Fillimet e letërsisë filozofike shqiptare
(Kumtesë, rreth librit “Paritet“ të Prof. Dr. Fatmir Terziut )
Illo Foto, Studiues në NY – Prill 2022
Hyrje
Pa e shfletuar librin “Paritet”, krijojmë përshtypjen se nuk kemi të bëjmë me një prozë të zakonshme, që jemi mësuar të lexojmë. Në kopertinën e këtij libri, shënohet shprehja “filozofi“, në vend të fjalëve të mirënjohura, poezi, tregim etj... Me kaq informacion sa kam, nuk kam parë ndonjë liber tjetër me këtë shënim në kopertinë. E kam fjalën, për librin, në gjuhën shqipe. Kemi të bëjmë me një libër filozofik të mirëfilltë, që nga A-ja, deri te Zh-ja. Seicili libër, edhe ai poetik, shtjellon një lloj filozofie, që i përket temës, rreth të cilës vërtitet, por nuk na i jep të çveshur subjektin filozofik, të cilit i përket. Ne, si lexues vetëm e nënkuptojmë, këtë synim të autorit, por shpesh jo të gjithë lexuesit zbulojnë të njëjtën filozofi, në të njëjtin libër, që lexojnë. Ky dyshim, edhe një herë të vetme të ndodhi, përbën një problem madhor, sepse boshti filozofik e dallon autorin. Ai po nuk ishte i qartë vetë, si do të na qartësojë ne, pra lexuesve.
Është kjo arsyeja, që në botë, u krijua një zhanër, krejt i veçantë i letrësisë, që u mbajt me emrin, të cilin e sipërtregova. Filozofët e shëkullit të nëntëmbëdhjetë shkruan shumë libra, me doktrinat e tyre, që ishin nevojë të sqaroheshin, përpos përcaktimeve filozofike, që u ngjajnë teoremave algjebrike. Fjalët „libër filozofik“, ishin shkruar vetëm në gurë dhe mbetën kështu për shtatëmbëdhjetë shekuj. Kjo fjalë në libër u shkrua vetëm kur u afirmuan filozofët e kohës moderne, që lidhën dy epokat e mëdha të njerëzimit. Në gjuhën shqipe, këtë privilegj e pati libri „Paritet“, të cilin e kemi në analizën tonë.
Filozofët e rinj, që nga Shopenhauer, deri tek Niçe (Nietzsche), krijuan lidhjen midis filozofisë së antikitetit me filozofinë e re. Veprat e tyre u shkruan në stilin e prozës, duke theksuar se jeta është filozofi. Për këtë e ripërsëris, kemi librin, që analizojmë në këtë kumtesë modeste.
Mendoj se vepra e Sami Frashërit, “Shqiperia ç’ka qenë dhe ç’do të bëhet“ është prozë me sens filozofik. Nga titulli, mendoj se edhe romani, „Pse“ i shkrimtarit tonë, Sterjo Spasse, duhet të ketë sensi filozofik. Meqenëse nuk e kam lexuar këtë roman, nuk mund të them me siguri se është, ose jo me këtë drejtim. Veprat e shkrimtarëve të mëdhenj, Hygo, Tolstoj, kanë luajtur rol filozofik, pa u emërtuar si vepra e tyre „filozofike“. Me këtë dua të them, se përpara se ata të jenë gjeni, janë filozofë.
Libri „Paritet“ i Fatmir Terziut, është filozofik i vërtetë, i ngjashëm me prozën e filozofëve europianë, të cilët i lart përmendëm. Ngjarjet autori i vendos në mjediset e zakonshme të jetës së përditshme shqiptare, duke na sqaruar edhe kuptimin filozofik të ngjarjeve, të ndodhura në historinë. Evendit tonë dhe në mjediset ku jetojnë dhe punojnë shqiptarët, madje dhe kur janë në kushtet e jetës në vende të tjera, si emigrantë. Në të tëra këto mjedise autori e gjen të zbatuar filozofinë njerëzore shqiptare, jo të izoluar, por si pjesë e filozofisë botërore, për shpjegimet e fenomeneve dhe të teorizimit të tyre.
Duke qenë se filozofia ndodhet në jetën e përditëshme, ajo mbetet edhe një kordinim, midis fenomeneve të natyrës dhe të ngjarjeve historike. Vetë filozofia nuk është shkencë, por mbështetet në arritjet shkencore, për të shpjeguar përmbajtjen dhe lidhshmërinë, midis shkencave. Paturpësisht në monizëm, marksizmi, quhej shkenca e shkencave. Nuk besoj se ekziston një absurditet tjetër, si ky i monizmit.
Të shkruash një libër kaq kompleks, me përmbajtje fund e krye filozofike, nuk është një nismë e zakonshme. Nuk kërkon vetëm aftësi shkrimore, por duhet dhe një kulturë solide filozofike.
Filozofët europianë me emër, janë ndodhur përballë kritikave të ashpra, të kolegëve të tyre, dhe popullarizimi i tezave të një filozofi, nuk e ka pasur të lehtë të njihet nga bashksia e botuesve, që kishin të drejtën e publikimit. Se sa e ashpër dhe rigoroze ishte kjo rrugë, mjafton të përmendim fundin tragjik të disa filozofëve, që kulmoi me vetëvrasjen e Niçes së madh. Do të thoni pse e quaj të madh? E quaj të tillë, sepse edhe sot, shumë teza të tij, nuk janë zbërthyer nga kompetentët e fushës së filozofisë.
1. Trajtesa
Të kthehemi tek problemi ynë. Libri filozofik kërkon njohuri historike dhe filozofike universale. Autori ynë, ka paraqytur mbi 150 sythe, në formë të nëntitujve. Kjo mënyrë kompozimi e librit filozofik, i përshtatet nivelit të ndryshëm të lexuesit shqiptar. Por në një plam më kryesor, lexuesi presupozohet të ketë arsimin e kompletuar dhe të jetë i paisur me instiktin e rremuesit të bibliotekave. Libri filozofik nuk të nanuris.
Në kumtesën time, nuk do të komentoj të tëra esetë, me të cilat argumentohet sythi, për anën letrare. Jam përqëndruar në ato pjesë të esesë, që argumenton sythin, në drejtim filozofik. Me këtë mënyrë do të u jap mundësi lexuesve të orientohen, për përmbjatjen filozofike të librit dhe shpresoj që të u nxitet dëshira për ta lexuar këtë vepër, që do të i ndihmoj ata jo vetëm në kulturën filozofike, por do të orientoj dhe lexuesin, do të jetë edhe për çdo shkrimtar, i çfarëdo drejtimi qoftë.
Libri „Paritet“ është emërtuar i tillë, sepse është i dyfishtë, në përdorimin si reference. Në radhë të parë përmban të tëra përcaktimet filozofike, në gjuhën shqipe dhe, me po kaq saktësi shtjellon ngjarjet historike të Shqipërisë, në kuptimin filozofik dhe në atë historik. Ka një barazi që krahasohet me vlerën e artit. Me këtë libër, filozofia ka folur gjuhën shqipe, si gjuhën e nënës. Shopenhaueri, ne librin e tij “Bota si vullnet dhe përfaqësim“, ka shkruar: “ Ai që lexon këtë libër, në përfundim, do të jetë tjetër njeri“.
Nocioni filozofik kanon, kupton diçka, që duhej njohur, nga një përcaktim përmbajtësor i një objekti, ose subjekti të dhënë, që kemi në studi . Mund të quhet dhe „kanuni i njohjes filozofike“. Është detyrë e inteligjencës, të krijoj një kanun të filozofisë shqiptare, të lidhur me kulturën europiane, të cilës i përket. Në librin tonë të analizës jepet një shembull shumë signifikativ. Shkrimtari Robert Martiko, shkruan për Lasgush Poradecin, se ndërpreu krijimtarinë në vitin 1946. Ky fakt është më i rëndësishëm, se vetë vepra e Lasgushit, që shtjellohet gjerësisht. Braktisja e muzës, megjithëse nënkuptohet, është më e rëndëishme se vetë vepra e poetit të madh. Ky nënkuptim quhet kanon. Kanoni, në vetvete, është nocion i rëndëishëm, që më shumë nënkuptohet, se sa theksohet.
Nocioni enkomiastike, vjen nga greqishtja, që do të thotë, një lloj i veçantë rrëfimi. Platoni e vendosi historinë athinase, në një plan ndryshe nga athinasit. Kemi të bëjmë me një enkomiastike të Platonit.
Mesazhi, pas një enigme, ka kuptimin, që çdo gjë rrjedh. Përsëritet e panjohur – e njohur dhe mbyllet cikli, me vdekjen. Po ku është shtegu, pyet autori? Dashuria për të gjitha stadet e jetës, sipas shprehjes, ndiqni frymën tuaj. Ky është mesazhi jetësor, që na mban gjallë dhe na nxit të shijojmë jetën, në seicilin stad, ku gjendemi dhe drejt atij stadi, ku shkojmë.
Një kategori filozofike, është “Arti i bisedës“. Jetojmë në një botë të zhvilluar, me ndërlidhje të sofistikuar, nepërmjet ajfoneve, Whatsapeve, që i ka mundesuar interrneti. Biseda ballë për ballë, është kufizuar, në mënyrë drastike. Është venitur ajo bisedë, që buron nga shpirti i biseduesve. Duke qenë ballë për ballë, nuk merr pjesë syri, veshi, goja. Merr pjesë shpirti. Kjo ngrohtësi, nuk mund të transmentohet midis kontinenteve. Biseda ballë për ballë, ka mbetur një art i vërtetë, që përcjell lirizmin e bisedeës. Nëpërmjet televizionit, ajfonit, fëmijët humbasin refleksin e të shkruarit. Gjuha duhet të pasurohet me fjalëformime, jo me fjalë të huaja, pa kuptim. Biseda po e humbet vlerën si art, merr kuptim industrial. Në pjesët e tjera të kumtesës time, do të paraqes fjalëformimet, që ka përdorur autori në këtë libër.
2. Fjalëformimet
Nocioni „Allure“, përdoret, për njerëz, që e mbushin bisedën, me fjalë boshe, pa lidhje, pa qëllim. Kjo evitohet duke gjetur mënyrën më të përshtatëshme, për tju larguar bisedave të tilla, pa përmbajtje. Kur evitojmë të tilla biseda, dalin të fituar të dy palët.
Adhurim, shpreh nderimin, për një Hyjni. Vjen nga fjala latine, aduro. Hyjnitë kërkohet të na dëgjojnë në qiell. Nuk na shohin dhe nuk i shohim, por kundravajtjet kryhen në tokën, ku ne marrim frymë.
Album, janë momente të fiksimit të jetës në fotografi. Ka shkuar një kohë, që nuk ekziston më. Është një lloj vegimi, por me përmbajtje konkrete. Çasti i fotografimit, ka ekzistuar. Ekziston një dëshirë, për të ecur përpara. Aktualisht janë shtuar fotografitë dhe filmimet, në kurrriz të cilësisë. Po thuaj cdonjëri, madje dhe nën moshë është fotograf dhe kameraman i vogël.
Anullim është baraz me krijimin e një gjendjeje ndryshe. Quhet edhe ostacizëm, me prejardhje nga greqishtja. Kur anullimet janë produkt i një studimi, marrin vlerë të barabartë.
Autofobia, është frika, për të qenë vetëm, ose i izoluar. Shoqërohet me zhvillime ankthi dhe patollogji depresioni.
Ajër individual. Është midis shkrimtarëve me emër dhe atyre, që luftojnë, për të bërë emër. Është fjala, për një metaforë, që lidhet me hapësirën e shkrimtarit. Kemi rastin, që shkrimtari analizohet si filozof i asaj, që u servir lexuesve.
Edhe fruti i bananes, përmban filozofinë e vet. Njeriu i pakujdesshëm, hedh në tokë lëkurën e bananes. Krijon sipërfaqe të rrëshqitëshme për të tjerët dhe për vete.
Beteja, që shkruhet me puthje. Njeriu, në shëtitjet në park, largohet nga jeta monotone e dhomës së mbyllur, ku ndjek emisione televizive, midis thashëthemeve dhe fjalëve boshe. Në gjirin e natyrës “betejat“ përfundojne me puthje, me bashkim, me mirësi. Poeti A. Duka ka shkruar dy poema me titullin ”Njëmijë puthje.“
Borlog, ka zëvendësuar fjalën kaos, ose më keq. Përdoret shpesh: Nuk jemi pjesë e borlogut. Përdoret edhe nga politika edhe nga diplomacia.
Natyralizim, është nocion, që shpreh pajtimin me një mjedis të caktuar. Lidhja e njeriut me natyrën ka qenë organike dhe lidhje për mbijetesën. Në kohën e sotme të teknologjisë, njerëzit përdorin mjete të sofistikura ndërlidhjeje. Zhvillimet teknologjike godasin zhvillimin natyror, që ka ardhur nga shekujt. Me përpjekjet, për të përmirësuar jetesën, njeriu prek aleancën me natyrën.
„De facto“. Njerëzit shënojne ngjarje, mbajnë ditarë, shkruajnë libra, histori. Kur vjen puna për të argumentuar një realitet, më shumë historik, përdorin këte fjalë, që ka hyrë natyrshëm në fjalorin e dokumentimit të problemeve dhe natyrës së sendeve.
Lidhur me këtë nocion, në disa sytha autori e ka rënduar dorën më shumë, kur është fjala që filozofia futet në historitë e kombit. Merret në analizë , shprehja “De Facto“. Kur e pashë këtë shprehje, kujtova se nuk do të kisha punë me të. Eshte nje shprehje e përdorshme në fjalorin diplomatik. Në shkrimet filozofike, që në shikimin e parë, quhet e përjashtuar nga fjalori i zakonshëm filozofik, së paku të vlerësohet me një nga fjalet e zakonshme, si fjala vjen, borlog, ndoshta dhe banane. Nuk është krejt kështu. Filozofia është midis veprimtarisë së njerëzve, por jo të tëra veprimaritë, rrafshohen me peshën specifike të problemit filozofik.
3. Historicitet
Kur permend termin „De facto“ bashkëbiseduesi ka parasysh një fakt, që nuk ka nevojë, për asnjë arsyetim shtesë, si mbështetje. Po si e ka trajtuar autori këtë fjalë, që ka marrë kuptim me vlera shumë përgjithësuese filozofike? Autori, ka përmendur disa fakte historike të formimit të Kombit dhe të mbijetesës historike të Shqipërisë. Këto data janë shumë. Autori i ka zbërthyer të tëra ngjarjet, duke synuar, që libri i tij nuk shërben thjesht si libër filozofik, por dhe si libër historik, për aq sa mundësohen të dyja drejtimet. Përmendet çlirimi i Krujës, nga Gjergj Kastrioti në 1443. Përmendet mëvetësia e Shqipërisë nga Ismail Qemali në 28 Nëndor 1912. Në maj 1913, Pavarësinë e Principatës shqiptare e njohu Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 17 dhjetor, e njohur si Konferenca e Londrës, që la jashtë kufijve shtetërore më shumë se gjysmën e territorit të banuar me shqiptarë etnike. Mbas kësaj ngjarje pati ulje ngritje të çështjes shqiptare. Pati luftra kufitare, për të kufizuar kufirin etnik të Shqipërisë. „De facto“ trojet etnike shqiptare u përpjestuan në pesë shtete, duke lënë të hapur një plagë të rëndë në Ballkan.
U desh të kalonin shumë ngjarje diplomatike dhe historike, për të arritur në datën me rëndësi historike, për Kombin, 17 Shkurt 2008, që saktësoi Pavarësinë dhe krijimin e shtetit të Kosovës, shteti i dytë shqiptar në Ballkan. Kosova, iu bashkua me dhunë Serbisë, në 1913. Trojet e tjera rreth shteteve shqiptare, banohen me shqiptarë etnikë, administrativisht të varur nga shtetet fqinj, por kanë fituar të drejta të veëtqeverrisjeve, simbas konventave të sotme ndërkombetare.
Levizja më e fuqishme shqiptare, ka qenë lidhja e Prizrenit, qysh më 1878, që konsiderohet Periudha e Rilindjes Kombëtare, që i parapriu Pavarësisë Kombëtare.
Autori përmend datat e kryengritjeve shqiptare, përpara pavarësisë, përmendet Kongresi i Manastirit, përmend Kuvendin e Junikut, kuvendin e Bujanit. Qëndrimet e fuqive të mëdha ndaj çështjes etnike shqiptare, shpjegohen me gjendjen e ulët kulturore dhe arsimore, diversitetin fetar, ideologjik dhe politik të Shqipërisë, specifikisht të kondicionuara nga pushtimi Osman. Të tëra këto mangësi lejuan, ndërhyrjet e dhunshme dhe diplomatike nga jashtë, për të ardhur të Pavarësia e cunguar dhunshëm.
Këto dhe fakte të tjera historike, autori i librit, ne studim, na i paraqit, për të shpjeguar kuptimin e shprehjes „De facto“ dhe më gjerë. Jemi përpara faktit, që letërsia filozofike, rezulton e përzier me letërsinë e mirëfilltë. Te dyja janë në ndihmë të njëra-tjetrës. Plotësojnë njëra-tjetrën.
Në çdo vend, dhe pozicionim që të jemi, lipset të bëjmë maksimalen, për Atdheun, veçanërisht, për ne që njohim 'de facto' këtë histori të përgjakshme të Atdheut. Dekadat e fundit, ka një përmirësim të çështjes shqiptare, aq sa ky është quajtur shekulli i shqiptarëve. Shteti grek vijon të mos e njohë çështjen Çame, por tashmë kjo çështje ëshë e njohur në kancelaritë kryesore të botës.
4. Zbërthime
Termi „deziluzional“ nënkupton një ndjenjë pakënaqësie nga e kaluara e afërt, ose e largët (i mashtruar). Nuk përputhet parashikimi me faktin. Çdo njeri, kur rikujton fazat e jetës, fëmijërinë, rininë, pjekurinë, konstaton pakënaqësi, që mund të përkthehet në deziluzion, për jetën (mashtrim).
Nocioni „dëshirë“ shpreh kënaqësinë shpirtërore, nga jeta, nga shoqëria, nga familja. Sokrati ka thënë: “Dëshirat individuale, duhet të shtyhen, në emër të idealit të lartë“.
Demokracia e ndërprerë, me këtë term filozofik nënkuptohen protestat, ndaj rendit kushtetues, për të plotësuar kushte të caktuara, nga administrata. Ivan Krastev në librin e tij të shkurtër, por depërtues, Demokracia e ndërprerë, shkruan se protestat ndajnë elementë të përbashkët: ato shpesh janë protesta të mediave sociale, revolucione të Blackberry dhe Twitter; atyre më së shumti u mungon një ideologji specifike ose program koherent politik; dhe atyre u mungojnë udhëheqësit e qartë. Kjo u vu re si në protestat studentore dhe gjithë protestat e tjera, me drejtues partiakë.Protestat duhet të udhëhiqen nga shoqëria civile, që në çdo rast përbën shumicën e kategorie të popullsisë.
Nga termi „Dozimi“, kuptohet masa optimale, që është edhe masa e duhur. Terentus, dramaturg romak, ka thënë: “Çdo gjë e tepërt, nuk është më e mira e duhur“. Të tëra anekdotat lëvdojnë, mësimin e artë dhe shprehjen, minimalja është maksimum.
„Drithje“, është nocion, që shpreh dyshim të një optimaleje të diskutushme. Autori na jep një tregim letrar, në fund të të cilit lexojmë: “ ....kishin mbetur kontraste te forta midis dritës dhe errësirës, ishte dritëhija“. Drita dhe errësira nuk janë ekstreme reciproke eskluzive. Midis tyre qëndron, dritëhija, se ërrësira nuk ka hije.
„Dhimbja poetike“. Dhimbja fizike preceptohet nga sistemi nervor periferik, drejt trurit. Dhimbja shpirtërore, nuk ka pamjen e dhimbjes fizike, por është më e rëndë, duke pasur parasysh, që plagoset i gjithë shirti dhe kjo dhimbje, gjen rrugën dhe iu transmetohet mijëra lexuesve, shikuesve, dëgjuesve. Të tera dhembjet janë të ngjashme, sepse janë produkt të sistemit nervor. Edhe për këtë rrast, autori na jep një tregim, që ka në rrënjë dhembjen shpirtërore.
Enigma, është e pranishme, në shikime, në të folur, në marrëdhënie. Autori na ka dhënë një tregim adekuat, për nocionin, enigmë. Simbas këtij tregimi, një çift zbulon enigmën e marëdhënieve të tyre. Ku është filozofia, në këtë tregim? Po, ka. Filozofia është, enigma. Eksperimenti “M”. Kohët e sotme, ka një përpjekje, për të zhvilluar filozofinë eksperimentale. Ç’kuptojmë me të? Një rrjet filozofësh, merren me eksperimentimin e nocioneve filozofike dhe ndikimin e tyre, në popull. Besushmërinë e tyre e mbështetin në sondazhe statistikore, që kryejnë në popullsinë e një vendi të caktuar. Nga rezultatet e sondazheve nxjerin konkluzione me vlera filozifike. Është shkencore? Kështu besohet të jetë. Ka shumë kritika nga filozofë, që mbrojnë pikëpamje konservatore.
Duke pasur të tilla ekuivoke, autori parashtron një tregim letrar, të ngjashëm me kërkesat e eksperimentimit. Një grup shkencëtarësh i vunë detyrë vetes, të gjejnë tiparet e njeriut të ri, për epokën, që po kalojmë. Sondazhi i shpuri në një krahinë malore, ku jetonin njerëz me jetën bio, jo vetëm në ushqim, por dhe në përdorimin e mjeteve të komunikimit masiv. Eksperimentuesit arritën në përfundim se ky ishte njeri i ri, i kërkuar nga Eksperimenti “M”.
Kritikët, nuk pajtohen me konkluzionin, që njeriu i maleve dhe pa teknologjinë kohore të marrë stafetën e njeiut kohor, kur fjalën e merr automatizimi i proceve të punës dhe robotëzimi i jetës. Metoda eksperimentale e zgjedhur, për eksperimentin, ishte krijimi i mjedisit, që e fuste njeriun, në ngrirje të thellë, dhe procesi i dytë ishte shkrirja, që presupozohet një njeri tjetër, me ndjesi krejt të ndryshme ambientale.
Filozofët kritikë, këtu e gjetën shtegun e një kritike të thellë, duke u shprehur: “Oh sa punë na hapi ky mish i akullt dhe njeriu me mish të akullt“. Ky do jetë njeriu i ri, i zbritur nga malet, që pretendohet të ndryshoi jetën e globit? Satirizojnë kritikët e filozofisë eksperimentale.
Sado, që të ketë kritika, filozofia eksperimentale do të vijoj të ndjekë rrugën e vështirë të rritjes, duke u mbështetur shkencërisht, në sondashe dhe eksperimente shkencore. Koha do të tregoj, cila do të jetë e arthmja e saj .
E lotëbotshme (Ka ndodhur, pa tregohet) Ky syth pasurohet me një tregim, nëpërmjet të cilit ndriçohet praktikisht nocioni filozofik , që sipërshënuam. Ky tregim i ngjan “Mitit të Sizifit“ , thurur me personazhe nga natyra e gjallë. Miti tregon se si krimbi i Gravurës, shpëtoi rrënjët e pemëve të një parku, nga sulmi i milingonave. Sulmi përsëri vijonte dhe krimbi asgjësonte milingonat sulmuse. Ky tregim, është miti i Sizifit i shqiptarizuar si legjendë. Suksesi i triumfit të krimbit, mbi milingonat u festua si shpetim i pyllit. Në këtë festë madhështore, mungonte vetëm Njeriu, që ishte në ikjen e tij të lotëbotëshme. Tregimi është metaforik enkas, për të ndriçuar shprehjen filozofike.
E pazakontë. Kjo fjalë, përmban në vetvete, atë që nuk njihet, në kushte normale. E thëne ndryshe, jeta e pambaruar nuk ja vlen të jetohet. Është e kundërta e determinizmit. Është shumë e rëndësishme, për filozofinë e vullnetit të lirë, veçanërisht, për formën e liberalizmit. Lëreni frikën. Kërkojeni veten tuaj. Kjo është botë e trazuar . Ju nuk jeni vec një lule e lulëzuar , që lulëzon vetëm nën dritën e zbehtë të hënës. Jetoni të pa vendosur, të mbushur me frikë.
Je nga ai Atdhe . – Eshte gjithcka si ne enderr . E shef ? E ndjen ? E kupton ? Si ne enderr ... Po ka nje gje , qe duhet te pajtohemi , qetesia e nates . Ne orkestren e jetes te gjithe kane nga nje rrol aktiv . Jemi , ne kete orkester , per te qene vetvetja , skllever . Ja kjo kalon si ne enderr . Dikush mund ta quaj parajse te mbrekullshme , te tjere e quajne humnere . Nga si enderr me nge , mos harrio se je nga ai Atdhe . Je si une , si sot , si dje , nga ai Atdhe .
Kete tregim , qe une e dhashe shume shkurt , autori i librit e ka shkruar ne 2018-2020 dhe e ka botuar ketu , per illustrim te frazeollogjise filozofike .
Fermenti intelektual , do te thote nje zhvillim i shendetshem i intelektualizmit . Ne vitin 420 , Greqia dhe Athina ishin ne fermentim intelektual . Format e reja te arsimit , po viheshin ne jete . Llojet e reja te moralit , po perjetonin ditet me te mira . Te rinjte ishin entusiaste , te moshuarit ishin mosbesus . Keta te fundit mendonin se jeta po kthehej ne anarshi . Ne kete kohe u frymezua komedia e fameshme e Aristofanit “Rete “ , ose “Shkolla e sofisteve “ . Aristofani eshte figure e shquar ne te gjitha kohrat dhe kur intelektualet jane te perkushtuar , kane fuqi trasformuse idete . Mendimi per ndryshim , kerkon pa tjeter formim intelektual solid . Fermenti intelektual , eshte nje zgjim intelektual kualitaiv , qe ndodhi ne Perendim , pas inkuizicionit .
Frika - Ky nocin filozofik eshte percaketuar nga filozofi grek Epikteti . Simbas tij , “Mendimet tona e bejne friken” .Eshte emocion i forte brenda nesh . Gjendje emocionale deshperuse . Shuhet me djerse te ftofte dhe zbehet si drita e henes . Pa frike , nuk do te mund te benim asgje .
Fushata , ky aktivitet shoqeror , mundet te shprehet me fjale te tjera : “ Me degjo se c’them une dhe mos bej si bej une “ . Eshte nje grup i veprimtarive politike , qe synon drejt transformimit te cilesise .
Gryerja .Francis Fukahama , ne esene e vet , “Fundi i historise “, shkruan se njerezimi ka arritur fundin e zhvillimit . Vete liberalizmi ka filluar te ngjasoje me tiranine , pasi te drejtat themelore te njeriut jane ndryshkur . Autori i librit , ne studim , i favorizon disa nga autoret , qe mendojne si Fukahama . Liberalizimi , po kthehet ne lluster te pushtetit . Liberalet fajesojne globalizmin . Globalistet pretendojne te kunderten , duke arsyetuar se dekadenca vjen nga perqendrimi i kapitalit ne pak duar , duke krijuar oligarkite nacionale dhe me gjere . Lidhur me kete dualitet historik , autori yne , paraqet analizen e disa veprave te autoreve perendimiore dhe konkludon “ demokracite do te ndryshojne , vetem me zbatimin e politikave populliste , qe jane , per njerzit e thjeshte” . Kemi te bejme me nje gryerje .
Guri i qoshes , i themelit . Guret gdhenden , perpara se te behen pjese e murit . Guri i qoshes vendoset ne pjesen delikate te nderteses . Guri i themelit , eshte po kaq i rendesishem , sepse mban strukturen ndertuse . Pika te vecanta , jane kendet.Guret , qe vendosen ne themel dhe ne qoshet jane guret me te rendesishem te murit , qe lidhin fasaden me catine . Guri i themelit te shoqerise , nuk eshte shkaterruar , megjithse shoqeria ka pesuar shume ndryshime . Pse eshte ndalur me kete proze perifrazike , autori Terziu ? Sepse shoqeria perbehet nga shume nocione filozofike , qe kerkojne koment te vecante , jo me shume nga filozofet se sa nga politikanet . Zhvillimi shkencor , duhet te kombinohet me traditen e shendeteshme popullore . Historia duhet t’i sherbei zhvillimit te pa nderprere shoqeror .
Guri i vendlindjes , profli bio . Guri emerton kufij. Eshte shprese dhe mbijetese . Guri unazes lidh nje cift dhe dy familje . Mbeshtjell njerzit ne nje banese . Mund te degjoi klithmat njerezore , nga lindja , deri ne vdekje . Guri i vendlindjes , mbetet me i rendesishem i gureve , sepse eshte i profilit bio . Alkimistet e mesjetes i veshen gureve veti sheruse . Guri i vendlindjes , kujton historine , fisin , te gjallet dhe te vdekurit . Me qe eshte i tipit bio , eshte i perjetshem .
Gjemb. Ne kete kategori filozofike , autori , ka shkruar nje ese alegorike , ku trajton gjembin , te kunderten e gjumit . Gjembi zhvillohet rigorozisht si drejtez midis dy pikave ne hapesire . E arthmja nuk eshte e ngjashme me asnje kohe tjeter .
Historia kulturore . Nje gazetar turk , ka shpalosur flamurin shqiptar ne Tv , ku ai punonte dhe e ka shoqeruar me fjalet : Keta( per shqiptaret ) e kane shkruar vete historine . Ky xhest i ketij gazetari , komentohet keshtu : Historia e vertete nuk mund te fshije historine kulturore . Historia kulturore , nuk behet vetem nga elitat . Historine kulturore e shkruan Akademija . Duke shkruar historijne kulturore te vertete , ceshtja shqiptare do te ndricohet , duke u pastruar nga mbingarkesat dhe shpifjet e armiqve te Kombit shqiptar .
Hi(s) ja e e pa leshuar e diellit . Muzgu , lind dhe vdes ne erresire . , nuk merr hise nga rrezet diellore . Te pa fatet , quhen ndryshe edhe tepadiellte . Njerzit perpiqen te eliminojne erresiren , me c’do kusht . Dielli ehte metafore e jetes . T’i heqesh njeriut , te drejten e diellit , eshte arbitraritet dhe kufizim i lirise se tjetrit . Hisja e diellit eshte e drejte e pa negocjushme . Ketu kam parasysh edhe shetitjet ne diell te te burgosurve. Atyre u eshte kufizuar liria , por jo hisja e diellit . Ne kete veshtrim hisja e diellit , eshte nje nocion filozofik , qe verteton teorine e lidhjes se natyres me jeten e gjalle .
Hobi . eshte nj veprimtari e kryer me shume deshire , kryesisht ne kohen jasht pune . Njerzve u kufizohet liria , nga puna e perditeshme , vecanerisht , kur eshte e sforcuar . Hobija krijon nje periudhe clodhje .
Ime . Flet per dashurine ndaj Elbasanit , nje qytet i lashte dhe i permendur , per kulture . eshte qyteti i pare , ku fillon “Egnatia “ . Eshte vendlindja e figurave te shquara te kombit , Kristoforidhit , Xhuvanit . Eshte nje qytet , kur te gjithe gjejne menyren e jeteses normale. Eshte venlindja e muzikantit te famshem Myzyri . Njerzit meritojne ate , qe bejne . Kurre nuk i kane kthyer shpinen qytetit te tyre . Me Elbasanin si nocion filozofik , shpjegohen teorite filozofike , per... “ boten si vullnet dhe perfaqesim “ .
Integrimi i konsumatorit . Adorno shkruan : “ Kultura , ne menyre integrale integron konsumatoret nga lart . C’do te thote ? Njerzit e kulturuar kane te unifikuar sjelljet , shijet , teknollogjite jetesore , respektin , arsimimimin . Ai qe devijon nga kjo linje , nuk eshte i integruar kulturalisht edhe materjalisht . Ne lidhje me kete nocion filozofik , autori na jep nje proze , te shkruar , prej tij dhe te cfaqur ne “FL” , ku zberthehet aforizmi , “Kocka e thate nulk lepihet “ .
Lufta per lirine e interrnetit . Interrneti shkaketoi nje revolucion te thelle , ne jeten e njerzeve . Ndryshuan teknollogjite . U lehtesuan te gjitha mjeshterite njerezore . Interrneti eshte vete hapesira e pa fund , por ate mundohen ta kufizojne , disa pasanike , qe arrijne te tjetersojne faqe te tera te rendesise te sekretit shteteror dhe me gjere . Lufta per lirine e interrnetit do te mbetet nje objket i rendesishem , mbas vitit 2021 e me von .
Jasht statistikes . Nje qenie e gjalle , eshte organizmi , nga virusi te njeriu . Canti ka thene : “ Gjerat ne te vertete , u mungon , ngjyra , shija dhe karakteristika te tjera , njeriu duhet t’i percaketoi jasht statistikes “ . Kur karakteristika te tjera shprehen me numura , kemi te bejme me nje nocion tjeter filozofik .
Ndryshimi dhe mendimi , per ndryshim . Jane nocione filozofike , qe i duhen jetes njerezore . Te dy kekojne formim te plote intelektual . Nje fillim i mire , thote populli eshte gjysma e punes . Pas c’do fillimi vjen nje ndryshim i parafytyruar , perpara se te ndothte .
Ketu mbyllet pjesa e pare .
Vazhdojne me pjesen e dyte.
Illo Foto , Studjus ne NY – Prill 2022
Pjesa e dyte
Librat e zakonshem , mbrojne nje subjekt te caketuar . Libri filozofik mbron dy subjekte njeheresh , objektin dhe shembujt .
Do te vijojme te komentojme sythat e librit te Terziut , aty ku kemi ndalur nga pjesa e pare e kumteses .
Jetos .
Per kete nocion , autori permend nje varg , te kenges se folklorit tone . Ky varg thekson : “Robi plaket , kur do vete . “ eshte shprehje e drejtperdrejte . Pleqeria eshte nje nga semundjet e moshes . Me qe kemi sqaruar se semundja eshte me orgjine mendore , e tille eshte dhe pleqeria.
Poezia , kenge e tokes arberore
Ne kete objekt behet krahasimi midis gurit dhe zjarrit . Guret jane produkt i tokes , ku njerzit ndertojne jeten .Guri dhe zjarri , kane nje marrdhenie , qe lidhet me vete prejardhjen . Edhe guret jane produkt i nje djegije .Vec kesaj , te dy keto objekte i ka afruar muza popullore . Te dy , plotesojne nje unitet mjedisor te jetes mbi toke
Kamjelle ,
Eshte mbetja e kercellit te grurit apo misrit , pas korrjes . Ne shumicen e vendeve , quhet hamull . Njeriu ka gjetur menyra , per te mos u bere te rrezikeshme keto mbeturina . Aplikohet djegia e hamulles . vete hiri , eshte pleh mineral , per token . Eshte gjetur menyra , per t’u bere e dobishme.
Klinai .
Vjen nga italishtia , do te thote shtrirje e rehateshme . Kolltuku i ndertuar me dru , mbuluar me lecke , rehatohet ne te njeherazi si kolltuk , per ngrenie .
Koha
Eshte nje objekt rrotullame . Kuti e shtypur , nga te tria anet . Nuk ka asnje shprese kthimi . E kaluara leviz shpejt, qe te mos duket risi . Koha eshte ecja – ikja .
Koha dhe cikli .
Ky nocion mbeshtete nga nje ese , qe me shume se naracion , eshte lirike e ndjere dhe e shkruar me pasion . Autori , ne avion , eshte duke lexuar librin e L. Stanit , “Koha , per nuse “ . Ciklet e kohes perseriten , vetem ne kalendar .
Koherence dhe kohezion.
Autori i librit , na i sqaron , kete nocion , ne nje studjo , ne Angli , shkrimtari i jep pese keshilla te vlefeshme . Arritja me e madhe eshte te keshe koherence dhe kohezion . Per kete problem , Heminguei ka shkruar : “ Ne jemi te tere cirake , ne nje zanat , qe askush nuk eshte mjeshter . “
Kohezioni eshte , kur pjeset e nje texti i referohen njera tjetres . Koherenca eshte , kur pjeset lidhen llogjikisht .
Komoditet dhe Komotitet .
Qeverrisja e vetvetes me kulture eshte art . Me 11 janar 1946 , Asambleja kushtetuse e shpalli Shqiperine Republike . Ne kete qeverrisje te vetvetes , mbeten ata , qe dhane direktiven dhe ata , qe mbajten pushtetin . Filluan te grabellojne vetveten . Atehere nuk ka me fitim . Kur perfundon , ne gllaberimin e vetvetes , perfundon ne pavionin mjekesor . U ngaterrua fjala , komoditet , me fjalen me komotitet (mpirije ) .Mos lejoni , qe shpirti i juaj , te mbete i mpire . Synoni nje dashuri te bukur , qe kerkon sakrifice .
Komoditet dhe akomodim .
Keto dy veprime jane zgjeruar shume . Njerzit shpenzojne , per jete komode . Rehatohen , ne vilat e tyre , apo ato te turizmit . Jane dy alterrnativa te lidhura ngushte . Keto zhvillime , kane sjelle shpenzime te medha , ne jeten urbane te c’do vendi . Pushimet duhet t’i sherbejne perteritjes te energjive te punes. Komoditeti eshte mall, ose sherbim cilesor .
Kompleksi
Ne kete syth autori flet, per nje pune , qe kryhej ne Elbasan , nga miqte e tij . Trajtimi i problemit ka lidhje me ballafaqimin me idete filozofike , te Shopenhauerit ., sepse perditeshmeria e njerzve , eshte objekt i filozofise moderne . Jetojme ne kohen e kompleksit te artit , na lejon te shofim kushtet e vendosura nga ekonomija .
Kon .
Autori na pershkruan nje stan , ku ujku beri kerdine . Qeni leh , per ndonje kocke . Askush nuk e shan . Dialekti i syve sot ka ngelur ne parlament . Qeverria eshte jasht shume halleve te popullit . Kjo ndodh , per dite . Eshte nje Kon ne sy .
Kornize .
Per kete syth , autori na ka sjelle nje ngjarje , ne Shtermen te Elbasanit . Cfaqej premiera e filmit , “ Udhetim ne vitet e lindjes “ Kyj film sherben si urekalimi , midis te shkuares dhe te tashmes .
Kopshti begate njerezor .
Pershkruhet nje kopsht ne gji te natyres , nen shkelqimin e diellit. Tregimi mbyllet me shprehjen suprize : Ku mbeti kenga ?
Krimi me shkrimin .
Eshte nje metafore tregimtare . Flitet , per nje mur guri , me gur dhe zhavor. Pritej dimer dhe dolli pranvere . Nuk mund te kuptohet shkrimi , sa vete shikimi . Zbret shkrimi i sakatuar , nga nje kohe e zymte . Ikja nga vetja eshte ajo , qe bera realisht . E verteta me ka folur ndryshe . Shkrimi eshte vete jeta dhe enderra.
Dualiteti profesionist i kohes .
Jepet nje ese , per te kaluaren e hidhur moniste . Dualizmi na pat pushtuar koken . Kjo eshte permbajtja e esese metaforike , qe mbeshtet sythin ne titull.
Koregjimi me koregjimin .
Per te ndricuar kete titull filozofok , jepet nje ese . Ngjarjet zhvillohen , pas mekatit te Adamit dhe te Eves. Nje nga pasardhesit , eshte nje poet , qe ben jete nate me zhurme . Zhurma , ngriti nga varri te vdekurit e gjalle .Mesimi , qe del : Nje kopse e keputur , nuk ngjitet kurre , ne vendin e saj .
Ne admirim .
Nje e re flet , per natyren , qe na rrethon , te kopshti i begate njerezor . Mesimi : Gjithcka duhet te analizohet ne hapesire dhe ne kohe . Hapesira dhe koha jane nocionet baze te filozofise .
Kozmonollogji inerte .
Te huajt kane shkruar , per entitetin shqiptar . Burimet ku u mbeshteten ishin te diskutushme . Ne shume krijime bie ne sy njeanshmeria subjektive . U quajt primitive , gjithcka shqiptare . Shqiptaret kane treguar aftesi shtetformuse , me rrastin e Kosoves . Ka shume cilesi , qe shqiptaret i klasifikon njerez te perparuar . Mikpritja shqiptare shpreh kulture . Traditat nenkuptojne te djeshmen . Eshte e domosdoshme te plotesojne traditen me kulturen perendimore . Krijimi i shtetit te Kosoves dhe protestat , per nje jete me te mire , flasin , per nje thyerje te zhurmes kozmonollogjike dhe krijimi i nje morali te ri . Sqarohet ceshtja shqiptare , qe c’do here eshte zgjidhur ne disfavor te shqiptarve . Ekzistojne bibliotekat , muzeumet , auditoret , si garanci e zhvillimit njerezor shqiptar , simbas modelit europjan .
Krize .
“Demokracia eshte ne krize “ , ka shkruar “Fridom hause “ ne vitin 2018 Perse ? Sepse nuk aplikohen zgjedhjet e lira e te ndershme. Sundimi i ligjit eshte nen sulm dhe terheqje , ne nivel global . Kjo gjendje mbeshtet nocionin krize .
Kultura e peshtirjes .
Ne kete ese trajtohet problemi filozofik te ironise dhe dyfytyresise , se disa njerzve , ndaj problemeve te shoqerise . Zhdukja e tradites , nuk eshte menyre , per t’i hapur rruge te perparuares . Lipset te mbeshtesin njera tjetren .
Kungraja e demokracise .
Per kete syth eshte perdorur nje fragment nga tragjedia “Pirrro “ e E. Haxhiademit . Kjo veper hedh drite mbi filozofine e catise , si shtrese mbajtese prej druri , qe mbulon ndertesen . Ky kulm mbeshtete nga nje tra qe quhet Kungraja . Ne menyre figurative , kungraja shpreh vrasien e demokracise . Demokracia duhet te mbrohet nga vendi ku eshte cenuar .
Kuqaleshi/e.
Me levizjen demokratike , me kete mbiemer cilesor emertoheshin te tera format e extremizmit te majte . Ne te njejten kohe mbetet nocion filozofik i gjithe levizjes .
Lej- lek
Jepet nje ese sinptomatike , per nje shpend , qe u gjend ne Cinar . Mbi kete shpend u bene diskutime pa fund , nga te pranishmit , per kategorizimin zoollogjik te shpendit , qe kishte rene , per here te pare Mbas bisedimesh u saktesua se ishte thjesht nje lej-lek . Morali i fabules eshte i thjeshte : nepermjet diskutimeve konstruktive , zbulohet e verta .
Lindpisi Covid19.
Stignmatizohet lufta , gjat pandemise , si nocion filozofik . eshte perpjekje , per ruajtjen e shendetit kolektiv. Jeta e vertet shqiptare , perkon me piken me te madhe te ktheses historike , qe lidhet me lindpisin Covid 19 .
Loja e sistemit .
Per kete nocion filozofik , jepet nje ese , ku protogoniste eshte nje grua , nga shtresat e ulta shoqerore , qe kerkon te hyje me force , ne zyrat e ligjit te shtetit . Polici e ndalon . Ajo bertet : “Jemi te barabarte perpara ligjit! .“ jashte po demonstrohej , nen parullen :” Kjo eshte loje esistemit “ .
Luku .
Eshte nje ese , ku thuhet se , kur do te vije ajo kohe , qe njerzit te paraqiten me lukun natyral , pa maske . Te jeshe nen maske , eshte mungese e theksuar lirie .
Madheshtia .
Si ne te tera sythat , eshe ne kete syth perdoret nje ese , qe nxjerr ne pah madheshtine . Po cila eshte kjo ? Madheshtor , ne univers eshte dielli , perballe erresires dhe te ftohtit .
Mahnitja ,
Sipas tregimit , qe shoqeron kete syth , eshte emocioni i pare , qe cfaqet me pamjen , leximin , shikimin , perballe nje fenomeni te rralle . Eseja perfundon me shprehjen : Jeta eshte nje film , ku mahnitja mahnitet .
Matriarkat .
Per kete syth sherben nje ese , ku pershkruhet matriarkati si sitem historik . Eseja perfundon me fjalet : Fjala Nene dhe matriarkti , jane nocionet e para ekzistenciale te botes . Burri , qe lindi nga nje grua , qe quhet Nene , e ka te veshtire te fali ate qe e lindi . Protestat ndaj matriarkatit , kane dhene perfundime ekuivoke.
Mizeria .
Dashuria dhe urrejtia , mbeten te verbera , aq sa edhe tisi qe ndjell zilija dhe xhelozija . Te dyja sjellin pasiguri dhe trishtim . Eseja , qe shoqeron kete syth lidhet me demet e medha , qe isjellin jetes normale , keto dy cilesi te demshme , qe i mbart njeriu .
Natyrisht .
Esseja qe shoqeron kete nocion filozofik , lidhet me sjelljet e njerzve , qe duhet te jene ne pajtim , me natyren , qe na rrethon .
Supozimi .
Nocioni i ketij sythi , lidhet me problemin e studimit te figurave te antikitetit , per te njohur ato , duhet te veme ne jete supozimin krijus .
Perkthimi , per Homerin .
Kryemjeshtri i linguistikes shqiptare , Petro Zhei , ka shkruar vepra te thella dhe te verteta . Perkthimi i Homerit , me fantazi , kaperxen shekujt .
Virgjili dhe leximi i Homerit .
Punimet e Virgjilit lexohen lirshem . Ato kane kaluar edhe ne balladat shqiptare , sic eshte rrasti i Duruntines .
Ndergjegja .
Eshte pjese e fait . Ky eshte percaketimi me i sakte , per psikiken dhe vullnetin .
Ndervaria .
Ne esene , e ketij sythi sqarohen nocionet : njgjyrimi politik i komunikimit , ngjyrimi i kultures se komunikimit ne teresi , te tilla jane karakteristikat , per nje liber te botuar , ose te lexuar . Keto nocione quhen te ndervarura . Ndervaresia ne jeten e perditeshme globale , eshte fenomen i hasur ne c’do hap .
Negociata .
Huazimi i detyruar i ndihmave , realizohet me negociata.Presupozon te njejten ghuhe , te njejtat kushte . Nje nder veprimet kordinative , mbeten negociatat , per gjuhen , per kufijte , per luften e tj te ngjashme .
Neneshtrim .
Kjo ese percaketon dy partnere , nga te cilet njeri dominon . Kuptohet tjetri neneshtrohet . Neneshtrimi eshte fatura e nje shoqerie , qe destinohet , per te vdekur . Fjala neneshtrim perdoret gjeresisht , ne shkrimet per politken dhe diplomacine .
Ngerc .
Nje moment kyc , qe pengon zhvillimin harmonik , te nje programi shoqeror .
Ninfa , qe foli heret .
Per kete nocion eshte shkruar nje ese , qe sqaron titllin filozofik . Eseja titullohet “Trirema e poezise joniane “ . Behet fjale , per nje aktivitet poetik , ne juge te vendit . Emri eshte huajtur nga mitollogjia . Nje njeri nga bashi i anies , thirrte me ze , per nga bregu , per te ngritur Tri rema . Jane bashkuar natyralisht te dyja fjalet dhe shpreh nje veprim praktik te detarise se lashte .
Normal i ri .
Norma dhe normal , jane me prejardhie latine dhe perkthehen “Pingul “ . nenkupton zhvillimin natyror te c’do situate dhe zgjidhje problemi .
Oken pije , piken mos e derdh .
Eseja , qe shoqeron kete syth , tregon se Bota gjithnje eshte nen rrisk . Per ta zvogeluar ose eliminuar kete rrisk , ndihmon kultura e konsumatorit . Kjo eshe pjese e kultures sociale . Natyra kursimtare eshte pjese e kultures njerezore . vete proverbi shpreh bujari dhe natyre kursimi .
Open .
Me kete ese eshte zhvilluar nje mendim , qe ka lidhje sa me politiken , aq dhe me ekonomine . Eshte nje fjale , qe perdoret shpesh ne biseda dhe vecanerisht ne medija , Eshte bere pjese e fjalorit politik . I perket gjuhes angleze dhe ka kuptimin “Hapur “ .
Nga armiqesite nderkufitare ballkanike , tre shtete , Serbi Shqiperi , Maqedonia e veriut , bene nje marrveshje shume dimensionale , qe u quajt” Ballkani i hapur” .
Paritet .
Eshte fjale me prejardhije nga latinishtja dhe do te thote
“ Te barabarte “ . Eshte shprehje , qe eshte perdorur shopesh ne gjuhen diplomatike , gjat luftes se ftofte . Ka pasur kuptimin ne barazimin e armeve atomike dhe ato te cfarrosjes ne mase . Merret me mend , kur ka vene shenjen e e barazimit me armatimet , te tera barazimet e tjera , jane plotesisht te mundeshme .
Eseja , qe shoqeron kete nocion , ben fjale , per paritetin kulturor , artistik etj. te kesaj natyre .
inekzistente.
Patriotizmi .
Ne Kosove patriotizmi ka rrenje te thella . Patriotizem i flakte u manifestua ne luften e Spanjes . Njerzit , qe luftojne , per prosperitetin e kombit te tyre , shprehin qendrim patriotik te flakte . me te tera keto shembuj , eshte e pasur eseja , qe shoqeron kete syth te ketij nocioni filozofik te rendesishem .
Pentimento .
Per kete nocion , pak te njohur , autori ka destinnuar nje ese te gjate , ku fillon me spjegimin e fjales . Orgjina eshte nga fjala italisht pertino , qe do te thote te pendohesh , te nderrosh mendje . Njeriu , qe pendohet , manifeston nje karakteristike shume pozitive , ne jeten e perditeshme . Populli ka nje proverbe , per kete subjekt . Njeriu i penduar , thote populli ,eshte gjysem i shpetuar . Kemi parasysh njeriun , qe nuk eshte i imunizuar nga gabimet .
Persosur .
Lidhur me kete subjekt , autori jep nje ese shume specifike. Nje student , nuk kenaqej me krijimet e tij . Drafti i pare nuk eshte i persosur . Njeriu duhet te kembenguli , qe te nxjerri nga dora vetem punime te persosura . Kur kjo nuk ndodh ,nje pushim , midis punes , eshte shume i domosdoshem . Piktoret , kompozitoret, pas nje pushimi aktiv , kane nxjerre vepra te persosura . Vepra e persosur , te jep kenaqesi dhe eshte po kaq frymezuse .
Policefale .
Eseja , qe shoqeron kete nocion filozofik , lidhet me qeverrisjen . Qeverrisja gjithmone eshte shumefishe , sepse ka kontroll te pare nga disa kendshikime . Qeverrisja dyfishe eshte , c’do qeverrisje e zakonshme . Kemi qeverri qendrore dhe vendore. Pushteti demokratik , eshte i ndare , ne pushtet gjyqesor , ekzekutiv , dhe pushteti i shtypit . Fjale , per fjale do te thote , shume koke . Vjen nga greqishtja . Pushteti ne nje dore , eshte tiranik . Shqiponja me dy koke , perfaqeson fuqine e sundusit. Kete shprehje te sundusit , shqiptaret e kane marre nga Roma e vjeter .
Porropi .
Eshte fjale , qe perdoret ne te dy gjuhet , shqip dhe maqedonisht . Kjo fjale parashef shkaterrim me themel . Ndoshta e ka origjinen nga perroi- perrua . Kur perrejte dalin nga shtrati bejne shume zhurme dhe marrin c’do gje qe gjejne perpara , sepse zbresin nga pika te larta te terenit malor , ose kodrinor . Ato deme , qe sjell perroi nuk i shkaketon as lumi , qe zakonisht eshte i qete .
Primitive .
Behet fjale , per vjetersi . Mund te flasim , per shtepi te vjeter , per rrobe te vjeter , per veper te vjeter . Cdo send i ri , ka dhe te kunderten e vet , e ndodh nga se kalojne shume vite te ekzistences te sendit . Flitet edhe per doktrine te vjeteruar, sic flitet dhe per vere te vjeteruar . Ne rrastin e veres , dallojme nje karakteristike shume specifike . Sa me e vjeter , aq me e shtrenjte eshte vera .
Prirja dhe tendenca .
Nje prirje eshte ndjenje e ndergjegjeshme . Tendenca eshte deshire e vetvetishme . Gete ka thene : “ Prirja , per gezim e shprese eshte lumturi . Prirja , per deshperim e frike , eshte fatkeqesi e vertete . “
Qasja
Per kete subjekt , autori , ka shkruar nje ese , per nje shkrimtar . Vepra e ketij shkrimtari , shkrimi dhe qasja ndryshe zene vend , krahas pasionit . Ne liber , jane pershkruar dhe shembuj te tjere , per subjektin qasje .
“Quo Vadis “
Nje roman i shkruar nga polaku H. Sienkewiez , eshte perkthyer ne pesedhjete gjuhe . Pershkruan jeten e nje cifti ne Rome. Romani meritoi Nobelin. Disa vepra kane kete titull , qe perkthehet , “Ka tym“ . Jane tymra te kohes te perandorit , Nero .
Rebelimi
Per kete subjekt te librit , autori , ka destinuar nje ese te gjate , ku ndricohet gjithe subjekti , ne studim . Ky nocion u thellua ne shekullin e tetembedhjete , si akt i armatosur , kunder qeverrise . Ne kulturen e rebelimit , c’do akt kunder qeverrise eshte i inkurajuar . Ne Ballkan , akti i rebelimit , ka marre nje kuptim disi ndryshe nga etimollogjia e kesaj fjale .
Rehati
Subjektivizmi eshte aspekt i pashmangshem i gjendjes shpirterore . Natyrshem njerzit , kerkojn e te gjene ngushullim te rehatia . Pertacia eshte predispozite e natyres. Rehatia , kerkohet si ndjenje e clodhjes dh e kenaqesise .
Romantiket .
Jane shkrimtare me afer pershkrimeve te natyres . Shkrimtari arberesh Dara , ja kaloi De Rades , jo me probleme anesore , por me unitetin dhe harmonine e vepres .Mitikja eshte e lidhur gjithnje me natyren . Vepra dhe detyra shkrihen ne nje te vetme si qasje romantike .
Rrenjet , damaret , fijet .
Keto fjale , kane te bejne me lidhjet e gjakut . Autori pershkruan nje pinjoll te nje fisi , qe shprehet : Nuk pyes per njeri , nuk dua tja di etj.... Faktikisht rrenjet dhe damaret i kemi nga kohe te tjera . Ikja nga rrenjet dhe damaret , eshte rebelim biollgjik dhe shpirteror .
Rrjedha .
Eseja e ktij sythi spjegon prejardhjen gjuhesore dhe faktike te kesaj fjale . Eshte shprehja me e zakonshme , kur shprehemi : “Duhet pritur rrjedha “ ose “Rrjedha do te jete shpetimi yne” , si dhe shprehja :” A mund te qendrojme kunder rrjedhes ?” .
Rrjedhejetes .
Per kete subjekt autori ka shkruar nje ese simetrike . Personazhi kujton nje prralle te gjyshes , qe njihej si e semure mendore . Me gjith ate e mban mend c’do fjale . Femija evoloi ne jete nga nje femije kurreshtar , ne nje njeri te pjekur , ne te tere problematiken e jetes. , por ne rrugen e tij ndihet ndikimi jetdhenesi , nga para ardhesi. Rrenjet hedhin bisqe te reja , rriten filiza .. Rrjedh jeta .
Sperthiket .
Eshte perpjekja e nje njeriu , per te gjetur materjale ne intrrnet , per nje shkrim te ri . Merr kuptimin , per te qene aktiv dhe energjik .
Shembelltyre kulturore .
Kemi te dhena , per njeri me aftesi shkrimore dhe fotografike . Jeta kulturore e tij eshte realisht nje shembelltyre kulturore per te rinjte . Kjo eshte permbajtja e esese , qe sqaron kete syth .
Shultine .
Per te sqaruar kete syth , autori i librit , ka perdorur si shembull , nje poezi te veten , te botuar kohe me pare .
Po e transkiptoj poezine e Terziut :
“Ne rritemi / Ne ngrihemi /
Ne thahemi / Ne vishkemi /
Ne Ndjejme / Etj...
Perdorimi i peremrit , ne , perben nje pakt , per te na afruar me nje kohe tjeter .
Stili dhe elementarizmi .
Eseja , ne sqarim te ketyre nocioneve eshte e gjate , sepse i tille eshte dhe mbetet subjekti stil . Kur behet fjale , per artet , jane disa . Ndahen nga njeri tjetri , nga stili i artistit . Kur shkruajme , per nje te vertet te harruar , kemi te bejme me elementarizmin .
Spite .
Vjen nga anglishtja dhe ka kuptimin e nje deshire , per te lenduar dike , qe kthehet ne mani . Si shembull autori , ka perdorur nje bisede te nxehte te Kryeministrit Edi Rama , me tre gazetare , ne emisionin , “Dritare “ . Autori i librit , na i shtjellon diallogun dhe evidenton perpjekjet e Kryeministrit , per te shtpur mendimet e gazetarve ne studijo . Ketu behet fjale , per faktorin e jashtem ( Kryeministri ) , ne shtypjen e mendimit te tjetrit .
Tastjere
Per kete syth , autori , ka permendur nje monolog , per poezine . Artisti perlotet , kur reciton poezi . Kjo ndodh, se ndan jeten me qenie te gjalla , jo me ekrane dhe me- tastjere .
Tedenca .
Kur sodisim nje fotografi , marri disa mesazhe : jeta shtjellohet , hamendesohet , mendohet . Te tre keto hamendesime quhen tendence .
Te pafjalet .
Njerzit kerkojne fjale te mira . Shpesh , nga fjalet , qe degjojme , pason ne heshtje , reflektojme .... Mbetemi pa fjale ... Kjo eshte permbajtia filozofike e ketij subjekti , ne kete syth .
Tjetersimi .
Per kete syth , autori , jep nje mesazh nga veprimtaria e vet . Te ardhurit ne Elbasan , kerkonin miqesi te vertet . Keto thirrje behen grimca te nje shoqerie te re . Kjo shoqeri e re kerkon tjetersimin .
Torba .
Autori i librit na jap nje ese , qe ka brenda vetes , kete fjali : “Ndotja shetit me torben , ne krah te Kryeministrit . Torba sjell grykesi . Vetem torba rikujton .
Transfiksim .
Nepermjet kesaj eseje , mesojme se kur vizitojme , ose bisedojme , per Kullen Eifel , kujtojme Parizin . Kjo mbrekulli , me la me goje hapur . Ky eshte transfiksimi :” Me goje hapur” .
Trupi .
Trupi eshte eshte larg asaj , qe mendon truri . Vete njeru e vlereson , si e ka veshur trupin , me kulturen semantike . Vetem ai qe e perdor veshjen , e njef kulturen e trupit te vet .
Tutela nga pseudoaktiviteti.
Pseudoaktiviteti eshte perhapur ne menyre alarmante . Eshte perfshirje e mundur , per njerzit , qe kane tejkaluar tutelen . Duhet forcuar besimi , qe pseudoaktiviteti te kthehet ne liri , sic duhet .
Thengjijte .
Ata jane zjarri , qe djeg me shume , simbas proverbit shqiptar , thengjilli i mbuluar , djeg perveluar .
Ujesi .
Sa uje ka nje roman , novele etj.. Kjo metafore , na meson se sa uje jetesor eshte i domosdoshem , per jeten . Uji tjeter , eshte ujesi . Uji eshte kryefjala. Ne se ne nje planet ka jete , kjo kondicionohet nga prezenca e ujit .
E gjitha per tjetrin .
Eshte nje ese , kur koleget vleresojne punimet e njeri tjetrit .Gjithcka i perket kolegut . Nje mardhenie te tille , pershkruan autori , per mardheniet e tij me shkrimtarin , Eshref Ymeri .
Problemi Dah .
Dah eshte poet dhe pilot britanik . Eshte i famshem , per botimet , per femije , por ka pas bere vleresime rraciste , per hebrejte . Familja , kerkoi falje publike tridhjete vjet , pas vdekjes se poetit . Kuja i sherben kjo ndjenje faljeje ?
Iku 2020 , po e arthmja si shifet ?
Brexit , ndodhi ne ne Janar 2020 . Qytetaret e BE , nuk do te kene te drejten te udhetojn lirshem ne MB. E drejta e levizjes , presupozon punesim , por kjo tashme kufizohet .
Kjo lufte vazhdon .
Zbulimi i vaksinave anti Covid 19 , u be tema kryesore e shtypit . Eshte me te vertete ngjarje historike , por eshte edhe nocion filozofik , per kete syth .
Politika moderne .
Kriza energjitike dhe ushqimore , ka prekur Shqiperine . Shoqeria civile veproi ne menyre te organizuar dhe pati sukses . E vuri qeverrine ne pune , per te lehtesuar pasojat e krizes .
Rikujtohuni , per ne .
Shtresat ne nevoje , ne Shqiperi , bejne thirrje , per te treguar vemendje ndaj tyre , ne situatat e krizes . Shteti , qe humbet vemendjen ndaj shtresave ne nevoje , nuk ben hije , per ekzistencen e vet .
Zgjim .
Autori i librit jep nje ese , ku behet fjale se se bashku me shokun e vet ndoqen nje koncert , me titullin , Zgjimi . Behej fjale , per zgjimin e fjales . Te jepte kuptimin , qe fjala eshte e sigurte . Shenomeni dhe mua , shqiptonte fjala. I duhet dhene ndal periudhes toxike .
Zgjumje .
Do te thote te enderosh pa fjetur . C’fare shifet ne nje zgjumje ? Pershkruhet gjithcka , qe i ndodhin njeriut ne nje dite .
Vetem nje gje .
Kjo shprehje perdoret sa here shtrohet pr diskutim nje problem i madh . Kur themi nje gje , eshte gjeja , qe rregullon mardheniet ne jete .
Letersi .
Autori i librit , flet , per frymezimin , qe e pushton , gjat nje vizite ne natyren e virgjer te maleve tona .
Halianthus .
Eshte nje ese , per letersine , ku truri dhe pena , jane mjetet e punes. Letersia eshte nje lule dielli madheshtore , ne boten globale. ( Haliamjuths – emri shkencori lulediellit ) .
Zgrip .
Nje ese kuptimplote e sqaron , kete element filozofik . Te degjosh , duhet t’i hapesh veshet mire . Te jeshe i gatshem c’do dite , ndryshe je ne zgrip .
Zodjaku .
Eshte shenja e bricjapit , por eseja e shtrin me gjere dhe i jep kuptimin e jetes reale.
Zhurme dhe shtriqje .
Autori jep nje ese , ku spikat aforizmi : Koha nuk mjafton dhe perseri koha eshte e pa mjaftushme ,edhe ne se nuk duhet te vdesesh ne enderr , dikush duhet te zgjohet heret ose von , por te zgjohet .
Cikli i (mes)jetes
Ky nocion shoqerohet nga ese metaforike e shkurter , por sinjifikative . Eseja perfundon me shprehjen: “ Per c’fare tjeter duhet te merakoset e enesermja , Per ciklin e ( mes) jtes ? “
Nga lart , nga atje lart .
Vjeshte . I shof kurrizin vetvetes . E gatshme , per t’u ngjitur lart. Atje lart , drejt qiejve . Shiu po i shqep zerat e teperta . Kjo eshte eseja , qe percjell kte syth . Ese teresisht alegorike :Jane shkrimet , per emisjonet e televizionit .
Whatshp
Bisedat me Nenen jane te shenjta , por nderkohe Tv. jep lajmet per Covidin , per BE. Nena i flet nga ana tjeter e hapesires kozmike : Bir , nuk eshte zeri yt ky . Kush flet me ty ? Edhe ne dashurine prinderore , ka hyre teknollogjia .
Artefatet .
Eshte nje tregim , per , nga natyra e qete e pyllit . Vrehet nje krimb , qe eliminote milingonat , te cilat brenin bisqet e rrenjeve te drureve . Krimbi i mistershem i Gravures , krijonte nje re tymi , qe mbulonte gjethet . Milingonat nuk i rezistonin , kesaj reje . U bene bashke me krimbin , harabelat , cafkat , ne mbrojtje te pyllit . U be nje aleance midis vendesve dhe te ardhurve , qe vizitonin pyllin e kohes dhe te pershperitjeve . U lajmeruan te gjithe se krimbi i Gravures , mund te behej nje artifat global .
Kjo ese metaforike e mbyll librin , me natyre filozofike te Prof. Dr. Fatmir Terziut . Me kete liber ne mendimin filozofik , filozofia si dije dhe instrument midis shkencave , pagezohet shqip . Ne kemi nje perpjekje tonen kombetare te ciles do t’i referohen dijetaret , gjat rruges se tyre , per themelimin e letersise filozofike .
Ne fund te ketij libri ndodhet nje pasthenie e shkruar nga profesor Bujar Kapllani . Ka analizuar krejt librin , por nga ana letrare . Realisht libri ka permbajtje te gjere letrare . Kryesisht per te argumentuar nocionet filozofike . E pare ne kete hulli , eseja e profesor Bujarit eshte e plote dhe gjithperfshirese , ne aspektin letrar . Nuk duhet anashkaluar fakti , qe pagezimin , libri “Paritete “ e ka ndryshe . E ka filozofik.
Sic kemi argumentuar , me siper , filozofia lot rrol kordinus . Ne se autori i “Panfletet “ do te ishte matematikan , shembujt kryesor , do t’i merrte nga matamatika . Ky difekt , ne se mund te quhet i tille , eliminohet , duke pasur nje liber manual te filozofise shqiptare , qe do te unifikonte shembujt argumentus , per kohen , hapesiren , materjen dhe ndergjedjen. Te tjeret do te benin filozofi , ne perkatesi me specialitetin .
Ndoshta ne nje te arthme te afert , ky liber mund te kthehet ne manual , per shkollat , mjafton t’i shtojet nje parathenie e gjate , mbi rrymen filozofike te Shopenhauerit , qe aktualisht njihet zyrtarisht si filozofi me i madh kohor . Brenda librit , petagoget dhe studentet gjejne materjal te mjaftushem , ne argumentimin filozofik . Natyrshem esete dhe te gjithe argumentet duhet te perpunohen nga ana pedagogjike, ne se libri do te kthehet ne manual mesimor . Studjus, Illo Foto , ne NY – Prill 2022
