Fatmir Terziu: Mihailo Laliç dhe trajtimi i shqiptarëve në romanin Zatočnici

Fatmir Terziu: Mihailo Laliç dhe trajtimi i shqiptarëve në romanin Zatočnici (“Të përbetuarit” )

Mihailo Laliç (1914–1992) zë një vend qendror në letërsinë malazeze dhe në kontekstin më të gjerë të ish-letërsisë jugosllave. Si autor i një korpusi të pasur letrar – romane, drama, poezi, prozë dokumentare – ai mbetet një prej figurave më të rëndësishme të prozës jugosllave të gjysmës së dytë të shekullit XX. Veprat e tij më të njohura, si Svadba, Zlo proljeće, Lelejska gora, Hajka dhe Ratna sreća, dëshmojnë një talent të veçantë për të ndërthurur narrativën artistike me elemente dokumentare, duke shfaqur një vizion të mprehtë kritik mbi shoqërinë malazeze, historinë dhe psikologjinë kolektive. Megjithatë, pas vdekjes së tij, Laliçi u margjinalizua për arsye më shumë ideologjike sesa letrare – një paradoks që shpesh shfaqet në kulturën e vendeve post-socialiste.

Ndër veprat e tij më domethënëse për mënyrën se si trajtohet tjetri etnik në letërsinë malazeze, veçohet romani Zatočnici (“Të përbetuarit”), botuar në Beograd nga “Nolit” në vitin 1976. Ky roman përbën një rast të veçantë studimi për shkak të mënyrës se si Laliçi trajton praninë e shqiptarëve dhe historinë e tyre brenda narrativës së tij letrare e dokumentare.

1. Fikcioni dhe dokumenti si dy shtylla estetike

Vizioni i Laliçit ndërtohet mbi një simbiozë të veçantë midis fiksionit letrar dhe dokumentit historik. Ky ndërthurim i jep autoritet dhe besueshmëri rrëfimit, duke e vendosur romanin në kufirin midis kronikës dhe letërsisë artistike. Zatočnici trajton dy etapa të mëdha të historisë së Malit të Zi: Entuziazmin luftarak malazez në Luftërat Ballkanike (1912–1913) dhe Luftën Nacionalçlirimtare të vitit 1941. Ky dyzim historik shërben për të eksploruar qëndrueshmërinë e miteve kolektive malazeze, por edhe për të kritikuar veset etnopsikologjike që sipas Laliçit kanë shoqëruar identitetin malazez dhe ballkanik përgjatë shekujve. Brenda kësaj strukture tematike, shqiptarët shfaqen jo vetëm si pjesë e panoramës historike, por edhe si element i pashmangshëm i bashkëjetesës dhe konfliktit ndërmjet popujve të Ballkanit.

2. Shqiptarët në roman: prani historike apo konstrukt letrar?

Në Zatočnici, shqiptarët zënë një vend të dukshëm jo sepse Laliçi synon të ndërtojë një letërsi “multietnike”, por sepse realiteti historik i zonave kufitare malazeze e imponon një prani të tillë. Laliçi i trajton shqiptarët brenda logjikës së dokumentit – si popull me histori, zakone, kode nderi e tensione, por edhe brenda logjikës së fiksionit – si element narrativ që i shërben zhvillimit të konfliktit dramatik.

Ato që bie në sy është se marrëdhënia e Laliçit me shqiptarët nuk është një marrëdhënie armiqësie, por një marrëdhënie ambivalente, e ristruktuar me politika shoviniste, e mbushur me stereotipe të epokës, por edhe me vështrime më të nuancuara mbi ndershmërinë, kodin moral dhe aftësinë e shqiptarit për të mbijetuar në një hapësirë historike të ashpër. 

Kryepersonazhi i Laliçit, Pejo Grojoviçi, është tipiku i historiografëve që zakonisht janë përpjekur të zhvleftësojnë luftën e popullit shqiptar për tu liruar nga zgjedha e të huajit. Kjo flet edhe për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, për rrugovasit (trajtesa negative), për Bajram Currin (efekt i qëllimshëm), jetesa dhe ekzistenca , problemi i disa veshjeve, prurja e Basri beg Dukagjinasit (1878-1885) ku deklaron se "shqiptarët janë jo komb, por fise shumënumërshe" propaganda me dhe në fshatin Bogë, fjala e Grujoviçit se shqiptarët janë "lëkurëtrashë e pa fantazi, njerëz që puthin dorën dhe dajakun që rreh" (Laliç, faqe 95) e më tej.

3. Kritika e etnopsikologjisë dhe kufijtë e saj

Laliçi njihet për kritikën e tij të vazhdueshme ndaj “veshëve etnopsikologjikë” të popullit të vet. Ai i portretizon malazezët jo vetëm si trimërorë dhe të sakrifikuar – sipas mitit kombëtar – por edhe si të impulsivë, konfliktualë dhe të prirur ndaj mitizimit të dhunës. Ky vetëkriticizëm e bën Laliçin një prej autorëve më të matur dhe më të vetëdijshëm të letërsisë jugosllave.

E njëjta qasje do të pritej edhe ndaj stereotipeve për shqiptarët, mirëpo te Zatočnici kjo kritikë është e kufizuar. Autori shpesh mbetet peng i paradigmat historike të kohës dhe i optikës malazeze mbi popullin shqiptar. Edhe pse Laliçi nuk i demonizon shqiptarët, ai nuk arrin gjithmonë të kapërcejë stereotipizimin e tyre.

4. Pse nuk pati reagim kritik shqiptar?

Një prej pyetjeve më të rëndësishme që shtrohet për këtë roman është: Pse kritika shqiptare nuk reagoi? Duke analizuar kontekstin kulturor dhe politik të viteve ’70 në Jugosllavi, mund të nxjerrim disa arsye:

Klima politike e kohës nuk i favorizonte konfrontimet midis diskursit shqiptar dhe atij malazez në letërsi. Çdo kritikë e ashpër ndaj një autori të afirmuar jugosllav perceptohej si gjest politik dhe jo estetik.

Institucionet akademike shqiptare në Kosovë në atë periudhë ishin në fazë konsolidimi dhe ishin të kushtëzuara nga dinamika ideologjike e federatës jugosllave. Fokusi i kritikës shqipe ishte më shumë te ndërtimi i letërsisë kombëtare sesa te analiza e letërsisë jugosllave për mënyrën se si portretizonte shqiptarët. Në këtë kuptim, heshtja nuk ishte thjesht zgjedhje kritike, por edhe pasojë e rrethanave historike.

5. Resmije Kryeziu: një përjashtim i rëndësishëm

E vetmja kritikë e pjekur që e ka trajtuar bindshëm këtë roman është ajo e Resmije Kryeziut, e cila në analizat e saj ka ndriçuar mënyrën se si Laliçi ndërton figurën e shqiptarit dhe se si ky paraqet dinamika të vërteta historike mes popujve të Ballkanit. Studimet e Kryeziut janë të rëndësishme sepse depërtojnë përtej propagandës politike dhe ofrojnë një lexim estetik e historik të qëndrueshëm.

6. Heshtja e Rexhep Qoses

Në mënyrë të veçantë ngrihet pyetja: Pse heshti Rexhep Qosja, një prej kritikëve më të mëdhenj shqiptarë të letërsisë? Ka disa arsye të mundshme: Qosja në atë periudhë ishte i fokusuar te studimet për letërsinë shqipe dhe nuk e kishte prioritet analizën e letërsisë jugosllave. Përfshirja e tij në debatin mbi portretizimin e shqiptarëve në veprat malazeze do të kishte pasur pasoja politike. Qosja ka qenë i kujdesshëm në raport me diskursin nacionalist jugosllav, duke shmangur provokimet e panevojshme. Në këtë kuptim, heshtja e tij mund të lexohet si një heshtje strategjike, jo si mungesë interesi kritik.

7. Laliçi dhe problematika e redaktimit: një mister i hapur

Është interesant fakti se, nga të gjashtë romanet e tij, vetëm dy – Dasma dhe Pranvera e keqe – mbetën të paredaktuara nga autori. Kjo ngre pyetje të rëndësishme estetike: A ishin këto romanet që Laliçi i konsideronte më të plota në konceptim? Apo natyra e tyre tematike nuk kërkonte ndërhyrje të mëvonshme? Apo autori thjesht nuk pati kohë për t’u rikthyer tek ato?

Në çdo rast, kjo tregon se raporti i Laliçit me veprën e tij ishte i ndërlikuar dhe se veprat e mëvonshme u përpunuan më shumë për shkak të ndjeshmërive të kohës – qoftë estetike, qoftë ideologjike.

Përfundim

Mihailo Laliç përfaqëson një nga zërat më të rëndësishëm të prozës malazeze dhe jugosllave. Romani Zatočnici është një vepër që trajton me kompleksitet historinë e Malit të Zi, por që njëkohësisht përfshin edhe shqiptarët si pjesë të pandashme të narrativës ballkanike. Letërsia e tij luhatet midis dokumentit dhe fiksionit, midis kritikës së brendshme dhe pengmarrjes nga stereotipet historike. Heshtja e kritikës shqiptare – me përjashtimin e Resmije Kryeziut – nuk duhet parë si mungesë vlerësimi, por si pasojë e një konteksti politik dhe kulturor specifik. Ndërsa heshtja e Rexhep Qoses mbetet një çështje që mund të lexohet më shumë në dritën e strategjive të intelektualit sesa të orientimeve të tij kritike. Në fund, Zatočnici mbetet një tekst i rëndësishëm jo vetëm për letërsinë malazeze, por edhe për mënyrën se si letërsia ndërton imazhe të tjetrit dhe përballon mitet e vetë identitetit.