Fatmir Terziu: Letërsia shqiptare, e shkruar dhe e lexuar (?) rreth botës

Letërsia shqiptare, e shkruar dhe e lexuar (?) rreth botës

Nga Fatmir Terziu

Disa herë i jam drejtuar letërsisë, jo pak herë jam munduar që të thellohem në temën e letërsisë shqiptare, sidomos të asaj letërsie shqiptare, që prej vitesh po krijohet në botë dhe çdo herë kam ndjerë një hendek në atë që sot trajtohet rreth letërsisë shqiptare në tekstin letrar të saj në shkolla, institucione, mjedise letrare dhe Universitet. Vetëm kohë më parë, shkrimtarët shqiptarë e panë veten e tyre nën emrin e Robert Elsie të dilnin në një hapësirë më të gjerë. Edhe kjo me mënyrën se si ajo u përkthye.  Ndërsa përcaktimi i Elsie shqyrton aspekte dhe manifestime kryesore të letërsisë shqiptare nëpërmjet peizazhit letrar global, si nismë duhet respektuar, pasi që bashkon në anglisht perspektivat e shkrimtarëve, përkthyesve dhe studiuesve të shquar të letërsisë dhe kulturës shqiptare, për aq sa ai kishte mundur të kishte dhe të mblidhte informacion në Shqipërinë letrare në tranzicion. Sidoqoftë ndërhyrja e Elsie, në një përmbledhje të pritur ende prej kohësh identifikon korrelacionet midis ideologjive estetike kombëtare dhe botërore dhe traditave letrare. Ai e vendos letërsinë shqiptare brenda një sërë kontekstesh dhe nxjerr në pah një ndërveprim kompleks të forcave të brendshme dhe të jashtme në ndryshim. Këto forca formësuan jo vetëm përpjekjet e para bashkëpunuese në fillim të shekullit të 20-të për të futur letërsinë shqiptare në thesarin letrar botëror, por edhe punën e shkrimtarëve bashkëkohorë shqiptar...

Kjo është ajo që pyes më së shumti veten ndërsa lexoj „Letërsia shqipe: një histori e shkurtër“ (Robert Elsie. Shqipëroi: majlinda Nishku. Shtëpia botuese: Skanderbeg Books Viti i botimit 2006, Tirana. Faqet e librit 208), kushtuar fenomeneve të parë si letërsi që filloi vonë në krahasim me të Tjerët. Botimi është një hap shumë i rëndësishëm në njohjen ndërkombëtare të letërsisë shqiptare. Dhe sikurse citohet „Vëllimi „Letërsia shqipe: një histori e shkurtër“, orvatet të mbushë këtë zbrazëti, duke bërë një përshkrim të përmbledhur të zhvillimit të të shkruarit krijues në gjuhën shqipe. Ai përqendrohet tek autorët dhe rrymat më kryesore të letërsisë shqipe, që prej teksteve më të hershme në shekujt e trembëdhjetë, pesëmbëdhjetë dhe gjashtëmbëdhjetë, deri tek fillimi i mijëvjeçarit të ri, dhe është shkruar duke pasur parasysh një lexues të zakonshëm, që mund të mos ketë shumë njohuri në këtë fushë. Si i tillë, libri mund të jetë i dobishëm si udhëzues për të gjithë ata, fushat e interesit të të cilëve përfshijnë kulturat ballkanike, letërsinë e krahasuar dhe historinë e kulturës evropiane në përgjithësi.“

Nga ana tjetër, kur them të Tjerët, konsideroj Ballkanin e afërt, dhe ndërmend mbetet ajo që pyes veten ndërsa lexoj “Letërsia Bullgare si Letërsi Botërore”, e përfshirë në serinë autoritare të redaktuar nga Thomas O’Beeby, kushtuar fenomeneve të parë si letërsi botërore. Botimi është një hap shumë i rëndësishëm në njohjen ndërkombëtare të letërsisë bullgare. Për sa i përket dizajnit dhe strukturës së tij, libri prek aspekte kronologjike dhe tematike të letërsisë bullgare, të mbledhura në një mozaik kuptimplotë tekstesh nga shkrimtarë bullgarë dhe të huaj me një prani të dukshme si kritikë, përkthyes dhe shkrimtarë. Fakti që botimi është në anglisht, ofrohet me një bibliografi të botimeve të përkthyera dhe një indeks emrash është gjithashtu i rëndësishëm. Tek Letërsia shqiptare natyrisht përveç të tjerave që do të mbeten një hapësirë debati, mbetet sa realiteti, po aq „fati“ dhe fakti…

Zakonisht, vështirësitë që prekin atë që ngec, jo thjesht në vëzhgimet e mia, por në faktet e anashkaluara në mjedisin shqiptar, mbesin në literaturën e  “emigracionit” (me ose pa thonjëza) nga periudhat më të hershme të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe sidomos ato që tashmë kanë marrë me vete pasojën e “rrënies së Murit të Berlinit”. Dhe pastaj. Ka një traditë të tillë që ekziston në variante të ndryshme, (trajtimet e njohura të veprave të shkrimtarëve shqiptarë) këtu do t’i anashkaloj shembujt. Rënia e Murit të Berlinit tashmë ka revokuar përfundimisht “emigrantin” në natyrën e letërsisë së shkruar nga shqiptarët e të gjitha trojeve etnike në vende të tjera. Dhe natyrisht këtu pyetjet janë të shumta. Dhe shumica e pyetjeve mbeti, ashtu sikurse nisi në vitin 1992 dhe ashtu sikurse dhe u shfaqën të reja në këto vite të një tranzicioni tipologjik dhe në mentalitet e trajtesë. Unë do të përpiqem për të shënuar disa prej këtyre pyetjeve, jo shteruese, ndoshta dhe me pak shtjellim - për çdo përgjigje të caktuar.

Çështja e parë dhe me sa duket më e dhimbshme është dinamika e procesit dhe natyrës së emigrimit të regjistruar diku tjetër tej faqeve të letërsisë. Dhe çfarë është “diku tjetër”. Pavarësisht nëse në shekullin e 19-të “shqiptarizma” ishte kudo tjetër. Kudo tjetër në çdo kohë ajo lind edhe me lindjen e letërsisë “diku tjetër”. Letërsia shqiptare është krijuar në Turqi, në Evropën Lindore, Ballkanin e shtratit të saj, Evropën Qendrore, Amerikë, Egjypt, por jo edhe aq në territorin e vet etnik, dhe në vendet ku termi “emigrim” zuri vend deri më vonë. Në dekadat e fundit tendenca në mesin e termit “diku tjetër” për të mos botuar tekste synon jo thjesht të jetë pjesë e kulturës shqiptare, jo thjesht që me sa duket nevoitet për aq sa mund të shkruhet dhe të ruhet, por si një pasuri e padiskutueshme, e domosdoshme. Ndërkohë sot artistët shqiptarë punojnë gjatë turneve të ndryshme (natën dhe ditën) jashtë vendit dhe shkruajnë e botojnë tekste të veçanta që janë shkruar direkt si në gjuhën e bukur shqipe, edhe në gjuhë të tjera, dhe të botuara pra “diku tjetër”.

E dyta është për autorët. Emigrantët politikë dhe emigrantët ekonomikë janë kategori relativisht të qarta. Karakteristike e fenomenit “tamizdat” (tekste të shkruara në shtëpi, por tekste të botuar edhe jashtë vendit) praktikisht mungon si një pasqyrë realiste e institucionit shqiptar. Më i komplikuar për mua është rasti me diasporën tradicionale, i cili në këtë kohë të tranzicionit alla-shqiptar, dhe ndoshta pak më parë, ka intensifikuar harresën. Disa nga lëvruesit e letrësisë së shkruar botojnë në gjuhën shqipe, të tjerët janë të përkthyer. Deri në çfarë mase kjo i bën ata pjesë të kulturës shqiptare sot, dhe deri në çfarë mase ata janë të pranishëm në hapësirat kulturore të vendeve në të cilat ata jetojnë? Kam frikë se përgjigjet për të dyja pyetjet nuk janë veçanërisht inkurajuese për ta. As dhe për interesin institucional, kulturor dhe diplomatik shqiptar. Nuk janë aspak.

Një pjesë e emigrantëve (emigrantë të brezit të dytë) nuk janë thjesht etnikë, disa kanë ardhur si një risi e re dhe praktikisht nuk flasin shqip, për arsye që dihen. Qëndrimi ndaj tyre është në një farë mënyre, edhe problem tjetër i situatës. Ne, ose më saktë institucioni ynë shqiptar i do ata vetëm kur mburren nga të huajt. Kaq. Pastaj ne u bëjmë vend e pa vend, krejtësisht pa mend. (Paradoksalisht, më duket mua, nga ana tjetër, media kënaqësi ka të ftojë një që s’ka asnjë lidhje me Shqipërinë, shqiptarizmën, as dhe ka ndonjë dëshirë për të, për të treguar se sa shumë e duan Shqipërinë.)

Jo, studimi i rastit më pak i komplikuar mbetet me ata që tashmë vetëdeklarohen “të huaj”, pra jo me origjinë shqiptare. Procesi i shegës. Hapet dhe kokrrat e saj të pjekura të skuqin duart. “Procesin e Harrimit” (ose procese harrese të shekujve). Disa prej tyre kënaqen për të shkruar, disa prej tyre në të dy gjuhët. Kultura shqiptare, megjithatë, nuk u duket e prirur si pjesë e tyre. Problemi është i komplikuar natyrisht, tani vetëm territorin shqiptar dhe hapësirën e Ballkanit shqiptar e kemi të mundësuar ta qasim mes vetes sonë kulturore.

Nuk kam kurajo të merrem me letërsinë e harresës dhe nuk kam një mendim të qartë dhe të saktë për periudhën e mëparshme të kësaj harrese. Por problemi është. Problemi ekziston.

Ekziston edhe problemi i literaturës së pakicave të tjera në Shqipëri. A ka ndonjë (me përjashtim të disa përjashtimeve mohuese), nëse ekzistojnë - në të cilën kultura nuk i përket. Vlen të përmendet edhe dinamika e proceseve të vetëidentifikimit - në një periudhë më të hershme, sipas “modelit sovjetik”, që dukej sikur kishte disa territore të vogla të rezervuara për autorët e minoriteteve. Ky territor u tkurr dhe u zgjerua sipas situatës politike. Pas rënies së Murit të Berlinit, këto zona janë zhdukur, por ka filluar një proces tjetër, kryesisht në mesin e minoritarëve të vonëshpallur të cilët kanë zbuluar për veten e tyre identitetin e tyre etnik dhe pastaj haptazi kërkojnë mbështetjen (pa e dhënë) prej një qëndrimi të mëparshëm duke deklaruar se i përkasin kulturës shqiptare

Përkatësia qytetare nga lindja, ose qëndrimi (kërkoj falje për gjuhën e zyrës së institucionit shpërfillës) përcakton lidhjen me një kulturë kombëtare. Kur autori shqiptar shkruan jashtë vendit për ngjarjet e huaja, ai në mënyrë aksiomatike i përket kulturës shqiptare (siç është rasti me shumë shkrimtarë sot në emigrim). Rastet e emigrantëve që trajtojnë historitë e huaja nuk konsiderohen aq qartë. Mua më duket se këtu pyetjet e shënuara, dhe të paktën disa nga këto, dëmtojnë, ose të paktën të kthejnë mendjen (mos i them “shfuqizojnë”) nocionin tradicional të “letërsisë kombëtare”. Kjo është kaq e tmerrshme dhe çka është e ardhshme mbetet e mistershme, si në aspektin e leximit, ashtu dhe të botimit. „Ura“ e Prishtinës kohët e fundit jep një model të qartë e të lavdërueshëm.

Grupi i tretë i pyetjeve ka të bëjë me letërsinë, qëllimet dhe ambiciet e autorëve, lëvizjen e kapitalit simbolik dhe konvertibilitetin e saj. Një pjesë e konsiderueshme e shkrimtarëve të emigrantëve politikë menjëherë pas Rrënies së Murit të Berlinit, rrjedhin autoritetin nga një lloj tjetër të teksteve, por disa prej tyre kanë ambicie të perceptohen si një modë dhe klasë e re e shkrimtarëve (të suksesshëm). Disa suksese, të paktën pjesërisht dhe të paktën në frontin e audiencës shqiptare kanë sjellë jo pak herë krenari letrare, kulturore, identitare shqiptare. Por prania e tyre në peisazhin e përgjithshëm të letërsisë evropiane është ende problematike. Kjo çon në njësinë tjetër (të katërt) të problemeve, e cila meriton të përmendet, por dhe të mendohet më saktë e më gjatë.

Ajo lidhet me audiencën e letërsisë të shkruar jashtë dhe për integrimin e autorëve në mjedisin e huaj dhe perceptimin e tyre atje. Çështja e perceptimit të publikut shqiptar nga tekstet e shkruara shqip jashtë vendit duket më e qartë. Me rënien e Murit të Berlinit, ose të paktën deri në fillimin e migracionit të detyruar, propaganda e disa vendeve krijoi një imazh të dukshëm negativ të “prototipave shqiptarë”. Ky imazh ndikon, dhe në disa mënyra, disa e pranojnë atë, të tjerët e kthejnë atë, heroizojnë dhe viktimizojnë objektet e propagandës negative (kjo është e vërtetë jo vetëm për emigrantët). Ta themi thjesht, nëse rasti i të detyruarve për një jetë më të mirë, ka diçka të gabuar, ia vlen leximi. Dhe nëse vlerësohet për Europën e Lirë. Problemi është se vetë tekstet mungojnë. Një që ata janë të kriminalizuar, një tjetër - se ata janë me të vërtetë kanë barriera të vogla dhe jo aq mbresëlënëse. Kjo është arsyeja pse propaganda mund të merret edhe me personalitetet e emigrantëve, por kur bëhet fjalë për tekstet, ata janë ose publicistë (ose thjesht lëvrues të rrjeteve sociale) ose ata janë këtu në mesin e shkrimit, por gjithnjë me një vëmendje të dyzuar grupimesh, shoqërish, hallakatjesh e mërish.

Audienca e huaj në një farë mase, ndoshta pas përplasjes së dy propagandave, është e gatshme për të rënë në dashuri me veprat letrare të emigrantëve (politikë dhe ekonomikë) shqiptarë. Kjo, natyrisht, është thënë shumë gjerësisht dhe disa përjashtime të pjesshme kanë të ngjarë të gjenden. Megjithatë, nuk ka dyshim se paraqitjet letrare të emigrantëve shqiptarë nuk gëzojnë interesin dhe prestigjin e shokëve të tyre evropianë, që para nëntëdhjetës ishin në të njëjtin kamp komunist.

Disa shqiptarë, disa prej tyre emigrantë politikë, gjejnë vendndodhjen e tyre dhe arrijnë të integrohen në kulturën e huaj. I tillë është fati i mjaft emrave krijues në Greqi, Kanada, Britani e Madhe, Gjermani, SHBA, etj. Një pjesë e disa autorëve shqiptarë me të vërtetë të suksesshëm që jetojnë jashtë vendit shkojnë në audiencë, aq lehtë dhe kanë filluar të ndjehen lehtësisht mirë.

Pika e pestë e problemeve ka të bëjë me motivimin e botuesve të huaj për të botuar literaturën shqiptare. Jo vetëm librat që janë shkruar nga emigrantët dhe bijtë e emigrantëve, por edhe nga autorë në Shqipëri. Në dekadat e fundit, mundësia për prurje mjaft të mira të shkrimtarëve shqiptarë në botë është zgjeruar dhe kjo është e mirë si për ta dhe për rritjen e vlerave kulturore shqiptare.

Ne përmendim sukseset e shqiptarëve në botë, i gëzojmë ato, jemi krenarë, por jo vetëm se nganjëherë mbesim zë pak. Më rrallë i racionalizojmë ato. Zakonisht, ne arrijmë në zero mbështetjen e shtetit shqiptar dhe atij të Kosovës, mjaftueshmërinë dhe insistimin që suksesi të zgjerohet. Ose thjesht gjërat mbesin në kontaktet personale të autorëve dhe përkthyesve. Arsye të ngjashme inga ajo që ka mbetur nga krijimtaria e shqiptarëve në shekuj e vite, falënderoj Perëndinë, ruhen sot autorë shqiptarë, disa prej të cilëve ende nuk kanë institucion për të tërhequr vëmendjen.

Kam frikë se shkrimtarët me të vërtetë shqiptarë (ende) janë zhdukur. Është e vështirë për mua tu drejtohem shkrimtarëve që prezantojnë diçka të re në literaturën botërore dhe ndjekin të tjerët jashtë hapësirës sonë kulturore. Unë nuk harroj se po shkruajnë në një gjuhë “të vogël” (pak janë ata që shkruajnë direkt në një nga gjuhët botërore); Unë gjithashtu supozoj se letërsia botërore moderne ka ndryshuar dhe duket se nuk ka ngjasje si Joyce dhe T. Mann. Ende është larg tyre.

Megjithatë, librat shqiptarë dalin në botë, shqyrtohen, hyjnë në skema të ndryshme, fitojnë dallime. Për disa të huaj, është ndoshta një çështje prestigji për të zgjeruar gjeografinë e librave që botojnë. Ky zgjerim gjithashtu hap mundësi për autorët shqiptarë që të konkurrojnë për këto territore.

Në vitet e fundit, me vetëdije ose jo, shumë prej artistëve të rinj shqiptarë jashtë vendit dhe ata në vend, duke kërkuar për të tërhequr vëmendjen me një element kategorizues të kohës,  të punës së tyre (jo domosdoshmërisht moderne ose postmoderne) janë dhe për të provokuar një mënyrë kulturologjike të panjohur ose në një tjetër rrugëtim të dëshiruar nga ata që nuk na njohin. Megjithatë, si me vepra të tjera të artit, vëmendja është drejtuar gjithnjë e jo aq shumë në audiencë si një e tërë, por për disa segmente të saj. Kjo natyrisht i jep në fakt një kthim vëmendjes në perceptimin normal të letërsisë. Po institucionet shqiptare a duhet të zgjohen?

Sqarim: Më shumë dhe më të plotë tek libri im studimor në hapësirën 2001-2025, „Letërsia shqiptare: E shkruar dhe e lexuar (?)“ (2025)