Fatmir Terziu: Si shkas „Njeriu i ri“ i Met Dervishit

Si shkas „Njeriu i ri“ i Met Dervishit

Si mund të kuptohet diskursi i kësaj poezie dhe ku qëndronte thelbi i saj tek titulli „Njeriu i ri“ dje në socializëm dhe si lexohet sot në këtë fillim demokracie në Shqipëri

Në vitet tetëdhjetë, formula apo miti i „Njeriut të ri“ kapërceu pragjet e sih-Kampit socijalist dhe u ristrukturua në artin dhe krijimtarinë shqiptare. Me këtë rast “Njeriu i ri” u bë një detyrë shtëpie për të gjithë, dhe madje një kohë që studentët ishin të mbanin si busull një ikrotekst të tillë në sytë dhe frymëzimin e tyre. Me këtë kontekst në të gjitha faqet e gazetave dhe revistave të asaj kohe “Njeriu i ri” ishte një artikull, një krijim, një skicë, një tregim, një poezi a më gjerë.

Kështu ishte dhe poezia e shkurtër e Met Dervishit “Njeriu i ri” (1984) që në fakt ihte një thyese e asaj që paraqitej deri në atë stad. Kjo sepse vetë kjo poezi funksionon si një mikrotekst ironik dhe demitizues brenda një sistemi letrar e ideologjik që, zyrtarisht, nuk e pranonte ironinë ndaj mitit socialist. Diskursi i saj është i thjeshtë në formë, por shumë i ngarkuar në nëntekst.

1. Struktura dhe diskursi i poezisë: Poezia ndërtohet mbi një përsëritje graduale: kooperativist → komunist → sekretar organizate: kthimi nga fusha: me shokët → më vonë se shokët → me yjet. Kjo skemë është thelbësisht vertikale: sa më lart ngjitet personazhi në hierarkinë ideologjike, aq më shumë largohet nga realiteti konkret i punës dhe i kolektivitetit.

“me shokët” → barazi reale, komunitet njerëzor; “më vonë se shokët” → diferencim, privilegj simbolik; “me yjet” → mitizim, shkëputje kozmike, transcendencë e rreme.

Diskursi nuk e shpall hapur kritikën, por e realizon atë përmes zhvendosjes semantike: nga toka (fusha) drejt qiellit (yjet). Ky është momenti ku ironia bëhet e dukshme.

2. Thelbi i titullit “Njeriu i ri” në socializëm

Në socializëm, siç e përshkruan edhe vetë materiali që citon, “Njeriu i Ri” ishte: figurë mitopoetike; qytetar ideal; i çliruar nga individualizmi; i shkrirë në kolektiv; moralisht i pastër dhe ideologjikisht i drejtë. Në poezinë e Dervishit, ky mit përmbyset nga brenda: “Njeriu i ri” nuk del si kulm i emancipimit, por si produkt i hierarkisë, ku sa më “i ri” ideologjikisht bëhesh, aq më pak je njeri real.

Kthimi “me yjet” është parodi e hyjnizimit socialist të funksionarit partiak, i cili, si në shembujt që përmend nga Indzhov, Bashev apo Shopkin, zakonisht krahasohet me figura absolute (Lenini, Partia, Heroi), por këtu shfaqet i zbrazët dhe i shkëputur nga toka.

3. Dallimi nga modeli socialist i vendeve të tjera

Ndryshe nga mitologjia socialiste e vendeve të tjera të Kampit Socialist, ku siç e thekson saktë heroi: i afrohet absolutes, por nuk barazohet kurrë me të, tek Dervishi kemi një zhveshje të këtij modeli: funksionari nuk është as hero tragjik, as figurë sakrifikuese, por një njeri që fiton yje, jo kuptim. Kjo e bën poezinë veçanërisht të rrezikshme për kohën e vet, sepse: nuk sulmon mitin nga jashtë, por e tregon se si miti zbrazet nga realiteti.

4. “Njeriu i ri” sot, në fillimet e demokracisë

Sot, titulli “Njeriu i ri” lexohet ndryshe: jo më si ideal emancipues, por si një figurë e konsumuar ideologjike. Në kontekstin post-socialist shqiptar, poezia tingëllon profetike: “yjet” mund të lexohen si pushtet, media, status, privilegj, largimi nga fusha → largimi nga puna reale, nga përgjegjësia shoqërore. “Njeriu i ri” i djeshëm socialist dhe “njeriu i ri” i sotëm demokratik ndajnë një rrezik të përbashkët: shkëputjen nga realiteti në emër të një roli, titulli apo imazhi.

Thelbi i poezisë qëndron në këtë paradoks: sistemi premton një njeri më tokësor, më kolektiv, më të lirë, por prodhon një figurë gjithnjë e më abstrakte, hierarkike dhe të larguar nga jeta reale. Met Dervishi, me vetëm pak vargje, e kthen mitin e “Njeriut të Ri” në një figurë ironike, duke treguar se: sa herë që ideologjia e ngre njeriun “me yjet”, ai pushon së qeni njeri. Në këtë kuptim, poezia mbetet aktuale edhe sot,  jo si kritikë e një sistemi të shkuar, por si paralajmërim universal për çdo pushtet që e zëvendëson tokën me qiellin, duke na e detyruar konteksitin studimor të thellohet tek diskursi i kohës..

Diskursi i kohës dhe dekonstruktimi i mitit te “Njeriu i ri”

Diskursi letrar i socializmit realist u ndërtua mbi një sistem të mbyllur vlerash, ku arti nuk pasqyronte realitetin, por e modelonte atë sipas një ideali ideologjik. Në qendër të këtij sistemi qëndronte figura e “Njeriut të Ri”, një subjekt mitopoetik, i krijuar për të mishëruar aspiratat e shoqërisë socialiste dhe për të legjitimuar pushtetin politik përmes estetikës.

Në poezinë socialiste të viteve ’60–’70, si në shembujt e poetëve të ish-Kampit Socialist, Nikola Indjov, Vladimir Bashev apo Shopkin, subjekti lirik paraqitet gjithnjë në raport vertikal me një absolut: Partinë, Heroin, Leninin, ose Historinë. Kjo marrëdhënie nuk është analogjike, por mimetike; njeriu nuk është i barabartë me idealin, por ekziston vetëm si reflektim i tij. Diskursi i kohës kërkonte një identitet të shkrirë, ku individualiteti humbiste përballë totalitetit ideologjik. Liria, në këtë kontekst, kuptohej jo si zgjedhje, por si çlirim nga çdo alternativë tjetër përveç asaj socialiste.

Në këtë sfond, poezia e Met Dervishit “Njeriu i ri” (1984) shfaqet si një tekst kufitar, i cili, ndonëse formalisht i bindur ndaj estetikës së thjeshtë realiste, e minon diskursin dominues përmes ironisë strukturore. Poezia nuk e mohon hapur mitin socialist, por e ekspozon mekanizmin e tij të brendshëm: transformimin e njeriut nga subjekt pune në figurë hierarkike dhe më pas në simbol të shkëputur nga realiteti.

Sikurse cituam, kthimi nga fusha “me shokët”, “më vonë se shokët” dhe në fund “me yjet” përfaqëson një progresion ideologjik që, në vend të emancipimit, prodhon alienim. Diskursi zyrtar i kohës e përfytyronte këtë lëvizje si ngritje morale dhe politike; diskursi poetik i Dervishit e lexon atë si humbje graduale të përkatësisë njerëzore. Kështu, “Njeriu i Ri” nuk shfaqet si kulmi i zhvillimit socialist, por si figura e një njeriu që ka humbur tokën nën këmbë.

Në krahasim me poezinë e vendeve të tjera të Kampit Socialist, ku miti ndërtohej mbi analogji të kujdesshme me mitologjinë kristiane (afrim me absoluten pa u barazuar me të), poezia e Dervishit shkon më tej në dekonstruktim. Ajo nuk sakralizon figurën e heroit, por e redukton atë në një funksionar simbolik, i cili matet jo nga sakrifica, por nga distanca që krijon ndaj realitetit kolektiv.

Në diskursin post-socialist dhe në fillimet e demokracisë shqiptare, “Njeriu i Ri” humbet përmbajtjen e tij ideologjike, por jo funksionin e tij simbolik. Figura e njeriut të ngritur “me yjet” rishfaqet në forma të reja: pushteti politik, media, kapitali, imazhi publik. Ndryshon sistemi, por mbetet mekanizmi i prodhimit të figurave të shkëputura nga përvoja reale shoqërore. Në këtë kuptim, poezia e Dervishit e tejkalon kohën e vet dhe bëhet një tekst tranzicional, që lidh dy epoka përmes një kritike të përbashkët ndaj mitizimit të pushtetit.

Diskursi i kohës te “Njeriu i ri” shfaqet si një fushë tensioni midis mitit dhe realitetit. Ndërsa socializmi synonte të krijonte një njeri absolutisht të lirë përmes nënshtrimit ideologjik, poezia e Met Dervishit zbulon paradoksin themelor të këtij projekti: sa më shumë që njeriu ngrihet në hierarkinë simbolike, aq më shumë largohet nga vetja dhe nga të tjerët. Ky tension e bën tekstin jo vetëm një dokument të kohës së vet, por edhe një reflektim të vlefshëm për diskursin bashkëkohor shqiptar.

“Njeriu i Ri” midis mitit socialist dhe demitizimit poetik

“Njeriu i Ri”, sikurse dihej dhe dihet, përbën një nga figurat themelore të ideologjisë dhe artit socialist. Ai është qytetari ideal i komunizmit: kolektivist, punëtor, i çliruar nga egoizmi borgjez dhe i projektuar si produkt i drejtpërdrejtë i sistemit të ri për shoqërinë e re. Në këtë kuptim, “Njeriu i Ri” nuk është një individ konkret, por një imazh mitopoetik, një figurë e së ardhmes që legjitimon të tashmen politike përmes artit dhe letërsisë.

Në poezinë socialiste të vendeve të ish-Kampit Socialist, ky mit ndërtohet shpesh mbi struktura të huazuara nga mitologjia kristiane. Heroi socialist i afrohet absolutes, revolucionit, Partisë, Sekretarit të Parë të Partisë, por nuk barazohet kurrë plotësisht me të. Kjo distancë ruan një nuancë njerëzore, të domosdoshme për besueshmërinë e mitit. Në “Baladë për Gurin Bolshevik” të Nikola Indjov (1962), heroi Gur shtrihet në të njëjtën tokë ku prehet Botevi, duke u krahasuar me të, por pa e zëvendësuar atë. Figura e heroit mbetet tokësore, e përulur, dhe pikërisht kjo e bën mitin të funksionojë.

Një marrëdhënie e ngjashme hierarkike shfaqet edhe te Vladimir Bashev në “Shoku Lenin!”, ku subjekti lirik ndjek testamentin e Leninit pa pretenduar barazi me të. Lenini është instancë absolute, ndërsa njeriu socialist ekziston si vazhdimësi, si realizues i porosisë historike. Edhe te Shopkin, në poezinë “Për Partinë”, Partia merr funksione ekzistenciale totale: nënë, e dashur, ndërgjegje, frymë e fundit. Subjekti lirik e përjeton veten si të pavlefshëm jashtë këtij absoluti, duke konfirmuar shkrirjen e identitetit individual në mitin kolektiv.

Ky diskurs prodhon një njeri-klishe, të idealizuar, që synon përsosmërinë morale dhe ideologjike. Jeta e përditshme reale, me kontradiktat e saj, përjashtohet ose sublimizohet. Liria në mitin socialist nuk nënkupton zgjedhje, por liri nga çdo alternativë tjetër, në mënyrë që individi të lidhet mimetikisht me idealin socialist. Siç shprehet te “Oda Krenare” e Bozhilovit, “Njeriu i lirë marshon përpara” nën himne dhe lavdi, një liri që realizohet përmes nënshtrimit të plotë ndaj mitit.

Në këtë kontekst ideologjik dhe poetik, poezia “Njeriu i ri” e Met Dervishit (1984) shfaqet si një tekst që operon brenda diskursit të kohës, por njëkohësisht e çmonton atë nga brenda. Ndryshe nga modelet e mësipërme, ku ngritja ideologjike përkon me afrimin ndaj absolutes, te Dervishi progresioni hierarkik çon në shkëputje nga realiteti njerëzor. Kooperativisti kthehet nga fusha “me shokët”, komunisti “më vonë se shokët”, ndërsa sekretari i organizatës “me yjet”. Ky imazh i fundit përmbys logjikën e mitit socialist: ngritja nuk prodhon përulësi heroike, por distancë kozmike.

Ndërsa në poezinë e Indjovit, apo Bashevit heroi mbetet i lidhur me tokën, me historinë dhe me standardet morale, “Njeriu i Ri” i Dervishit largohet nga fusha – hapësira simbolike e punës kolektive – dhe hyn në sferën e abstraksionit. Yjet nuk janë shenjë e shenjtërisë, por e alienimit. Kështu, poezia e Dervishit e zhvendos theksin nga heroizmi mimetik drejt ironisë demitizuese.

Në leximin post-socialist, ky tekst fiton një dimension të ri. “Njeriu i Ri”, i konceptuar si produkt i sistemit socialist, shfaqet si figurë universale e pushtetit që shkëputet nga realiteti sapo mitizohet. Ndryshojnë sistemet, por mekanizmi i prodhimit të figurave “me yje” mbetet i njëjtë. Në këtë kuptim, poezia e Dervishit dialogon jo vetëm me diskursin socialist të kohës së vet, por edhe me realitetin e fillimeve të demokracisë shqiptare.

Krahasimi i diskursit socialist klasik me poezinë “Njeriu i ri” tregon se Met Dervishi e vendos figurën qendrore të ideologjisë, “Njeriun e Ri”, në një pasqyrë kritike. Ai nuk e rrëzon mitin me deklarata të drejtpërdrejta, por e zbraz atë nga përmbajtja e tij njerëzore, duke treguar se njeriu që ngrihet shumë lart mbi tokën rrezikon të humbasë vetë kuptimin e qenies së tij si konstrukt diskursiv.

“Njeriu i Ri” si konstrukt diskursiv: miti socialist dhe çarja e tij poetike

Figura e “Njeriut të Ri” përbën një konstrukt diskursiv themelor të ideologjisë marksiste-leniniste dhe të artit socialist. Ajo nuk përfaqëson një subjekt empirik, por një subjekt të prodhuar nga diskursi, të projektuar si realizim i së ardhmes përmes kontrollit të së tashmes. Në këtë kuptim, “Njeriu i Ri” funksionon si mit ideologjik: një figurë që natyralizon pushtetin politik duke e paraqitur atë si proces emancipimi njerëzor.

Në poezinë socialiste të vendeve të ish-Kampit Socialist, ky mit ndërtohet mbi një logjikë afërsie asimetrike me absoluten. Heroi socialist i afrohet figurave themelore të mitit (Revolucioni, Sekretari i Parë i Partisë, Partia), por nuk barazohet kurrë me to. Kjo strukturë është analoge me mitologjinë kristiane, ku shenjtorët i afrohen hyjnores pa e përvetësuar atë. Te “Baladë për Gurin Bolshevik” e Nikola Indjovit, krahasimi i heroit me Botevin ruan distancën ontologjike: heroi shtrihet në të njëjtën tokë, por nuk e zëvendëson figurën kanonike. Kjo distancë garanton besueshmërinë e mitit dhe ruan një minimum njerëzorie.

E njëjta marrëdhënie hierarkike strukturohet edhe te Vladimir Bashev (“Shoku Lenin!”), ku subjekti lirik ekziston si vazhdimësi e testamentit të Leninit, jo si barazim me të. Absoluti ideologjik mbetet i paprekshëm, ndërsa njeriu socialist përkufizohet si realizues i porosisë historike. Te Shopkin (“Për Partinë”), kjo logjikë arrin kulmin e saj totalizues: Partia shndërrohet në instancë ekzistenciale absolute, duke e zhveshur subjektin nga çdo identitet jashtë saj. Subjekti nuk është më individ, por funksion i mitit.

Në këtë diskurs, shoqëria socialiste e “vërtetë” nuk lidhet me analogji me realitetin empirik, por me ngjashmëri ndaj standardit ideologjik. Jeta e përditshme reale përjashtohet si e papërshtatshme dhe zëvendësohet nga një realitet i sublimuar. Liria konceptohet negativisht: si liri nga çdo alternativë tjetër, në mënyrë që subjekti të lidhet mimetikisht me idealin socialist. “Njeriu i lirë” i poezive himnike marshon përpara jo sepse zgjedh, por sepse nuk ka më asgjë tjetër për të zgjedhur.

Në këtë horizont diskursiv, poezia “Njeriu i ri” e Met Dervishit (1984) paraqitet si një tekst i çarjes së mitit. Ndryshe nga poezia socialiste kanonike, Dervishi nuk e ndërton figurën e “Njeriut të Ri” përmes afrimit ndaj absolutes, por përmes një progresioni hierarkik që prodhon abstraksion dhe alienim. Lëvizja nga kooperativisti te sekretari i organizatës shoqërohet nga një largim gradual nga fusha, hapësira simbolike e punës kolektive, drejt “yjeve”, një metaforë e transkendencës boshe.

Këtu miti socialist përmbyset: ngritja ideologjike nuk sjell përulësi heroike, por shkëputje nga toka dhe nga shokët. Ndryshe nga heronjtë e Indjovit apo Bashevit, të cilët mbeten të lidhur me historinë dhe me standardin moral, “Njeriu i Ri” i Dervishit humbet pikërisht atë nuancë njerëzore që miti socialist përpiqej ta ruante. Figura e tij nuk është as heroike, as sakrifikuese, por simbolikisht e zbrazët.

Në leximin post-socialist, kjo poezi e tejkalon kontekstin e vet historik dhe shndërrohet në kritikë të përgjithshme të çdo diskursi që mitizon pushtetin. “Yjet” nuk janë më shenja të komunizmit, por metaforë e çdo forme hierarkie që prodhon figura të shkëputura nga realiteti shoqëror. Kështu, “Njeriu i Ri” shfaqet si figurë tranzicionale: nga subjekti mitik i socializmit drejt subjektit të alienuar të pas-socializmit.

Dhet të konkludojmë se leximi i sotëm i kësaj poezie, por dhe konteksti krahasues me një tërësi të aneksuar nga krijimtria poetike e ish-Kampit Socialist, më saktë krahasimi i diskursit socialist kanonik me poezinë e Met Dervishit tregon se “Njeriu i Ri” nuk është thjesht një figurë ideologjike e së kaluarës, por një mekanizëm diskursiv i përsëritshëm. Poezia e Dervishit e ekspozon këtë mekanizëm duke treguar se sa herë që njeriu ngrihet në nivel miti, ai pushon së qeni subjekt real dhe shndërrohet në funksion të pushtetit.

Met Dervishi botoi në vitin 1984 poezinë e shkurtër:

„Njeriu i ri“:

„Kur ishte kooperativist ai kthehej nga fushat me

shokët,

kur e bënë komunist ai kthehej nga fushat ca më

vonë se shokët

e kur e bënë sekretar të organizatës ai do të kthehej

nga fushat me yjet...“

LEXO GJITHASHTU: