Fatmir Terziu: Solipsizmi ankthplotë në poezinë e Shpendi Hulësi Topollaj

Të lexosh në të gjithë përmasën krijuese shkrimtarin Shpendi Topollaj, „harron“ se lexon në gjithënderje të fjalës respektuese poetikën e poetikës së veçantë. Në leximin tim të parë, e quajta “Ironia e moshës” një “kryevepër”. Dhe mendoj kështu edhe tani. I vogël, i shkruar me delikatesë, me fjalë të thjeshta dhe një ndjesi të estetshme poezie, libri kulmon poetikën e Shpendi Hulësi Topollaj nga “Drejtësia dhe forca”, “Atyre që zbukurojnë jetën”, “Debati i pafund”, “U ringjall prapë dashuria” dhe “Plaku dhe Vdekja”. Ai i rafinon fjalët dhe hesht deri në brishtësi. Ai arrin stilin përmes privimit. Një refuzim i të tepërtës, pastaj i të pranuarës përgjithësisht, pastaj (deri në një farë mase) dhe i të kuptuarës përgjithësisht, i gjithçkaje pa të cilën mund të bëjë. Ndërsa dridhjet për të cilat nuk mund të dyshosh mbeten, pjesët e besimit, pikat thelbësore të vetes: një tkurrje ndaj asaj gjëje më të rrallë për të cilën mund të jesh i sigurt.

Kështu u shfaq “Ironia e moshës”, duke strehuar fragmentet e saj në solipsizëm ankthplotë. Mjaft poezi të këtij libri sikurse „Sfinks“; „Flet shpirti“; „Dhurata e Zeusit“; „Kasandra“; „Kudo me para“ apo dhe „Pëlhura që s'mbaronte kurrë“: Njëzet vjet duke endur ditë e natë/me takt duke ju shmangur çdo trimi,/Odiseun duke pritur kaq gjatë,/Penelopë! Si s'tu sos durimi!“ krijojnë mjeshtërisht këtë solipsizëm fragmentar. Në fakt, poezitë, frazat dhe imazhet e librit janë fragmentare (dhe jo me pretendimin e të heshturës), tekstet e tij të çuditshme nuk mund të jenë "të njëjta", por me më shumë fjalë dhe lidhje më të qarta. Dyshoj se rruga drejt tij ka kaluar përmes një pune të pamëshirshme privimi, se shkurtësia e poezive të tij ka lindur për një kohë të gjatë: disa libra të mëparshëm, fjalime dhe heshtje të panumërta, shfaqje dhe fshehje, për të arritur në atë ndjesi që, duke lexuar, arrijmë në fund të poetikës, ku ajo bëhet ekzistencë. Dhe nga ku fillon të flasë vetëm, sikurse tek „Kudo me para“: „Çdo shpirt pas vdekjes kur shkon/drejt Hadit, teksa Stiksin kalon/një monedhë në hyrje i pagon/në dorë lundërtarit Karon.“

Edhe truku, i cili në një farë mënyre është diksursi i librit, është i pranishëm në të përmes simbolikave të tij. Në kulminacionet e shumë poezive, ato emërtohen me theks. Edhe në ato raste kur është edhe trupi, apo vetë jeta dhe ekzistenca. Por ai vetë nuk është aty. I gjithë trupi nuk është aty. Gjithmonë vetëm fragmentet dhe mendimet përreth tyre. Duke e refuzuar tërësinë si mbizotëruese, „Kali i pavdekshëm“ zbut frikën, i emërton ato thjesht, fragmentarisht - ndërsa i përjetojmë, gjurmon trajektore të habitshme midis tyre dhe strukturave të tyre. Asgjë më shumë. Lidhjet që mungojnë midis gjërave mbartin panikun tonë. Lidhjet që mungojnë janë ato që „Muzat që më frymëzojnë“ mbush me aludimet e tij. Lidhjet midis të prekshmes dhe të konceptueshmes, me kërcimet dhe paqartësitë e tyre natyrore, pa ndërmjetësime të shpikura.

Fjalët dhe heshtjet, të kompozuara me një ndjenjë parësore të së shenjtës, tejkalojnë diçka të papërcaktuar përtej dhe fshehtas mbajnë papërcaktueshmërinë e saj. Dhe ajo vetëdije se gjithmonë ka diçka mbi ne (ndonjëherë mbrojtëse, ndonjëherë shtypëse), diçka më e madhe se pasionet dhe murmuritjet tona; se gjithmonë ekziston një përgjegjësi më e madhe para së cilës tërësia jonë është fragmente. Çfarë mbetet atëherë?

Të shqyrtojmë gjërat e vogla, sipas masës së mendimeve dhe përvojave tona, të melankolive dhe shpresave tona, jo të ideve, jo të fantazive, sepse çdo pafundësi qëndron. Dhe ky është moralizmi i pathënë i librit, të manifestojë vetëm atë për të cilën nuk mund të mashtrohet, në mënyrë që të mos mashtrohet: me një mall për minimumin ekzistencial të poetikës, me një gjest të vazhdueshëm përthithjeje, me një ndjeshmëri të tërhequr me përulësi ndaj rrymës, gjithnjë vetvetaj, edhe kur rreket tek lirika Lasgushiane.

Jemi të vegjël. Dhe të pambrojtur, na kujtojnë fjalët e Topollaj tek „Portreti im varur në mur“, diku para qartësisë së guximit, trimërisë dhe dinjitetit, para lidhjes së sigurt të arsyes, para plotësisë së emocioneve, para lidhjes së ndjeshmërisë së thjeshtë. Qenie fragmentare. Ne pyesim me habi. Dhe tërhiqemi para përgjigjeve të padurueshme. Por ne jemi. Dhe kjo është guxim, trimëri dhe dinjitet. Sepse është komploti i jetës sonë, nga narteksi dhe nëntokatedralet, me ngjitjet në atë para-katedrale, në të cilën lutja ende tingëllon brenda nesh, jo me frikë, jo nga lart, jo e tepërt për fuqitë tona shpirtërore, por me pëshpëritjen e saj të ndërprerë, me zërin e të vegjëlve brenda nesh „Shoku i klasës“: jo gjithçka mund të thuhet me zë të lartë, jo gjithçka mund të thuhet në tërësinë e saj, jo gjithçka mund të thuhet.

Fjalët e Shpendit kërkojnë territore të sigurta dhe të pagabueshme. Dhe ato rezultojnë të jenë të vogla, të çuditshme, të shpërndara, pjesë të tërësive të ndryshme. Fjalët e Topollaj, si rregull, zbulojnë. Kjo është arsyeja pse tekstet e tij janë të vështira për t'u kuptuar për disa, për të tjerët vetëshpjeguese: ato na kujtojnë fragmente ontike, prani të pavërtetueshme. Fjalët e tij zbulojnë gjërat e vogla, tronditëse që të gjithë i mbajmë, por i fshehim, që nuk kemi dashur t'i dimë për veten tonë për aq kohë sa në të vërtetë nuk i njohim më. Me një drejtësi naive, „Ironia e moshës“ na përball me shkallën e tyre gjithëpërfshirëse, duke na kujtuar thjesht sa të vegjël jemi ne vetë, të matshëm me jo më shumë se ato. Dhe me trishtim të kontrolluar, ajo shpalos një plan ekzistencialist të vetëdijes. Personi tek „Ironia e moshës“ pranon në heshtje: më shumë për të cilën mund të shkruaj jam unë, por kjo unë nuk është as një e tërë, unë imja është pjesët e mia folëse, secila prej të cilave më përket në mënyrë të barabartë dhe nuk më përket mua. Një rrëfim i projektuar në imazhe fragmentare, të tndjeshme, por sensuale; në pulsime shpërndarjeje dhe mbledhjeje të vetes; në refuzime të qeta..., në mënyrë që aluzioni i qëndrueshëm ndaj poetikës të mbetet. Kjo, megjithatë, është shumë, shumë për substancën e saj të pakapshme. Është si ta bësh poetiken pa e prekur, si ta thuash pa e emërtuar. „Ironia e moshës“ ia del mbanë, pa asnjë ndërhyrje, vetëm me deduksione, derisa ta ndiesh veten në një hapësirë aludimesh, krejt e kundërta e pyllit të rrënjosur baudelairean të simboleve, derisa ta kuptosh se je në kufirin e të kuptueshmes, në një lloj eksperimenti se sa larg mund të çohet një shprehje pa u zhdukur kuptimi; derisa ta pyesësh veten se cili është minimumi i fjalëve që kanë kuptim.

Në këtë linjë mendimi „Ironia e moshës“ është një libër me pak fjalë dhe hapësira të mëdha për krijimin e kuptimit. Diçka si një shtëpi që ekziston vetëm nëpërmjet mbështetëseve të saj, për t’u plotësuar në një shtëpi nga të gjithë dhe askush „Bisedë me natën“: „I jam strëhë fshehtësisë,/mbuloj turpin e njërëzisë,/mbaj pasion' e dashurisë,/s'i zëmërohem marrëizsë“.

Përsëri në këtë linjë mendimi „Ironia e moshës“ shmang në thelb konventat thelbësore. Poezitë e saj fillojnë nga vendi ku poezia ndahet nga lirizmi me gjenerikën dhe zhanrin, me mbështetëset pak a shumë të objektivizuara të lirikës: vetja kundrejt botës, gjithëpërfshirja intelektuale dhe konceptuale. Duke ndjekur meditimin e saj, poezia e „Ironia e moshës“ duket se përpiqet të anashkalojë edhe kuptueshmërinë standarde me koston e fjalëve të pakësuara, të imazheve dhe gjykimeve të tkurrura, derisa poetika të bëhet më ndjeshmëri sesa letërsia. Minimalizëm që nuk toleron asgjë të tepërt. (Kjo, meqë ra fjala, shpesh kërkon që një pjesë e konsiderueshme e kuptimit të mblidhet në titujt e disa poezive, sikur për të shmangur hapësirën boshe, për të shmangur rreshtat dhe fjalët e panevojshme.)

Në poetikën e „Ironia e moshës“, kufijtë subjekt-objekt ndonjëherë janë të padallueshëm. Pavarësisht hermeticitetit të saj të dukshëm, pavarësisht faktit se mezi mund ta rindërtojmë, qoftë edhe pjesërisht, një botë të jashtme nga vargjet e saj, ky është një libër aq sa brenda vetes sa edhe jashtë botës. Në fakt, ne e njohim botën këtu nga fragmentet, sikur të bie aksidentalisht në hapësirën e vetes, ashtu si vetja shfaqet në botë vetëm me fragmentet e saj. Në përgjithësi, fragmentimi rezulton të jetë një parim i pakalternativ në libër, rruga më e drejtpërdrejtë dhe e natyrshme për përthithje dhe shpërqendrime meditative. Vetja tretet në botë, bota bie në vetvete dhe nuk ka ndjenjë të tërësisë dhe kufijve. Ato më tepër supozohen si pengesa ndaj përvojës dhe të kuptuarit.

Shpesh lidhjet e vetme me "kodin e përbashkët" janë vetëm melankolia dhe autoironia, aq sa duhet që konturet e vetes në botë të mos zhduken plotësisht. Pa vuajtur nga vetmia, „Ironia e moshës“ është i zënë duke eksploruar atë "vetvete" që gjithmonë sjell surpriza, dhe takimin me të cilin zakonisht e shtyjmë - me pretekstin se nuk çon askund. Por në realitet, nuk e dimë se ku do të na çojë dhe çfarë do të zbulojmë. Dhe kjo na befason. Dhe asgjë nuk mund t'ju çojë më tej se distanca juaj, është shkruar diskret midis rreshtave të „Ironia e moshës“.

„Ironia e moshës“ mund të jetë edhe një meditim poetik, elegante dhe estete në vetvete. Por pikërisht në vetvete ky meditim nuk mbetet: ai tërhiqet pa ndryshim nga papritmëshmëria e një emocioni të paprishur, përparime që lidhin poezinë me qenien.

Në këtë përshkueshmëri të stilistikës së rafinuar fragmentare-aluzive për brendësinë e jetës qëndron, fuqia latente, por përmbysëse e „Ironia e moshës“. Prandaj, tradita e saj e vërtetë ka shumë të ngjarë të kërkohet në patosin post-avangardë në poetikë, gjithnjë e më larg formalizmit, gjithnjë e më afër kuptimi të një mjeshtri të penës dhe fjalës së bukur shqipe.