Fatmir Terziu: SHKRIMTARJA QË THYEU TABUTË E DIKTATURËS KOMUNISTE

VILHELME VRANARI–HAXHIRAJ:

SHKRIMTARJA QË THYEU TABUTË E DIKTATURËS KOMUNISTE

ABSTRAKT

Këto ditë një gëzim sublim bashkoi dashamirësit e shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj „Mjeshtër i Madh“ botimi i monografisë “KUSH JAM UNË” me intervistën ekskluzive nga botuesi dhe drejtori i „Zemra Shqiptare“ z. Gëzim Marku, i cili prej vitesh po bën një punë të shkëlqyer patriotike. Por ky është një arsye më shumë për të thelluar thelbin e shkrim-studimit në fjalë. Ky studim trajton figurën dhe krijimtarinë e shkrimtares shqiptare Vilhelme Vranari–Haxhiraj (1944), një autore që sfidoi hapur tabutë e diktaturës komuniste dhe ndërtoi një prej korpuseve letrare më të rëndësishme të letërsisë së pasviteve ’90. Puna e saj krijuese, e penguar për dekada nga sistemi totalitar, mori formën e plotë vetëm pas vitit 1990, duke prodhuar 36 vepra letrare në 17 vite, si dhe një kontribut të spikatur në publicistikë, histori dhe studime. Artikulli analizon kontekstin historik të persekutimit, temat dhe risitë e stilit, rolin emancipues të autores si aktiviste e të drejtave të gruas, si dhe vendin e saj në zhvillimin e letërsisë bashkëkohore shqiptare. Studimi synon të rivlerësojë ndikimin e saj si një nga zërat më të rëndësishëm të letërsisë post-totalitare dhe një ndër femrat e para që artikuluan publikisht rezistencën kundër sistemit.

Fjalë-kyçe: Vilhelme Vranari-Haxhiraj, letërsi e persekutuar, realizëm psikosocial, diktaturë komuniste, roman shqiptar, emancipim gjinor.

1. Hyrje

Letërsia shqiptare e shekullit XX është thellësisht e lidhur me historinë politike të vendit, veçanërisht me realitetin represiv të diktaturës komuniste (1945–1990). Brenda këtij konteksti, shkrimtarët e ndaluar ose të heshtur me forcë, përbëjnë segmentin më të rëndësishëm të letërsisë së nënshtruar censurës. Një ndër figurat më të veçanta të kësaj letërsie është Vilhelme Vranari–Haxhiraj, e cila përfaqëson një rast unik: një shkrimtare që iu mohua shkollimi, profesioni dhe e drejta e botimit për më shumë se dy dekada, por e cila, pas rënies së regjimit, ngriti një vepër të gjerë në poezi, prozë, roman, eseistikë, fabulistikë dhe studime historike.

Në studimet bashkëkohore letrare, figura e saj po fitojnë gjithnjë e më shumë rëndësi si një shembull i rezistencës intelektuale dhe i rrëfimit të traumës totalitare, krahasuar shpesh me Herta Müller-in (Nobelistja e vitit 2009). Ky artikull synon të shqyrtojë me metoda analizës letrare dhe historike mënyrën se si autorja e ktheu persekutimin në material artistik, si dhe ndikimin e saj në kontekstin e letërsisë postkomuniste.

2. Metodologjia

Studimi mbështetet në: analizën tekstuale të pjesës më përfaqësuese të veprës së autores (romane, poezi, publicistikë); qasjen historiko-sociologjike mbi kontekstin e përndjekjes politike së viteve 1960–1990; krahasime tipologjike me letërsinë e persekutuar europiane; përdorimin e kritikës ekzistuese shqiptare dhe ndërkombëtare mbi autoren; shqyrtimin e bibliografisë së botimeve dhe çmimeve të saj.

Qasja është e karakterit ndër-disiplinor, duke kombinuar letërsinë, historinë sociale, studimet e traumës dhe teorinë e realizmit psikosocial.

3. Biografia: Nga riciklimi politik te afirmimi letrar

Vilhelme Vranari lindi në Kaninë më 8 dhjetor 1944, nga një familje aristokratike që rridhte nga linja e Princit Gjergj Arianiti. Statusi i prejardhjes e ktheu familjen e saj në shënjestër të organeve të diktaturës, duke prodhuar: ndalim të diplomimit në vitin 1966 për tri lëndë; internime dhe survejim të vazhdueshëm të familjes; refuzim për ushtrimin e profesionit; 25 vite punë të detyruar si punëtore; ndalim absolut të botimit deri në vitin 1990.

Vetëm pas vitit 1990 autorja nisi një karrierë të suksesshme në arsim dhe publicistikë, duke u bërë një nga zërat e parë femërorë të demokracisë shqiptare. Ajo ishte: themeluese dhe kryetare e Lidhjes Demokratike të Gruas, dega Vlorë (1991–1998); autore e peticionit për të drejtat e gruas drejtuar Parlamentit (1992); publiciste në shtypin shqiptar, kosovar, italian, rumun, britanik, kanadez e amerikan. Ky profil e vendos autoren në ndërthurje të trefishtë: shkrimtare – dëshmitare – aktiviste.

4. Krijimtaria letrare: Struktura, temat, risitë

4.1 Poezia

Poezia e saj karakterizohet nga: lirizëm i dhimbjes; simbolika e mallit dhe humbjes; kuptime metafizike të fatit njerëzor; ritme të brendshme të shpirtit femëror. Veprat e para (“Loti nuk ka faj”, “Të pres”) shënojnë lindjen e zërit të saj poetik pas një heshtjeje të imponuar prej disa vitesh.

4.2 Prozë e shkurtër

Në novelat “Mamaja”, “Kush e vrau Kaftanazin?”, “Çmimi i Dualizmit”, autorja përdor: realizmin psikosocial; rrëfimin introspektiv; figura të botës së shtypur shqiptare; strukturë të ngjeshur dhe gjuhë të intensitetit emocional.

4.3 Romani – gjinia e saj qendrore

Me 20 romane, autori renditet si një prej romanciereve më produktive të letërsisë shqipe. Pikat kryesore të prozës romanore: Trilogjia “Vështroni Meduzën” (3 vëllime, mbi 1100 faqe) – kronikë e shoqërisë shqiptare nga shek. XV deri te rënia e komunizmit. “Unaza e Prangosur” – dashuri që sfidon ndarjet klasore të diktaturës. “Rrëfim në të Perënduar” – roman që denoncon dhunën ndaj femrës. “Rikthim i Ismail Qemalit” – vepër e përshkruar nga kritika si “E munguara e letërsisë shqipe”, ku Babai i Kombit rikthehet si personazh letrar.

Nëpërmjet tyre, autorja: thyen tabutë e historisë së ndaluar; nxjerr në dritë plagën e shtresëzimeve klasore; ndërton një narrativë të re kombëtare; sjell në letërsi një profil të fuqishëm të femrës shqiptare.

5. Vilhelme Vranari si model i letërsisë së persekutuar

Në studimet bashkëkohore, vepra e saj vendoset pranë shkrimtareve si: Herta Müller, Anna Ahmatova, Nadezhda Mandelstam, Isabel Allende (në dimensionin politik) etj.

Ngjashmëritë me Müller-in lidhen me: përndjekjen politike; jetën në survejim; konvertimin e traumës në art; rrëfimin e dhunës totalitare nga perspektiva e një gruaje. Dallimi, siç nënvizon kritika, është se Müller shkroi në një gjuhë me traditë botërore dhe me një shtet të fortë pas saj, ndërsa Vranari krijoi në një gjuhë të vogël dhe pa asnjë mbështetje institucionale. Ky kontekst e rrit rëndësinë e veprës së saj.

6. Kontributet në letërsinë dhe kulturën shqiptare. Vilhelme Vranari ka sjellë tri risi thelbësore:

6.1 Rishkrimin e hierarkisë së letërsisë shqiptare. Ajo sfidoi emrat e vendosur politikisht nga kritika e komunizmit, duke sjellë një zë autentik, të pakorrigjuar nga frika dhe censura.

6.2 Stil origjinal dhe gjuhë e pasur. Proza e saj thyente uniformitetin 50-vjeçar të letërsisë së realizmit socialist.

6.3 Letërsimi i traumës kolektive shqiptare. Letërsia e saj u bë një “dëshmi letrare” e përvojës së një kombi nën totalitarizëm.

7. Çmimet dhe vlerësimet. Autorja ka marrë mbi 20 çmime kombëtare e ndërkombëtare, ndër të cilat:

• “Petro Marko”, 2006

• “Protagonist i Vitit”, 2008

• “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu”, Torino, 2009

• “Pena e Kristaltë”, Suedi, 2014

• Titulli “Mjeshtër i Madh”, Presidenca e Shqipërisë, 2012

• Përfshirje në Antologjinë italiane 2010–2012, si e vetmja autore shqiptare.

Krijimtaria e saj është botuar në Shqipëri, Kosovë, Itali, Rumani, Angli, SHBA, Suedi, Zvicër etj.

8. Diskutim

Studimi tregon se roli i Vranarit nuk kufizohet vetëm në sferën estetike. Ajo është një: dëshmitare e traumës historike, krijuese narrative të kujtesës kolektive, dekonstruktore e mitologjisë së diktaturës, zë i fuqishëm i femrës shqiptare, subjekt i letërsisë së rezistencës. Në këtë kuptim, ajo përfaqëson një kapitull të veçantë të letërsisë së ballkanit postkomunist dhe meriton qasje të reja studimore.

9. Në vend të konkluzionit

Vilhelme Vranari-Haxhiraj është një nga shkrimtaret më përfaqësuese të letërsisë shqiptare të pasviteve ’90 dhe një prej autoreve që solli në dimension artistik përvojën e persekutimit komunist. Ajo la pas një vepër të pasur, të gjerë dhe shumëdimensionale, që shtrihet nga poezia te romani, nga fabula te studimet historike. Si “Herta Müller e Shqipërisë”, ajo ka ndërtuar një letërsi që është njëherësh art, dëshmi dhe histori.

Rëndësia e saj në letërsinë shqipe është e trefishtë: artistike, për stilin dhe gjuhën; historike, për dokumentimin e dhunës totalitare; shoqërore, për rolin emancipues të gruas dhe luftën demokratike. Vepra e saj mbetet një pasuri që duhet futur më gjerësisht në programet universitare dhe në studimet bashkëkohore të letërsisë shqipe.

REFERENCA:

Buçpapaj, Mujo. “Vlerësime mbi prozën e Vilhelme Vranarit.”

Ymeri, Eshref. Shkrime kritike për letërsinë shqipe.

Marku, Gëzim. “Kush jam unë.” Intervistë ekskluzive me Vilhelme Vranari-Haxhiraj.

Terziu, Fatmir. Studime dhe ese për letërsinë bashkëkohore shqiptare.

Fortino, C.I., Antonesku, M., Prençi, A., Sina, F., Laço, A., Kallulli, R., Spahiu, F. Vlerësime kritike mbi autoren.