Fatmir Terziu: Kur Jani Ricos lexohej bukur nga përkthimi i kujdesshëm i Mato-Zarballës

Fatmir Terziu: Kur Jani Ricos lexohej bukur nga përkthimi i kujdesshëm i Mato-Zarballës

Konteksti historik dhe gjuhësor i përkthimit

Poezia e Janis Ricos u përkthye në vitin 1970 nga dy poetë sarandiotë, Agim Mato „Mjeshtër i Madh“ dhe Andrea Zarballa. Poezia u realizua në një periudhë kur të dy në rolin e përkthyesit dhe si krijues nuk ishin ende të censuruar nga regjimi komunist shqiptar. Ky fakt ka rëndësi të veçantë, sepse i lejon ata të përqendrohen në transmetimin e nuancave poetike, metaforike dhe tingëllore të origjinalit, pa e deformuar mesazhin për shkak të nevojës për konformitet politik. Andrea Zarballa, si njohës i mirë i Gjuhës Greke, e përktheu ad literam nga greqishtja, duke i dhënë bazë të fortë literalitetit të tekstit, ndërsa bashkëpunimi me Agim Maton solli adaptimin më poetik në shqip. Ky proces i dyfishtë, literal dhe stilistik, e bën përkthimin një punë të thellë hermeneutike, që ruan atmosferën, figuracionin dhe ritmin e origjinalit.

Siç më ka pohuar Zarballa, gjatë takimeve poetike në Sarandë, në vitet e mëvonshme, shqipja ka kapacitete të mëdha për të shprehur nocione dhe imazhe që në fillim dukeshin të papërshtatshme. Kjo tregon sipas tij, fleksibilitetin e gjuhës shqipe dhe aftësinë e poetëve për të ruajtur ngjyrat dhe tingujt e poezisë origjinale. Lidhur me këtë gjatë bisedave të lira për Letërsinë në Sarandë, Andrea Zarballa më thoshte se edhe shumë poezi të „Mëhallave të botës“, që janë të  përkthyer nga shkrimtari Spiro Çomora, si „Sonata e dritës së hënës“, tingëllojnë më mirë në shqip.

Tematika dhe motivet kryesore

“Marshi i Oqeanit” është një poezi e gjatë lirike, ku përzihen temat e natyrës, detit, fëmijërisë, kujtimeve personale dhe historisë kolektive të qyteteve bregdetare. Disa nga motivet më të theksuara janë: Deti dhe oqeani, që përfaqësojnë jo vetëm natyrën, por edhe lirinë, udhëtimin, rrezikun dhe misterin ekzistencial. Deti këndohet si një entitet që e tejkalon njeriun, i cili mund të shijojë bukurinë dhe të përballet me rreziqet e tij. Fëmijëria dhe kujtimet: Shumë imazhe lidhen me jetën e hershme – kopshte pranë detit, ëndrrat e pulëbardhave, shikimi i horizontit. Këto kujtime shërbejnë si pikë referimi për identitetin dhe përjetimet emocionale të individit.

Nënë dhe figurat mbrojtëse: Figura e nënës është simbol i sigurisë, i dashurisë dhe i lidhjes me të shkuarën. Poezia përshkruan marrëdhënie të ngushta fëmijë-nënë, duke krijuar kontrast me rreziqet e udhëtimit dhe të detit. Koha dhe përjetësia: Poezia lëviz mes kujtimeve të së kaluarës, ngjarjeve të tashme dhe pritshmërive të së ardhmes. Koha nuk është lineare, por ciklike, ku natyra dhe historia përsëriten në forma të ndryshme.

Figuracioni dhe gjuhësia poetike, struktura narrative dhe kohore

Ricos përdor një figuracion të pasur, i cili i përkthyer nga Mato dhe Zarballa, ruan fuqinë e tij. Disa elementë të veçantë: Metaforat natyrore: Drita që “zhytet në hijen e udhëtimit”, “pulëbardha që thërret në thellësinë e mbrëmjes”, “flakët e bardha të mesditës që djegin zemrat”. Këto metafora krijojnë një dimension të dyfishtë: fizikun dhe emocionalin, duke bashkuar detin, qiellin dhe njeriun në një përvojë estetike të unifikuar. Personifikimi: Elementët natyrorë dhe objektet (deti, reja, vela, pulëbardhat) shpesh marrin cilësi njerëzore, duke i dhënë poezisë një ton meditativ dhe të gjallë. Simbole dhe aluzione: Shumë figura janë të mbushura me kuptime simbolike: këmbanë e kaltër e horizontit si lidhje midis botës tokësore dhe universit të pafund; kryqi i jugut dhe gorgona si lidhje me mitologjinë dhe traditën. Ritmi dhe muzikaliteti: Përdorimi i përsëritjeve, enjambementeve dhe aliteracioneve krijon një lëvizje valëzuese që imiton ritmin e detit dhe lëvizjen e njerëzve në peizazh.

Poezia është e ndërtuar në formë episodike dhe jo lineare. Ajo lëviz midis kujtimeve të fëmijërisë pranë detit, ku dalin në pah imazhet e kopshteve, nënës dhe pulëbardhave, mes udhëtimit dhe përvojave të detarëve ku reflektojnë figura të plakura, që përballen me rrezikun dhe hiri i udhëtimit si edhe me momentet meditative dhe refleksive mbi vdekjen, humbjen dhe vetminë ku reflektojnë varrezat bregdetare, humbja e dallëndyshes, heshtja e natës. Poezia u qëndron përjetimeve të dashurisë dhe lojës së fëmijërisë, varkat, pulëbardhat, lëvizjet e peshkatarëve dhe vajzave në kopshte. Kjo strukturë fragmentare i lejon lexuesit të përjetojë poezinë si një rrjedhë ndjenjash dhe imazhesh që ndërthuren si valët e detit.

Poezia krijon një ndjesi të thellë melankolie dhe përmbushjeje. Lexuesi përjetohet në mënyrë sensoriale: shikon dritat e perëndimit, ndjen erën e detit, dëgjon këngën e detit dhe flautin e luleve. Ky efekt është forcuar nga përkthimi i kujdesshëm i Mato-Zarballës, që ruan ngjyrat, tingujt dhe ritmin origjinal. Ndërkohë, dimensioni ekzistencial dhe filozofik shfaqet në reflektimet mbi kufijtë e njeriut, humbjen, dhe përjetësinë e natyrës, duke i dhënë poezisë një universalitet të fuqishëm.

Pra, “Marshi i Oqeanit” është një poezi me një kompleksitet të lartë estetik dhe filozofik, ku Janis Ricos ndërthur kujtime personale, peizazhe natyrore dhe reflektime mbi udhëtimin dhe ekzistencën. Përkthimi i Agim Mato dhe Andrea Zarballës e ruan këtë kompleksitet duke përdorur shqipen në mënyrë të pasur dhe të gjallë, duke transmetuar nuancat e tingullit, metaforës dhe ritmit. Poezia reflekton lidhjen e ngushtë midis njeriut dhe detit, fëmijërisë dhe kujtesës, duke krijuar një ndërthurje të rrallë mes realitetit dhe imagjinatës, midis të kaluarës dhe të ardhmes, midis heshtjes dhe tingullit. Në këtë mënyrë, “Marshi i Oqeanit” mbetet një shembull i shkëlqyer i poezisë bashkëkohore europiane që, përmes përkthimit të kujdesshëm, merr një dimension universal dhe mbetet një kënaqësi estetike dhe intelektuale për lexuesin shqiptar.

Fragmenti origjinal (greqisht)	Përkthimi në shqip	Metoda e përkthimit	Koment shkencor
Λιμάνι τη νύχτα, φώτα βυθισμένα στο νερό, πρόσωπα χωρίς μνήμη και συνέχεια	Limani natën, drita të mbytura në ujra, fytyra pa kujtesë dhe pa vazhdimësi	Adaptiv literal me pasqyrim poetik	Përkthimi ruan imazhin e detit dhe dritës që pasqyrohet në ujë, duke përdorur një strukturë që imiton rrjedhën e origjinalit. Fytyrat “pa kujtesë dhe pa vazhdimësi” ruajnë simbolikën e kohës së humbur dhe të vetmisë.
Στρατιώτες με κράνη ανάμεσα στη νύχτα και το κάρβουνο	Si krahët e thyer të engjujve mëkatarë, ushtarët me helmeta midis natës dhe qymyrit	Stilizues, metaforik	Përkthimi zgjeron metaforën origjinale, duke e bërë më dramatik dhe poetik. “Si krahët e thyer të engjujve mëkatarë” krijon një kontrast moral dhe vizual që nuk ishte eksplicit në greqisht.
Είχαμε έναν κήπο δίπλα στη θάλασσα. Από τα παράθυρα γλιστρούσε ο ουρανός	Kishim një kopësht në anë të detit. Nga dritaret rrëshqiste qielli	Literal me adaptim stilistik	Përkthimi ruan hapësirën fizike dhe ndjesinë e lëvizjes së qiellit. Fjalia është e thjeshtë, por e fuqishme emocionalisht, duke krijuar një atmosferë nostalgjike.
Ένα γλαροπούλι με καλούσε στο βάθος του δειλινού	Një pulëbardhë më thërriste në thellësinë e mbrëmjes	Literal	Përkthimi ruan thjeshtësinë dhe lirizmin e figurës së zogut që udhëheq personazhin drejt përjetimit emocional. Zgjedhja e “pulëbardhë” ruan tingullin dhe simbolikën poetike.
Ακούσαμε το τραγούδι της θάλασσας και δεν μπορούμε να κοιμηθούμε	Dëgjuam këngën e detit dhe nuk mundemi më të flemë	Literal	Përkthimi ruan thjeshtësinë.

Përkthimi shpesh zgjeron metaforën origjinale, duke i dhënë më shumë ton liriko-emocional.

Ritmi dhe tingulli ruhet në mënyrë të ndërgjegjshme, duke reflektuar lëvizjen valëzuese të ujit dhe ritmin e narrativës.

Imagjinata dhe simbolika mbeten të fuqishme; metaforat e detit, pulëbardhave, dritës dhe maleve janë ruajtur ose pasuruar.

Përkthimi tregon përshtatjen gjuhësore, ku shqipja përdoret për të shprehur nocione që nuk janë të zakonshme, duke shfaqur potencialin e saj të madh poetik.

JANIS RICOS: “MARSHI I OQEANIT”

Limani natën,

drita të mbytura në ujra,

fytyra pa kujtesë dhe pa vazhdimësi

të ndriçuara nga prozhektorët kalimtarë të anijeve

                                të largëta

dhe pastaj të zhytura në hijen e udhëtimit

ashtu si direkët e vaisur me llamba ëndërrash të

                                                                 varura.

Si krahët e thyer të engjujve mëkatarë

ushtarët me helmeta midis natës dhe qymyrit.

Ikën ngjyra nga fytyra e ditës

dhe drita nuk gjen një statujë

të futet në të, të fitojë lavdi,

të qetësohet.

Kishim një kopësht në anë të detit.

Nga dritaret rrëshqiste qielli

dhe nëna e ulur në fron qëndiste arat e pranverës

me pragjet e hapura të shtëpive  të bardha,

me ëndërrat e pulëbardhave në çatinë prej kashte.

Ti s’kishe ardhur akoma.

Shikoje perëndimin dhe të shihja –

një shkëlqim i trëndafiltë në flokët e tu,

një buzëqeshje hieje thellë në det.

Nëna më mbante duart,

por unë prapa supit të saj të butë,

prapa flokëve të saj të zbehta,

të shtruara, me një erë durimi dhe fisnikërie,

shikoja serioz detin.

Një pulëbardhë më thërriste

në thellësinë e mbrëmjes

atje në vijën e përthyer, të kaltër të maleve.

 Pardje varrosëm dallëndyshen e parë

të shoqëruar me flautet e trishtuara të luleve.

 Pastaj fëmijtë ndenjën vetëm

Prapa dritares së mbrëmjes

Dhe shikonin diellin që vdiste.

Prapa murit të bardhë të oborrit

Zgjohej rruga

Dhe, gjersa shkrihej drita e artë atje larg

ngjitej hieja e madhe e maleve

me hapin e heshtur të vdekjes

deri në duart tona të bardha,

deri në zemrën tonë,

deri në fytyrat tona të përulura.

 Nënë,

Kush i bie

Këmbanës së kaltër të horizontit?

Reja e argjentë pranë hënës

Detarë të plakur,

që s’kanë barka, që s’kanë më rrjeta

janë ulur në shkëmbinj

dhe tymosin në llullat e tyre

udhëtime, hije dhe pendim.

Por ne

nuk dimë asgjë

nga hiri në kënaqësinë e udhëtimit.

Njohim udhëtimin

dhe gjysmërrethin  e bardhë të horizontit

që është si vetulla e egër e perëndisë së detit.

Hidhemi në varka.

Zgjidhim litarët dhe i këndojmë detit

duke shikuar renë e argjëntë

pranë hënës pranverore.

Cili qytet i diamantë

fle prapa maleve?

Cilat drita dridhen në natë tutje

dhe na thërrasin?

Dëgjuam këngën e detit

dhe nuk mundemi më të flemë.

Nënë,

mos ma mbaj dorën.

Ngjyra mëngjezi të shkrira në ujë.

Zjarre perëndimesh në krahët e pulëbardhave.

Pragje të hapura për hapin e natës.

Dhe sipër gjumit të gurit

kënga e detit

futet nga dritaret e vogla

dhe skicon kopështe, shkëlqime dhe ëndërra

në xhamet e heshtura, në ballet e fjetur.

Zemër e respektueshme;

zemër fëminore që s’dyshon,

që kurrë nuk mohon.

Të xhveshur u ndeshëm sipër rërës në mesditë,

më shumë për t’u përqafuar se sa për t’u ndeshur,

më shumë për t’u ndeshur se sa për të fituar,

vetëm për të fituar.

Flokë të krypur,

këmbë të djegura nga dielli,

mërmëritja midis të puthurës,

deti tej ankthit tonë.

Mesditët zbresin duke gumëzhitur

të mbulojnë me flakët e tyre të bardha

shtëpitë e peshkatarëve,

të djegin zemrat që nuk kundërshtijnë.

Dëgjo këngën tonë, nënë,

këngën e udhëtimit të ri.

Ti që qan vdekjen nuk na njeh.

Deti nuk qan –

këndon.

Mbarimi i meshës së të dielës.

Oborr i lyer me gëlqere;

përballë detit këmbanorja e heshtur,

që kumbonte në kujtim të marinarëve të vdekur,

tani qesh nën diell.

Në buzë kemi cigarishten e babait,

nën xhaketë, në kraharor,

i qëndisur kryqi i jugut

dhe gorgona e lashtë.

Fanellë e kaltër marinari

e mbyllur deri në grykë

dhe kur na shikon vajzëria

hapin tonë e bëjmë të gjerë e të matur

si të kapitenëve që kanë bredhur botën.

Por, ndërsa na përshëndesin butësisht shtëpitë e qeta

me kulprën e përdredhur nëpër murin e bardhë,

do të futet prapë midis nesh

të na mundë edhe një herë akoma

shkëlqimi i detit të madh.

Ej, kapidan!

Haje shpejt e shpejt bukën tënde të thatë

me ullinj

të zhytur në kripë e në diell

mbi shkëmb.

Erdhi koha të hapim velat.

Kur marrim frymë

fryhet vela e bardhë e zefirit

dhe rrudhat e tij të ndriçuara valëzojnë

deri prapa kraharorëve të lumtur

të maleve të largët.

Nuk ka kufi zemra jonë

që dashuroi detin.

Një flamur shëndeti

i gozhduar në gur

përshëndet qiellin, duke lëkundur sipër njerëzve

hije të mëdha freskie

prej detit mëngjezor,

me vela të bardha dhe ishuj

të lulëzuar në mes të majit.

... Jashtë, në viset diellore, pranë detit,

tryeza jonë e mbrëmjes

në të cilën njomte bukën e drunjtë pranvera

dhe hëna pikturonte fshehurazi

në këto enë greke prej balte

skena nga Troja.

E dije që do të iknim, nënë,

dhe  kripje darkën tonë me lotë,

kokëulur dhe e trishtuar nën yjet

dhe në prevazet e ishujve psherrëtinin vajzat

që ishin fejuar me Odisenë.

Ktheheshim në darkë

me duart e përgjakura dhe me gjunjët  e thyer

duke sjellë prenë e lodhjes –

figura uji që mohojnë trajtën,

tinguj të trëndafiltë të buzëmbrëmjes.

Atje poshtë, në hijen e varreve bregdetarë,

sytë tanë fëminorë nuhasnin heshtjen,

dëgjonin flautin e bukurisë

që ngushëllon ballin e trishtuar

dhe justifikon të përjetëshmen.

Fluturimi i zogjëve të detit

në shpellat e heshtura  të shkëmbinjëve,

trajtat e ëngjëjve

të qëndisura me yje në thyerjen e ujit

pranë rezistencës së guriçkave,

në hijen e gjelbërt të malit,

në sytë e zmadhuar të djemëve të menduar.

Kishin ardhur në mëngjez anijet

të ngarkuara me grurë, qymyr dhe verë.

Ti hodhe bukën, verën dhe qymyrin

dhe ngele i xhveshur në mes të detit.

Çasti kishte ngjyrën e një margaritari të fshehtë

të zhytur në mendimin e agimit,

në zërat e largët të mbushur me rrezik e premtim.

 Pe trupin tënd në ujra

dhe dashurove ujrat duke harruar trupin tënd.

 Gjithë natën kemi qarë

përkulur mbi arkivolin e bardhë të një pulëbardhe.

 Gjumi i rëndë në të gdhirë

në historinë e guackave;

të tretur qirinjtë në kishën e detit.

Dhe ishte anija që na priste

me bashin drejt dritës së mëngjezit.

Fli sonte me zemrën e hidhur

si buka e peshkatarëve në furtunë.

Nesër do të çrrënjosim kryqet e varreve bregdetare

të gdhendim sanalle fëminore,

të gdhendim statuja të detit,

për të mbushur shtëpinë që shkretohet.

Direkë të humbur, tymra të zhytur

pas pjerrësisë  së heshtur të horizontit

që ngjan si gjuri i nënës që dremit.

Një faltore e vogël vetmie

në shiun e mbrëmjes

iknostasi i shën Nikollës në breg të detit

ku qëndron vjeshta të lëshojë një gjeth të verdhë

ndërsa zhurma e furtunës largohet

në rërën e zbehtë,

në dritën e përlotur të yjeve

të shtatorit të heshur.

Në shtëpizën e gjelbër të bregut

na gjeti të vetmuar dimri.

Nga dritarja pash të largohen

nga plazhi njerëzit e fundit

dhe sanallaja e vogël

me ndënjset e boshatisura.

Për pak do të vijë

shiu i trishtuar

të lajë emrat lirikë

dhe skicat fëminore

nga sanallet e verës.

 Pemët e limanit dridhen

të përkulura dhe të vetmuara

në muzgun e plaçkitur

si statuja të drunjta të verës.

 Ku shkoi orkestra e vajzave të vogla

në kopështin pranë detit,

ku mbrëmjeve pinin marinarët

midis pemëve

dhe kërcisnin këmbët në ajër

për një flori hëne?

O zot, të falenderojmë

që ngelëm kështu të trishtuar,

që të mund  të shikojmë pa frikë

qiellin, të qetë e të pafund

si hapësira,

të harruar e të panjohur si e  panjohura.

Fëmijë të  heshtur e të menduar

me qerpikë të kripur,

me sy të mëdhenj e të kaltër

kalojnë të ndrojtur në qytete të mëdha

nën spitale që bien erë gjumi e djerse,

nën pallate që tymosin gjak, natë dhe rrëmbim.

 Nënë,

ku është dora jote

të dëgjojmë agimin dhe detin,

të ngrohim vetminë?

 Prapa mureve na përgjojnë dyert

me gojë të hapura netëve.

Heshta që shkëlqejnë – një hënë me kokë të prerë.

 Zot, o zot,

dhe ne këtu

në mes të rrugëve të mëdha

të trishtuar dhe të pamundur

me trastën e zbrazur në duar

me një kafaz bilbilash në shpinë,

me kujtimin e gjerë për detin.

Djalë zeshkan me sy të kaltër,

me flokë të dëndur

që i ka krehur deti,

djalë me hapin tënd papërgjegjësi,

që kurrë nuk pyesje tokën,

djalë krenar që mohoje

kishën e së dielës,

që ndërtoje balona dhe anije

me fletoret e aritmetikës,

e mban mend kapedanin plak

që harroi limanin duke shikuar yjet,

që të fitojnë prapë rininë

duke i kënduar detit?

 Kështu,

në kohën që na linte

buzëqeshja e fundit e natës

dhe s’kishim anije tjetër që të largoheshim

dhe ishin limanet pa fenerë

dhe pa pasagjerë

takuam hijen tonë, o djalë i detit,

të takuam ty

me një hënë pranverore në duar,

duke ecur i vetmuar anës detit,

midis shkëmbinjëve

që sodisin qetësisht gaforret dhe fokat.

Kështu, të vetmuar e të vetmuar

si një zog paqësor oqeanik

i ngopur me shkëlqime dhe heshtje,

i shkretuar nga nata dhe dashuria.

 Zot, o zot,

më sill prapë robën e kaltër të të falurit,

më sill prapë zemrën që të mund të qaj

për plagën e një xixëllonje,

kur këmbanat e ishullit tonë

do të lajmërojnë sipër detit

naivitetin e bardhë të së dielës,

paditurinë tonë të humbur,

shëndetin tonë të humbur.

 Në dritaret e vogla të anëdetit

do të lulëzojnë prapë dashuritë

dhe lulekumbonat

dhe do të vijë një Krisht i vogël

të na marrë prej dore

të luajmë gjithë pasditen nën kulprat

bashkë me pulëbardhat, me erën e detit

dhe me diellin.

 Kumbimi i qetë i ujit të lehtësuar,

ecja e ndrojtuar në kumin e peshkatarëve –

fëmijët flenë në varkat

dhe ëngjëjt lahen në gjumin e tyre.

Erë e barit dhe e yjeve.

Duart tona të lodhura

të spërkatura me vesën e re

dhe flokët tanë që kundërmojnë

me hijen e dhimbjes së djeshme.

 Nuk ka kufi bota, nënë.