Fatmir Terziu: Tragjedia „Pirrua“ e Etëhem Haxhiademit

Fatmir Terziu: Tragjedia „Pirrua“ e Etëhem Haxhiademit

Etëhem Haxhiademi konsiderohet si babai i tragjedisë shqiptare, falë krijimit të veprës së tij madhore dhe të papërsëritshme. Vepra e tij „Pirrua“, një tragjedi në pesë akte që kombinon histori kombëtare me strukturën dhe estetikën e tragjedisë klasike kualifikohet si më e arrira. Vepra trajton temat universale të pushtetit, nderit, fatit dhe pasioneve njerëzore, ndërthurur me konflikte morale dhe politike, dhe shfaq personazhe komplekse si Pirrua, Neoptolemi dhe Kadmeja. Me gjuhën solemne, figuracionin heroik dhe ndërtimin dramatik të përqendruar, Haxhiademi vendos një standard të ri për dramaturgjinë shqiptare dhe shërben si pikë referimi për zhvillimin e letërsisë dramatike kombëtare. Etëhem Haxhiademi është autor i disa veprave kryesore të tilla dhe sikurse cituam njihet si një nga themeluesit e tragjedisë shqiptare. Me këto vepra madhore ai ndikoi thellë në zhvillimin e letërsisë tragji-dramatike shqipe dhe solli në skenë figura dhe konflikte me thellësi morale dhe historike.

Veprat e tij „Ulisi“ – dramë/tragjedi e frymëzuar nga figura mitologjike e Uliksit, „Akili“ – trajtim dramatik i heroit legjendar Akilit, „Tri tragjedi“ – përmbledhje e tre veprave me tema tragjike, „Leka“ – vepër dramatike me motiv historik/heroik, „Pirroja“ (ose „Pirrua“) – tragjedia në pesë akte që e konsolidoi Haxhiademin si babai i tragjedisë shqiptare, të cilën e paraqesim më poshtë në studimin tonë.

Sqarim i detajuar

Etëhem Haxhiademi është një nga figurat qendrore të klasicizmit shqiptar, i cili me veprën e tij dramatike synoi të krijojë një traditë të qëndrueshme të tragjedisë kombëtare. Tragjedia „Pirrua“, e ndërtuar në pesë akte sipas modelit klasik, përfaqëson një nga realizimet më të plota të këtij projekti letrar. Vepra mbështetet në historiografinë epirote, por e rimodelon atë përmes ligjeve të dramës klasike, duke krijuar një konflikt të thellë politik, moral dhe psikologjik.

Qëllimi i këtij kapitulli është të analizojë strukturën dramatike, konfliktin themelor dhe vlerat letrare të tragjedisë „Pirrua“, duke e vendosur atë në kontekstin e letërsisë shqiptare të shekullit XX.

„Pirrua“ u shkrua në një periudhë kur letërsia shqipe po kërkonte forma të qëndrueshme klasike dhe një lidhje të drejtpërdrejtë me traditën evropiane. Haxhiademi, i formuar në kulturën klasike greko-latine, e sheh historinë e Epirit jo vetëm si trashëgimi kombëtare, por si material tragjik universal.

Vendosja e ngjarjes në Ambraci, në pallatin mbretëror, i jep veprës një hapësirë simbolike ku përplasen pushteti, nderi dhe ambicia. Bashkëqeverisja e Pirros dhe Neoptolemit shërben si situatë fillestare dramatike, e cila, në vetvete, përmban farën e konfliktit.

Tragjedia „Pirrua“ respekton në mënyrë rigoroze ndarjen klasike në pesë akte, secili me funksion të qartë dramatik:

Akti I – Ekspozicioni dhe vendosja e konfliktit ideologjik për pushtet;

Akti II – Komplikimi i veprimit përmes intrigës dhe shtrembërimit të së vërtetës;

Akti III – Rritja e tensionit dhe ndërhyrja e figurës ambigue të Mirtilit;

Akti IV – Përmbysja e fatit (peripeteia) dhe përgatitja e katastrofës;

Akti V – Katastrofa dhe rivendosja e rendit politik.

Kjo ndarje i përgjigjet drejtpërdrejt modelit aristotelian të tragjedisë, duke garantuar unitet veprimi dhe përqendrim dramatik.

Konflikti tragjik mbetet tek pushteti, trashëgimia dhe merita. Konflikti qendror i tragjedisë lind nga përplasja midis dy koncepteve të sundimit, Neoptolemi përfaqëson pushtetin si trashëgimi dinastike dhe të drejtë gjaku dhe Pirrua përfaqëson pushtetin si rezultat të meritës, forcës dhe veprimit.

Ky konflikt shfaqet qartë që në dialogun e parë, ku secili mbret artikulon filozofinë e vet të sundimit. Tragjikja lind nga fakti se të dy kanë një pjesë të së vërtetës, por asnjëri nuk pranon kompromis. Kështu, pushteti shndërrohet nga mjet qeverisjeje në objekt përplasjeje fatale.

Personazhet dhe funksioni i tyre dramatik

Personazhet e „Pirrua“-s janë të ndërtuar sipas tipologjisë klasike: Pirrua, hero tragjik, që fiton pushtetin, por me koston e gjakut dhe fajit moral. Neoptolemi, figurë e ambicies së tepruar dhe e gabimit tragjik. Kadmeja, personazh i pasionit të fyer, katalizator i ngjarjeve. Andigona, zë i maturisë dhe i rendit moral. Geloni, intrigant politik. Mirtili, figurë e dyfishtë morale, që mishëron konfliktin midis besnikërisë dhe interesit personal. Çdo personazh kontribuon drejtpërdrejt në avancimin e konfliktit dhe në ndërtimin e fatit tragjik.

Tragjedia „Pirrua“ e Etëhem Haxhiademit – Strukturë, konflikt dhe vlera letrare

Etëhem Haxhiademi, një nga figurat kryesore të klasicizmit shqiptar, realizoi me tragjedinë „Pirrua“ një nga përpjekjet më të konsoliduara për të krijuar një traditë dramatike kombëtare. Vepra, e botuar nga „Poeteka“, strukturohet në pesë akte dhe bazohet në historiografinë epirote, duke e rimodeluar atë përmes rregullave të tragjedisë klasike.

„Pirrua“ nuk është thjesht një dramatizim historik; ajo është një trajtim moral, politik dhe psikologjik i konflikteve njerëzore, ku ambicia, nderi, pasioni dhe fati ndërthuren në një rrjet tragjik. Analiza e mëposhtme do të trajtojë: strukturën dramatike, konfliktin themelor, funksionin e personazheve dhe ndikimin letrar e kulturor të veprës.

Konteksti historik dhe letrar

Ngjarjet e tragjedisë zhvillohen në Ambraci, në pallatin mbretëror, ku bashkëqeverisnin Pirrua dhe Neoptolemi. Kjo kohë historike, e pasur me intrigë dhe konflikte brenda dinastisë epirote, shërben si substrat për një dramë të thellë morale.

Përveç elementit historik, tragjedia vendos një dialog të qartë me traditën klasike greke dhe romake, duke krijuar një hapësirë ku vlerat universale të tragjedisë antike ndërthuren me përjetësinë e konflikteve politike dhe morale.

Tragjedia ndjek modelin arsistotelian dhe është e ndarë në pesë akte me funksione të qarta dramatike. Prezenton bashkëqeverisjen e Epirit dhe kontradiktat ideologjike midis Pirros dhe Neoptolemit. Dialogu i tyre e vendos themelet e konfliktit: kush ka të drejtë mbi fronin – trashëgimtari apo merituesi?

Kadmeja dhe Geloni ndërhyjnë, duke shtrembëruar të vërtetën dhe duke krijuar një rrjet intrige. Ky akt tregon se pasioni dhe tradhtia janë ngacmuesit kryesorë të veprimit tragjik.

Mirtili, fillimisht i dyshuar dhe i tunduar, refuzon por më pas pranon të ndërhyjë. Ky akt prezanton ironinë tragjike, ku personazhet besojnë se janë në kontroll, por fatet janë të paracaktuara.

Pirrua fton Neoptolemin dhe Gelonin për darkë. Aty ndodh kthesa dramatike: mikpritja shndërrohet në aksion vdekjeprurës, duke treguar se strategjia dhe fuqia shpesh bashkëjetojnë me dhunën dhe tradhtinë.

Ndërmjet vrasjes së Neoptolemit, vdekjes së Gelonit dhe vetëvrasjes së Kadmesë, Pirrua mbetet mbret i vetëm. Kjo përmbush fatin tragjik dhe rivendos rendin, por me koston e një humbjeje morale dhe njerëzore.

Nga ky konflikt lind hamartia e secilit personazh, gabimi që çon në tragjedi. Haxhiademi tregon se fati tragjik nuk buron vetëm nga ligësia, por nga dobësitë dhe pasionet njerëzore: lakmia, hakmarrja, pakënaqësia dhe injoranca morale.

Personazhet dhe funksioni i tyre dramatik

Tragjedia përdor një galeri të reduktuar, por të fuqishme personazhesh, secili me funksion të qartë:

Pirrua – hero tragjik dhe mbret strateg; mishërim i fuqisë, inteligjencës dhe përgjegjësisë morale. Fiton fronin, por humb moralin dhe pjesë të vetes.

Neoptolemi – trashëgimtar dhe ambicioz, i cili beson në të drejtën e gjakut; humb jetën për pasionin e tij dhe për gabimet e tjerëve.

Kadmeja – personazh i pasionit të fyer; simbol i ndikimit të pasioneve personale mbi fatin politik.

Andigona – zë i moralit dhe rendit; përfaqëson përpjekjen për të ruajtur stabilitetin dhe drejtësinë.

Geloni – intrigant politik; instrument i konfliktit, i cili shfaq tradhtinë si element tragjik.

Mirtili – figurë e dyfishtë morale; veprimi i tij tregon se moraliteti dhe ambicia mund të përzihen dhe të çojnë në tragjedi.

Çdo personazh kontribuon në zhvillimin e ngjarjes dhe në ndërtimin e fatit tragjik, duke i dhënë vepres një strukturë të ngushtë dramatike dhe kohezion narrativ.

ANALIZË AKTE-PAS-AKTE E TRAGJEDISË „PIRRUA“

AKTI I – Ekspozicioni dhe vendosja e konfliktit

Ngjarja: Akti i parë zhvillohet në pallatin e Pirros në Ambraci. Prezentohen dy mbretër, Pirrua dhe Neoptolemi, të cilët bashkëqeverisin Epirin. Dialogu i tyre zbulon marrëdhëniet politike dhe morale: Neoptolemi beson se pushteti rrjedh nga trashëgimia e gjakut, ndërsa Pirrua mendon se mbreti është ai që fiton pushtetin me veprime dhe luftë. Ky akt paraqet gjithashtu hyrjen e figurave femërore: Kadmeja dhe Andigona, të cilat do të ndikojnë në vijim të tragjedisë.

Analizë dramatike: Konflikti kryesor ideologjik – trashëgimia vs meritë – vendos themelet për veprimin tragjik. Dialogu i parë tregon karakteret dhe filozofinë e tyre të sundimit. Ky akt i ekspozicionit respekton parimet klasike: njësia e vendit (pallati) dhe njësia e veprimit (bashkëqeverisja).

Funksioni tragjik: Shfaqet hamartia e Neoptolemit dhe e Pirros, bazuar në ambicien e secilit. Hyrja e Kadmesë paralajmëron konfliktin personal dhe emocional.

Interpretim moral: Konflikti ideologjik pasqyron dilemat universale të pushtetit dhe drejtësisë. Shfaqet tema e nderit dhe e respektit reciprok, por me tension të brendshëm për fronin.

AKTI II – Intriga dhe komplikuimi i veprimit

Ngjarja: Kadmeja, e refuzuar nga Pirrua, i kallëzon Neoptolemit dhe Gelonit se Pirrua e ka fyer. Geloni propozon përdorimin e Mirtilit për të vrarë Pirron. Mirtili fillimisht refuzon, por më pas pranon të zbulojë planin, duke treguar dyshimin dhe konfliktin moral të tij.

Analizë dramatike: Ky akt ndërton intrigën politike dhe personale. Kadmeja shndërrohet në katalizator të fatit tragjik, ndërthur pasionin personal me pasionin politik. Mirtili sjell dyshimin dhe ambivalencën morale, element kyç i tragjedisë moderne.

Funksioni tragjik: Konflikti përshkallëzohet dhe nxitet nga tradhtia dhe keqinformimi. Ndërveprimet e personazheve krijojnë tension dhe paralajmërojnë katastrofën.

Interpretim moral: Shfaqet se pasionet personale mund të përshkallëzojnë konfliktet shtetërore. Veprimet e Kadmesë dhe Gelonit tregojnë rrezikun e manipulimit të moralit për qëllime pushteti.

AKTI III – Dyshimi dhe loja e dyfishtë

Ngjarja: Mirtili refuzon fillimisht por më pas pretendohet se bashkohet me komplotin, duke e shndërruar në një figurë dyfishe morale. Ai informon Pirron për gënjeshtrat e Neoptolemit dhe Gelonit. Ky akt zhvillon ironi tragjike: personazhet besojnë se janë në kontroll, por fatet e tyre tashmë janë të paracaktuara.

Analizë dramatike: Mirtili është personazhi që lidh aksionin me fatin, duke sjellë dyshimin, intrigën dhe tensionin moral. Ky akt rrit presionin narrativ, duke e afruar tragjedinë drejt peripetisë.

Funksioni tragjik: Nxit tensionin dhe përgatit peripetinë (kthesën dramatike). Shfaq dy aspekte të tragjedisë: konflikti i brendshëm (Mirtili) dhe konflikti politik (vrasja e Neoptolemit).

Interpretim moral: Ambivalenca morale tregon se humanizmi dhe ambicia mund të përzihen në mënyrë fatale. Tragjedia nuk është thjesht për pushtet, por edhe për vendimet morale që çojnë në shkatërrim.

AKTI IV – Peripeteia: Kthesa dramatike

Ngjarja: Pirrua fton Neoptolemin, Gelonin dhe Kadmenë për një darkë, duke shfaqur inteligjencën dhe aftësinë strategjike. Darka shndërrohet në aksion vdekjeprurës, ku Mirtili dhe Aleksikrati ekzekutojnë planin. Kadmeja, e vetëdijshme për tragjedinë që ka nxitur, vendos të helmoi veten.

Analizë dramatike: Akti shënon kthesën e fatit: Pirrua përdor strategji për të mbrojtur fronin. Ndërhyrja e Kadmesë dhe Mirtilit e bën fatin tragjik të pamundur për t’u shmangur.

Shfaqet ironia tragjike: Pirrua mbron vetveten dhe fronin, por jo pa humbje.

Funksioni tragjik: Ky akt është kulmi i tensionit dhe vendos katastrofën morale dhe fizike. Ndërthurje e fatit, strategjisë dhe pasioneve shkatërruese.

Interpretim moral: Veprimet e personazheve tregojnë se pushteti dhe ambicia gjithmonë kërkojnë kompromis të dhimbshëm. Tragjedia shërben si reflektim mbi përplasjen e moralit me ligjin e pushtetit.

AKTI V – Katastrofa dhe rivendosja e rendit

Ngjarja: Në këtë akt përmbyllet aksioni. Neoptolemi vritet nga Mirtili, Geloni ekzekutohet nga Aleksikrati, Kadmeja helmohet, Pirrua mbetet mbret i vetëm i Epirit.

Analizë dramatike: Katastrofa është përfundimi i natyrshëm i konflikteve, duke respektuar ligjin klasik të tragjedisë. Fundi nuk është triumfal, por i mbushur me humbje morale dhe njerëzore.

Funksioni tragjik: Rivendos rendin politik, por çmimi i pushtetit është vdekje dhe faj. Pirrua realizon triumfin, por me një humbje etike të konsiderueshme.

Interpretim moral: Tragjedia reflekton se pushteti nuk mund të fitohet pa dhimbje dhe sakrifica, dhe se veprimet e moralit të diskutueshëm çojnë gjithmonë në pasoja të rënda. Fundi tregon për universalinë e fatit tragjik, ku individi dhe historia ndërthuren në mënyrë të pandashme.

Përfundim i analizës akte-pas-akte: Analiza e detajuar e secilit akt tregon se Haxhiademi, zotëronte strukturën klasike të tragjedisë, me njësitë e veprimit, vendit dhe kohës. Ndërthuri konfliktet morale dhe politike, duke e bërë veprën tërësisht dramatike dhe psikologjike. Krijoi personazhe kompleksë dhe tipologjikisht të qarta, të cilat pasqyrojnë tensionet e pushtetit dhe ambicies. Përdori gjuhë solemne dhe figuracion heroik, e cila i jep veprës dimension universal dhe madhështor. Trajtoi tema universale, pushteti, nderi, fati, tradhtia dhe sakrifica morale. Kjo madhështi dhe veçanti e bën „Pirrua“-n jo vetëm një tragjedi historike, por edhe një trajnues moral dhe filozofik, duke e vendosur Haxhiademin në rendin parësor të rradhës së shkrimtarëve që lidhin historinë kombëtare me traditën e tragjedisë universale.

Gjuha dhe stili tragjik

Haxhiademi përdor një gjuhë solemne, arkaike dhe patetike, e cila reflekton ndikimin e tragjedisë antike. Etëhem Haxhiademi shquhet për përdorimin e gjuhës shqipe të bazuar kryesisht në dialektin elbasanas, me elemente të pasura leksikore nga të dy dialektet kryesore (gegë dhe toskë). Ai e mendonte elbasanishten si një bazë të përshtatshme për gjuhën letrare shqipe, duke hapur rrugë, bashkë me bashkëkohës të tjerë, për standardizimin e saj.

Përdorimi i vargut të rregullt, figurave heroike, sentencave morale, e kthen veprën në një ligjërim monumental, ku fjala shërben si mjet emocional dhe etiko-politik. Kjo gjuhë i jep veprës dimension universal, duke e bërë konfliktin dhe fatin tragjik të kuptueshëm për çdo kohë.

Krahasimi me tragjedinë klasike

Tragjedia „Pirrua“ i përmbahet parimeve të Aristotelit: njësia e veprimit, njësia e kohës dhe njësia e vendit janë të respektuara. Ndërkohë, ajo përdor motivet klasike të pasioneve shkatërruese, hamartias (gabimit tragjik), peripetisë dhe anagnorisis (njohjes së së vërtetës) Megjithatë, Haxhiademi e kombinoi këtë formë me temë historike dhe kombëtare, duke e bërë tragjedinë jo vetëm një mësim moral, por edhe një simbol të identitetit dhe historisë shqiptare.

Vlera letrare

„Pirrua“ është një nga veprat më përfaqësuese të klasicizmit shqiptar dhe dëshmon aftësinë e letërsisë shqiptare për të përvetësuar format klasike, krijuar figura tragjike të besueshme, dhe trajtuar tema universale si pushteti, nderi, ambicia dhe fati. Tragjedia tregon se historitë kombëtare mund të ngrihen në nivel universal, duke e kthyer konfliktin politik dhe personal në një reflektim mbi natyrën njerëzore dhe drejtësinë. „Pirrua“ mbetet një model i fuqishëm i dramatizimit historik dhe moral në letërsinë shqiptare.

„Pirrua“ përfaqëson një nga kulmet e dramës klasike shqiptare. Vepra dëshmon se historia kombëtare mund të shndërrohet në tragjedi universale, ku temat e pushtetit, nderit dhe fatit marrin dimension të përhershëm. Në përfundim, tragjedia „Pirrua“ e Etëhem Haxhiademit mbetet një tekst themelor për studimin e klasicizmit shqiptar dhe për zhvillimin e dramaturgjisë kombëtare.

Vepra e plotë poetike, dramaturgjike e përkthimore të Etëhem Haxhiademit u publikua nga “Botime POETEKA” në 55 vjetorin e ndarjes nga jeta të autorit, i cili, siç shkruan Vargjo Nirvana (Vangjel Koça) në shënimet e tij kritike, “është një zotësì mendore për të vënë re dhe një vlerë morale e rrallë, cilësira këto që e bëjnë të përshtatëshme për degën që ay punon dhe në të cilën është sot punëtori më i mirë dhe më i çmuar.” Lexuesi pati fillimisht në duar vëllimin poetik “LYRA”; tragjedinë “ABELI” dhe tragjedianë “PIRRUA”, për të vijuar me tragjeditë “Skënderbeu”, “Aleksandri”, “Diomedi”, “Akili”, “Uliksi”. Një botim i veçantë do të jetë edhe përkthimi i parë i “Bukolikeve” të Virgjilit. Gjerdani “Klasikët e letërsisë shqiptare” , që përbëhet nga 10 vepra, u përgatit nga Dr. Silvana Leka, Dr. Arian Leka të cilët, në bashkëpunim me Hortensia Haxhiademin, hulumtuan materialin dhe e pajisën veprën me shënime filologjike.