Fatmir Terziu: Diskursi i poetit Sabit Rrustemi, ose kur poetika bëhet ekzistencë

Diskursi i poetit Sabit Rrustemi, ose kur poetika bëhet ekzistencë

(Ai është një kumt i papritshëm, një përmendore e vogël e asaj çka poeti e ka bartur gjatë gjithë krijimtarisë së tij: Shqipërinë si frymë, si kujtesë, si erë.)

„SONTE

Seç po fryn nji erë Shqipërie

gjerë e gjatë k'saj Dardanie...“

(Sabit Rrustemi: 12 tetor 2025)

Në leximin tim të parë, e quajta „Sonte“ një preambulë e një date, e një dite, e një ore, e një minute, e një sekonde, e disa shekujve. Dhe ende mendoj kështu. I thjeshtë, i momentshëm, varg-shkurtër, i vogël, i shkruar me delikatesë, me fjalë të thjeshta dhe një ndjenjë të madhe poezie, vargu plotëson poetikën e poetit Sabit Rrustemi nga „Ku i la lisat era“, „Besoj në një diell“ e deri tek, „Për dashuri kurrë s’është vonë”, pra mes një duzine botimesh. Ai i rafinon fjalët dhe heshtjet deri në pikën e brishtësisë. Ai arrin stilin përmes privimit. Një refuzim i të tepërtës, pastaj i të pranuarës përgjithësisht, pastaj (deri në një farë mase) i të kuptuarës përgjithësisht, i gjithçkaje pa të cilën mund të bëjë. Për sa kohë që mbeten vibracionet që nuk mund t'i dyshosh, pjesët e besimit, pikat thelbësore të vetes: tkurrja në gjënë më të thjeshtë për të cilën mund të jesh i sigurt. Kështu u shfaq „Ku i la lisat era Rilindja“, Prishtinë, libër ky i dorëzuar që në vitin 1981, redaktuar nga Ali Podrimja, duke strehuar fragmentet e jetës së bashkëngjizur me rrënjët atdhetare në solipsizëm dashuriplotë.

Poezitë, frazat dhe imazhet e poezive të tij janë plotëse, dhe jo fragmentare (dhe jo me pretendimin e të heshturës), tekstet e tij të ndjeshme nuk mund të jenë të njëjta, por me më shumë fjalë dhe lidhje më të qarta. Dyshoj se rruga drejt saj ka kaluar përmes një pune të pamëshirshme privimi, se ndjesia e poezive ka qenë në krijim e sipër për një kohë të gjatë: disa libra të mëparshëm, fjalime dhe heshtje të panumërta, shfaqje dhe fshehje, për të arritur në atë ndjesi se, duke lexuar, arrijmë në fund të poetikës, ku ajo bëhet ekzistencë. Dhe ku ajo fillon të flasë për veten.

Poezia e Sabit Rrustemit, siç dëshmojnë këta tre vargje të shkruara më 12 tetor 2025, është një poezi që e tejkalon momentin për ta shndërruar çastin në kujtesë, përjetimin në përbashkësi dhe fjalën në hapësirë të mendimit. Vargu i tij është i shkurtër, i përmbajtur, por me një dendësi emocionale dhe semantike që hap udhë drejt shtresimeve të thella identitare e estetike. “Sonte”, në leximin e parë, mund të duket si një përshkrim moti shpirtëror; në leximin e dytë e të tretë, ai kthehet në një preambulë kohësh—të një dite e një ore, por edhe të një shekulli. Ai është një kumt i papritshëm, një përmendore e vogël e asaj çka poeti e ka bartur gjatë gjithë krijimtarisë së tij: Shqipërinë si frymë, si kujtesë, si erë.

I privuar nga e tepërta, i pasur me thelbin

Poezia e Rrustemit është poezi e privimit të qëllimshëm: larg fjalës së tepërt, larg zbukurimit të kotë. Ajo është poezi e heshtjes, por një heshtje që flet. Nga libri i parë “Ku i la lisat era” (1981), i redaktuar nga Ali Podrimja, e deri te vëllimet e fundit, Rrustemi ka ndërtuar një poetikë të përqendruar rreth thelbit të përjetimit: rrënjët, dheu, njeriu, dashuria, Atdheu. Ai i rafinon fjalët dhe imazhet deri aty ku metafora bëhet organike, deri aty ku fjala nuk shpjegon, por rrëfen. Është rruga e “privimit të pamëshirshëm”, siç e ka quajtur vetë kritika, që e çon poetin drejt një forme ideale të thënies. Përmes refuzimit të së zakonshmes, ai shkon drejt një të vërtete të brendshme që s’mund të thuhet ndryshe.

Në këtë kuptim, Rrustemi nuk shkruan thjesht poezi: ai ndërton një mënyrë të të jetuarit përmes poezisë. Për të, poetika bëhet ekzistencë.

Krijimtaria: një univers i shumëfishtë artistik

Korpusi i tij letrar, i ndërtuar përgjatë katër dekadave, përfshin poezi, tregime, prozë dokumentare, ese dhe botime të natyrave të ndryshme. Veprat si “Besoj në një diell” (1992), “Variacione për lirinë” (1997), “Paqja e brishtë” (2007), “Grafite nënlëkurore” (2015) apo “Për dashuri kurrë s’është vonë” (2017) dëshmojnë jo vetëm evoluimin e stilit, por edhe të mendimit poetik. Preokupimet e tij ndryshojnë nga lirika dashurore drejt lirizmit atdhetar, nga meditime ekzistenciale drejt reflektimit dhe kujtesës kolektive. Ai mbetet poet i fragmenteve të jetës, por gjithnjë duke i shndërruar fragmentet në tërësi, çastin në univers.

E veçanta e diskursit të tij qëndron te aftësia për të bartur njëkohësisht përvojën e zemrës dhe përvojën e dheut. Rrustemi është nga ata poetë për të cilët poezia është gjithmonë e lidhur me tokën, me rrënjën, me kujtesën e vendit—por jo si nacionalizëm deklarativ, por si gjuhë intime e qenies.

Poezia si histori personale dhe kolektive

Rrustemi është njëkohësisht poet dhe qytetar aktiv, i angazhuar në jetën publike. Funksionet e tij politike, veprimtaria në institucione, puna si editor dhe drejtues i aktiviteteve kulturore—të gjitha këto janë shtresa të rëndësishme që ndërfuten në poetikën e tij. Por poezia e tij nuk shndërrohet asnjëherë në pamflet; ajo mbetet poezi. Ajo mban brenda të njëjtën butësi, të njëjtin ton meditativ, të njëjtën maturi të fjalës.

Vitet e angazhimit të tij – nga parlamenti deri në jetën kulturore – nuk janë çarje, por vijimësi e një përpjekjeje të brendshme: të krijojë një lloj gjuhe të përbashkët mes tij dhe të tjerëve. Poezia e tij është po aq politike sa është edhe personale, sepse politika e tij është politika e njeriut, e shtëpisë, e rrënjës.

Zëri i një tradite, ritmi i një moderniteti intim

Në poezinë e Rrustemit gërshetohen dy linja: tradita (me imazhe të tokës, lisit, nënës, shtëpisë) dhe moderniteti (me procese të ndërgjegjes, reflektimit, kërkimit të brendshëm). Ai ndërton poemën si murale shpirti – një term që vetë e ka përdorur në një nga librat e tij – ku çdo varg është pjesë e një tabloje më të madhe.

Teksti i tij nuk rrëfen, por sugjeron; nuk peshohet në fjalë, por në heshtjen që ato lënë pas. Për këtë arsye, ai mbetet i dallueshëm në poezinë bashkëkohore shqiptare: për mënyrën sesi arrin të jetë njëkohësisht minimalist dhe i thellë, i butë dhe i fuqishëm, i përmbajtur dhe i hapur ndaj shumë leximeve.

Një poet i çmimeve, por mbi të gjitha i lexuesit

Lista e çmimeve të tij – e gjatë, e fituar përgjatë dekadash – është dëshmi e pranimit kritik, por edhe e qëndrueshmërisë së vlerës së tij estetike. Rrustemi ka qenë i pranishëm në antologjitë më përfaqësuese të poezisë moderne shqipe, një shenjë kjo e pozitës së tij si një zë i rëndësishëm në letrat shqipe.

Megjithatë, çmimi më i madh i tij mbetet leximi i heshtur i mijëra lexuesve që e gjejnë veten në poezinë e tij—në një metaforë të rrënjës, në një diell të besimit, në një dashuri që “kurrë s’është vonë”.

Konkluzon: Kur poezia merr frymë si njeriu

Rrustemi është ndër ata poetë të rrallë që arrijnë ta kthejnë poetikën në mënyrë të të qenit. Vargu i tij nuk është vetëm art, por edhe frymim. “Sonte”, poezia e shkurtër që e hap këtë shkrim, është simbol i këtij frymimi: një erë Shqipërie që lëviz nëpër Dardani, duke rikujtuar se poezia mund të jetë njëkohësisht kujtesë, atdhe, ndjenjë, por edhe thjesht ajër. Në fund të fundit, kjo është arsyeja pse diskursi i Rrustemit mbetet i veçantë: sepse në të, poetika nuk është vetëm formë; është mënyrë e të jetuarit. Është ekzistencë.