ushqimin, pasi përdoruesit e kuptojnë atë që hanë, të paktën kur qëndrojnë brenda sferës së të njohurit. Kompetenca e kuzhinës funksionon gjithashtu si një mjet praktik i fituar përmes përvojave dhe praktikave të mishëruara të drejtuara drejt qëllimeve konkrete. Megjithatë, kohezioni i një sistemi kulinar, bazuar në kompetencën e përdoruesve të tij, është shumë më pak i detyrueshëm se një sistem gjuhësor dhe mund të përshkruhet si koherencë e hollë. Megjithëse individët dhe komunitetet janë në gjendje të përfshihen në ndërveprime efektive, kuptimet dhe sjelljet që ata prodhojnë nuk mund të jenë kurrë plotësisht të qëndrueshme, duke e shfaqur veten si të ndryshueshëm, të kontestuar, gjithnjë në ndryshim dhe të paplotë, për të cilën ky libër merr dhe një rëndësi tjetër më të madhe.
Rëndësia shtohet pasi dimë që shqisat dhe kujtimet nuk e kufizojnë veten në pasqyrimin pak a shumë të saktë të natyrës. Sipas kërkimeve emergjente në neuroshkencat, përmbajtja e tyre tregon se janë rezultat i ndërveprimeve të vazhdueshme midis stimujve të jashtëm dhe aktiviteteve të ndryshme emocionale dhe racionale të trurit. Kujtimet nuk janë të fiksuara dhe të gatshme për t'u aksesuar kur nevojitet, por rijetohen çdo herë në mënyra të ndryshme dhe me lidhje të ndryshme emocionale. Në fakt, përvojat e mishëruara dhe emocionale të lidhura me to (kënaqësia, tradita, tradicionalja, transmetimi brez pas brezi, kërshëria, përmirësimi, konkurrenca, cilësia dhe mjaft gjëra të tjera) ndikojnë në ruajtjen dhe rikthimin e tyre. Kjo është veçanërisht e dukshme në rastin e kujtimeve të lidhura me ushqimin. Kur migrantët e gjejnë veten në mjedise të panjohura ndijore dhe kulturore, të ngrënit është një komponent i pashmangshëm i jetës së përditshme që i detyron ata të ndërveprojnë fizikisht, emocionalisht dhe njohës me Tjetrin përreth, në këtë rast suedezin dashamirës dhe të interesuar. Kur bëhet fjalë për gëlltitje, kontakti është ndjesi intime deri në atë pikë sa të bëhet, nganjëherë, e pakëndshme, apo edhe pushtuese, sepse pozicionet e Vetes dhe Tjetrit të përfshirë janë thelbësisht të ndryshme për sa i përket fuqisë sociopolitike, kapitalit kulturor dhe ndikimit të plotë ekonomik. Megjithatë, reagimet mund të ndryshojnë jashtëzakonisht në aspektin e pjesëmarrjes në praktikat e huaja të kuzhinës, nga përqafimi entuziast te negociatat pjesëmarrëse te rezistenca aktive, e deri te refuzimi total, gjë që lind gatues tradicionalë me optikën vendase dhe të avancuar moderne të gatimit. Nëpërmjet këtyre ndërveprimeve, migrantët transformojnë hapësira anonime dhe respektuese në vende të rëndësishme dhe me kuptim kulturor që mjegullojnë dikotominë e dukshme midis globales dhe lokales, sikurse ndodh në këtë mjedis të mrekullueshëm shqiptarësh në Suedi.
[1] E mora këtë sfidë pasi dëshiroja në radhë të parë të mos humbisnin si tradita ushqimi dhe të njihen sa më shumë njerëz me recetat tona, qoftë kjo dhe anembanë botës do na bënte krenarë. Krenarë për vlerat tona, për ato tradita që ne jemi munduar si komb t’i përcjellim nga një zonë në tjetrën, nga një kohë në tjetrën, në shumë gjenerata për t’i përdorur edhe sot. Ashtu si shprehet dhe një shkrimtar amerikan Jonathan Safran të cilin e kam për zemër dhe ka ndërruar jetë vitin tim të lindjes: „Historitë rreth ushqimit na përshkruajnë ne, historinë dhe vlerat tona“.
