ENVER KUSHI: AROMAT E TRËNDAFILIT TË ZI

1.

       E kam mbajtur gjatë në duar( një fjali qëmund t’I bashkëngjitësh fjalën“ fëmijë”), siç mban nëna foshnjen e sapolindur deri sa zë këmbët. Fjalën e kam për një fëmijë tjetër, librin, në kuptimin metaforik. Dhe në rastin konkret për librin me prozë të shkurtër “Trëndafili i Zi”, i shkrimtarit Resmi Osmani.

 Edhe libri, ashtu si fëmija, ka fazat e tij, që nga ngjizja dhe deri tek ardhja në jetë apo lindja. Megjithatë me librin kemi një lloj tjetër ngjizje, formimi të embrionit, rrahjet e para të zemrës, zhvillimi e deri te lindja. Është një proces krijimi, ku ndërthuren apo ngjizen shpirtërorja me materien, realja me irealen, fjala si lëndë e parë, që formëson shpirtërisht apo i jep frymë librit.

Këtë foshnje të sapolindur, të pagëzuar me emrin disi të veçantë “Trëndafili i zi”, Resmi Osmani ma dha për ta lexuar dhe disa javë më pas, kur i telefonova duke e uruar, aipasi më dëgjoi me vëmendje, më tha se dëshironte që të bëja parathënien.Dua që parathënia jote të jetë si udhërrëfyes për lexuesin, shtoi . . . Nuk e mbaj mend se kur e kam bërë këtë bisedë me Resmi Osmanin. Ndoshta ka qenë nëntori i tërmetit, pra ai i vitit 2019. . . Ose fillimviti 2020, prologu i një tronditje tjetër jo vetëm shqiptare, por botërore, që lidhet me

Covid-19.

E thashë edhe në krye të herës, se këtë libër e kam mbajtur gjatë në duar, që kur ishte “foshnje” e sapolindur.

Në ditët e ftohta të dimrit, pastaj në netët e bukura të pranverës ose në mesnetët me hënë të plotë të verës, kam lexuar dhe rilexuar tregimet e “Trëndafilit të Zi”.Dhe pastaj librin e printuar me A-4 e  lija në një kënd të bibliotekës, për t’u rikthyer ditë ose javë më pas, kur dëgjoja zërat e tij. Sepse librat kanë zërat e tyre që vine herë-herë si dallgëzime detesh, ujërash lumenjsh a përrenjsh, erëra të buta apo të vrullshme stinësh, 

                                                                                                                 II

shpërthimesh rrufesh ose zëra yjesh. E mbi të gjitha janë zëra t njerëzore ose polifoni zërash të personazheve.Më duket se Markesi i madh, në një nga shkrimet e tij ka folur për zërin e shkrimtarit në libra. . . Kështu më ka ndodhur me leximet dhe rileximet  e tregimeve që tashmë lexuesi e ka në duar këtë libër.

Ç’është trëndafili i zi, emrin e kësaj luleje të veçantë, që autori e përzgjodhi si titull të këtij libri me prozë të shkurtër?Thonë se simbolizon humbjen e dashurisë dhe tretjen e saj në eter. Ai çel në pranverë dhe ka një aromë dehëse, siç e ka edhe dashuria. Po pastaj? Ajo aromë tretet, shpërndahet në ajër. Humbet, duke lënë pas ashtu si në dashuri, vetëm kujtime të trishta të tretjes së saj.

TEKST 

      Kam  lindur nën shenjën e një ylli dhe jam mbretëreshë. Janë këto dy arsye përse këshilli i të urtëve ka vendosur që duhet të martohem me një princ me gjak hyjnor . . .

. . . Nga lajmet që sjell era dhe karvanet dhe fati im u fanit si një dritë, si një zjarr dhe mori rrugën nga perëndimi i largët për në lindje. Ky diell lind andej nga perëndon. Quhet Aleksandër. Mbreti i ushtrisë së bardhë. Ka kapërcyer detet dhe është nisur të pushtojë dhe sundojë botën. E prita të zbriste me ushtrinë në Nubia, në viset e mia. U gatita për luftë, t’i rrëfeja kush isha e ç’mund të bëja, por ai nuk erdhi. Thonë se është i ri, trim i çartur. Me trup atleti e bukuri gati femërore.Orakulli i Amon  Ra, Mbretit Diell në oazin e Shivës

të shkretëtirës libiane, kur e pyeti: “Unë Aleksandri, mbreti i maqedonasve, a jam biri i Zotit?”, i ishte përgjigjur: Po. Ti je biri i Zotit!”

                                                                                                             III   

         TEKST SHTESË

. . .  Ti je biri i Zotit, i shpallur faraon i Egjiptit, mbret i ushtrive ngadhënjyese, kurse unë jam mbretëresha e dashurisë, nuse yjesh. Quajmë si një dhuratë që ta dërgojnë Zotat. Erdha në kërkim të dashurisë hyjnore. Unë, po ta dëshirosh, do të të jepem. Nënshtromë! Bëj që të ndihem grua!

          . . . Aleksandi u trondit . . . Të tillë bukuri, me harmoninë e trupit dhe të formave gjer në përsosje te një grua, ishte e para herë që e shihte. . . Një nuse yjesh.

2.

 “Nubia dhe Aleksandria e Egjiptit, 331 para erës së re”. Kështu nis rrëfimi legjendë “ Trëndafili i Zi”. Me një fjali pa folje, ku jepen dy vendngjarjet e këtij tregimi; viti, pra shtrati kohor i ngjarjes. Dhe menjëherë, pas këtij saktësimi gjeografiko-kohor, befas shfaqet lumi Nil. Nili hyjnor dhe dielli në perëndim. Shkrimtari, me penelata të shpejta, si në një pikturë hedh ngjyrat e qiellit: nga e kuqërremta që shndërrohen në portokalli- vjollcë dhe tisin e mungëtirës që mbulon dheun me mbretërinë e natës. Edhe një hënë gati-gati përtace, rreth së cilës shfaqen Ayjet. Të gjithë  këtë tablo gati-gati fluide dhe si të shkëputur nga toka apo qiellore, autori e ul menjëherë në tokë, kur shkruan: “ Mbretëresha Kandaçe, pas një dite të lodhshme, në krye të ushtrisë, e lehtësuar nga armët dhe stolitë doli në ballkonin e katit të dytë të pallatit mbretëror të Meroës për t’u freskuar.( Është një imazh që mua më kujton Homerin, kur përshkruan Helenën e bukur, që del në bedenat e murit rrethues të Trojës dhe hedh vështrimin tutje në horizont, ku duket deti dhe çadrat e ushtrisë helene).

Mbretëresha afrikane, me emrin tingëllues Kandaçe, me një bukuri përrallore dhe aromat e trëndafilit të zi,”la mbi parmakun e mermertë

                                                                                                           IV

pelerinën, pastaj tunikën dhe mbeti thuajse e zhveshur”. Ajo do që t’u flasë natës, yjeve, henës që po lind dhe shpirtrave të të parëve, që përfytyron dhe i ndjen si lëvizin nëpër natë: edhe si erë, edhe si zogj, edhe si flutura, edhe si engjëj, edhe si demonë.

           Në këtë atmosferë mistike, rrëfimi i saj është prekës, i mbushur me ajër të pastër, qiej, lumenj, erëra të buta,mistere, të panjohura. Ajo jeton mes lluksit, por nuk është e lumtur: e varfër në mes të arit, xhevahireve dhe kamjes e begatisë. Ka një bukuri verbuese, por nuk ka sy që ta admirojnë e ta gëzojnë. Askush nuk guxon t’i afrohet, sepse “i djeg zjarri im”. Dashuria për të është një mirazh dhe një ëndërr zhuritëse.

TEKST

Thonë që jam e bukur, më e bukur edhe se Nefretiti, paçka që jam e zeshkët si gjithë gratë e popullit tim. . . Kur duan të rrëfejnë bukurinë time, më quajnë me emra, që më miklojnë dhe përkëdhelin vetëdijen: Trëndafili i Zi i Shkretëtirës, Perla e Zezë . . . E di. Jam e bukur. Shtati im është i hedhur si bredhat e Libanit. Flokët e zeza, të derdhura mbi shpatulla shkëlqejnë si pendët e korbit. Balli i lartë ndrin si kurora e artë, që më zbukuron kryet. Vetullat si harku i ylberit, sytë e zez kanë dritën e diellit, me qerpikët si krahu i dallëndyshes. Hunda e drejtë, e fisme flegra-ngushtë, është  vetë hijeshia. . . Zëri im tingëllon si këmbanë argjendi dhe lumturon atë që e dëgjon. . .  Qafa si e gazelës. Dy sisët si dy kodërza. . .  Beli i ngushtë sa mund të shkohet unaza . . . Lëkura e trupit tim ka butësinë e mëndafshit dhe aromën e myshkut . . . Ka dy vite, që gratë e pallatit dhe skllavet e fisme

                                                                                                                                                                                V     

etiopiase më përgatisin për martesë: pas banje, përditë më lyejnë me vajra aromatike, me mirrë të shtrenjtë nga Arabia, vaj trëndafili dhe me kremra e melheme pastruese.  . . . Për çdo hënë të re, lutem e i bëj dhurata, blatime e fli Zotit Amon-Ra në tempullin e tij, që të dërgojë tek mua princin e dëshiruar, por ai ende hesht. Princi nuk po duket dhe unë mbetem e virgjëra e dënuar . . .

3.

 Trëndafili i Zi, vendos të rrugëtojë drejt Egjiptit për të takuar princin e ëndrrave të saj, Aleksandrin e Madh, që ka rënë në dashuri, ende pa e njohur nga afër, me vegimin dhe përfytyrimin e tij. Pena e shkrimtarit Resmi Osmani, me mjeshtri jep këtë rrugëtim, shoqëruar me përshkrime mbresëlënëse, që të mbeten gjatë në mëndje. . . Karvani, me skllevër të fuqishëm që mbanin mbi supe vigun e mbretëreshës. Pararoja dhe pasroja e ushtarëve kalorës të gardës. Shtjella e pluhurit. Një shqiponjë shkretëtire që fluturon mbi ta. Pastaj gazelat dhe sutat, që të fshehura prapa shkurreve të savanës, që ndjekin me sy të habitur karvanin.

Edhe luani, mbreti i savanës, sheh rrugëtimin e mbretëreshës së njerëzve. . . . Anija mbretërore nëpër rrjedhën e ngadaltë të lumit . . . Netë të kthjellta, yje. Syri i hënës që duket sikur sodit me habinë e përjetshme tokën e mugët. Të gjitha këto, të dhëna nëpërmjet vështrimit të mbretëreshës Kandaçe, që e mbështjellë me një pelerinë të lehtë dhe tunike të shkurtër, e ulur nën tendë, mbi një lëkurë leopardi, sodit brigjet e lumit Nil . . . Janë ditë dhe netë të tëra udhëtimi, për të arritur në një botë tjetër të mbushur me tempuj, obelisk, kollonata gjigande, statuja  të faraonëve, përjetësuar e ngurtësuar me gurë, mistere dhe mistike. . .

Pikërisht këtu, kur dielli ishte në të perënduar, rojet e mbretërisë tjetër, u prinë karvanit të mbretëreshës, për në fushimin e Aleksandrisë, ku gjendej ai, Aleksandri i Madh.

                                                                                                              VI   

  Aleksandri shfaqet në një moment, kur në praninë e arkitektit Dinokrati nga Rodi, që ka hapur mbi një tryezë të ulët rrotullat e papiruse me planvendosjen e qytetit të ardhshëm, ku bien në sy rrugët e gjëra dhe katroret e vendosjes së ngrehinave të kultit, atyre shpirtërore, biblioteka, mauzeleu, qendra tregtare dhe atyre private, porti dhe fari i ishullit. . . Do të ishte një qytet madhështor, më i bukuri i mesdheut. Ai do të përjetësonte emrin dhe lavdinë e tij.

Dhe në muzg, kur ishte projektuar qyteti i ardhshëm i Aleksandrisë, shfaqet ajo, e lindura nën shenjën e një ylli, ku përballë“ birit të Zotit, i shpallur faraon i Egjiptit, mbret i ushtrive ngadhnjyese, guxon të heqë pelerinën e pastaj tunikën”. Lakuriqsia e saj,si një shtatore mermeri i zi, me njërin gju pak të përthyer dhe duar të kryqëzuara nën gjoks, si statujë e gjallë, më e bukur se Nefretiti, njëperlë e zezë, përballë njeriut më të fuqishëm të botës, e trondit Aleksandrin. Ishte hera e pare që shihte të tillë bukuri, me harmoninë e trupit dhe të formave gjer në përsosje. Ishte një nuse yjesh . . .

Po më pas si rrjedhin ngjarjet në këtë tregim të mrekullueshëm?Lexojeni dhe  jam i bindur se kur do ta përfundoni, do ta lini hapur librin në këtëfaqe. Ndoshta do të hapni perdet edritares për të hyr ëdrita e ditës ose ajo e hënës, nëse do të jetë natë. Ndoshta do të dilni në ballkon, për të pare pamjen që shfaqet . . . Dhe nëse jeni  në ndonjë avion në lartësinë mbi 10 mijë metra, do shikoni orën dhe  i (e) hutuar do të pyesni: “ Ku jam? Ku jam? . . . Po ndjej aromën e Trëndafilit të Zi . . . Ah! Sa shpejt çeli, lëshoi aromën dhe u tret në hapësirat qiellore kjo aromë dashurie . . . Humbi . . . U tret, duke lënë hije të trishta kujtimesh, të ardhura nga të gjitha kohërat . . . “

            U ndala jo rastësisht mëgjatë te kytregim, emrin e të cilit ka ky libër. Dihet që shtëpitë kanë një tra ose shtyllë kryesore, ku mbahet në këmbë e gjithë ngrehina.Nëse do të mungonte kjo, shtëpia do t’I ngjante një kështjelle rëre. Tregimi “ Trëndafili i Zi”, metaforikisht, është shtylla kryesore e këtij libri. Ai jo vetëm e mbanë në këmbë “ngrehinën” libër të Resmi Osmanit, por i jep frymëmarrje edhe të gjithë këtij vëllimi me prozë të shkurtër.

                                                                                                                                                                   VII

TEKST

Prometeu u trondit. Ai i donte njerëzit. I theri shpirti. Ishin krijesa të tij dhe s’mund t’i shihte e duronte sesi vuanin, të pambrojtur, skllevër dhe pre të natyrës. Ashtu si toka, ajri dhe uji, që të jetonin, u duhej edhe elementi i katërt: Zjarri. Vrik fluturoi në ishullin e Lemnosit, në farkën e Hefestit. Tinëz mori një gacë dhe e fshehu në një kërcyell të zgavruar të thatë druri e me të në dorë fluturoi për te njerëzit. I gjeti siç i kishte lënë: të  mardhur, të uritur e të rrethuar nga lukunia e ujqërve. Prometeu i dha flakë urës së Zjarrit dhe zbriti mes njerëzve. Ujqërit tëtmerruar morën arratinë. Gruaja e mjerë, i ra në gjunjë këtij njeriu-hyjni dhe s’dinte si ta  falenderonte që i shpëtoi burrin dhe fëmijën. Të njejtën benë dhe të tjerët.

Prometeu i dërgoi të mblidhnin dru në pyll dhe u ndezi një zjarr të madh. Njerëzit panë sesi bora shkriu rreth zjarrit, që zjarri i ngrohu, që zjarri ndrinte errësirën me flakën dhe sesi mishi piqej në prush e bëhej i shijshëm.

Ata  iu falën zjarrit njësoj si dielli dhe e shpallën perëndi. Në netët që erdhën, zjarret ndrinë errësirën në gjithë vendet ku kishte njerëz. Hyjnorët e panë këtë dukuri të habitur. U kishin grabitur një të mirë që ishte vetëmm e tyrja!

4.

                                                                                                           VIII         

Për mitin e Prometeut, janë shkruar dhe vazhdojnë të shkruhen ese, poema, poezi, tregime, tragjedi, drama. Ai është përjetësuar në vepra muzikore, piktura e skulptura. Njerëzimi,  me të gjitha kohërat dhe sistemet politike, i është rikthyer Prometeut dhe simbolikës së tij, duke frymëzuar me shpirtin e papërkulur dhe liridashës. Tregimi “ Prometeu zjarrsjellës” i Resmi Osmanit, mund të përfshihej në çdo antologji, duke qëndruar denjësisht, krahas krijimeve më të mira të letërsisë botërore, sepse është një kënvështrim origjinal i mitit të Prometeut.

 E veçanta e këtij libri me tregime, është hapësira kohore dhe gjeografike, ku vendosen ngjarjet dhe lëvizin personazhet. Autori lirshëm, falë edhe kulturës, njohjes së historisë jo vetëm asaj botërore, por edhe shqiptare, me mjeshtëri kapërcen epoka dhe shekuj, duke na sjellë aromat e kohërave dhe personazhe që nga ata historikë e deri bashkëkohorë, veçmas të periudhës së çmendur deri në absurditet të tranzicionit shqiptar, ku kanë vdekur dhe vazhdojnë të vdesin edhe drurët, siç shkruan ai në tregimin “ Drurët vdesin në këmbë”. Do të duhej një studim i plotë, për tregimet e këtij libri, një studim serioz jo vetëm për tematikën, por edhe për atë që siç shkruan prof. Agim Vinca për krijimtarinë e Resmi Osmanit, se “ në letërsinë e prejardhur nga mite, legjenda, gojëdhëna, por edhe histori të shkruara e dokumente kulturo-historike, ai e ka gjetur veten si krijues. Fiksioni dhe faktografia gërshetohen në mënyrë të natyrshme dhe pa sforcime në krijimet në prozë të këtij autori, qofshin ato tregime, novela a romane”. Dhe meqë jemi në vlerësimet e prof. të nderuar Agim Vinca, po citoj edhe diçka tjetër prej tij. Fjalën e kam për tregimin “ Nën bli po rrinte cuca”, pjesë e këtij libri me tregime. Resmi Osmani, shkruan prof. Agim Vinca, ka edhe një tregim me titull “ Nën bli po rrinte cuca”, i cili, siç mund të shihet që nga titulli, është shkruar sipas tregimit shumë të njohur të Anton Pashkut, ndër më të bukurit që kanë dalë nga pena e tij.

“ Nën qarr po rrinte vasha”(1961). Mund të duket pretencioze, por tregimi i zotit Osmani nuk mbetet prapa “modelit” të tij si për nga kuptimi, ashtu edhe nga bukuria e rrëfimit”.

                                                                                                          IX  

NË VEND TË MBYLLJES 

Në librin me prozë të shkurtër “Trëndafili i Zi”, lexuesi i vëmendshëm, do të ndjej rrezatimin ose dritën që vjen nga dy vatra: ajo nga Epiri, Thesprotija e lashtë ose Çamëria e sotme, ku janë rrënjët e të parëve të Resmi Osmanit elindja e tij dhe ajo nga Shqipëria, ku ai u madhua, shkollua dhe dha ndihmesën në fushën e agronomisë, veçmas në atë të pemtarisë, duke qenë një nga specialistët dhe studiuesit më të mirë të ullirit.

      Drita e parë, në prozën e Resmi Osmanit, përshfaqet si në “ëndërzë”, herë si mall, herë përmes imazhe apo aromave, që vinë nga luginat e lumenjve mistikë Kalama dhe Aheron, ndërrim qiejve të stinëve çame. Kjo e bën prozën e tij të brishtë, delikate, me ca përshkrime të natyrës, që të mbeten gjatë në kujtesë.

       Drita e dytë nuk është “ëndërzë”, por më e prekshme dhe reale. Kjo nuk është e rastit. Resmi Osmani ka rrugëtuar shumë nëpër Shqipëri  jo si udhëtar i zakonshëm apo soditës indiferent. Profesioni ka bërë që ai në këtë rrugëtim jo vetëm të mbjellë filiza pemësh, por të vështrojë qiejt dhe të ndjejë erërat e çastmbjelljes . . .  Pastaj ka parë sesi këto filiza janë rritur, ngrohur nga diejt e stinëve. Ai ka ndjerë aromat e luleve të sapoçelura e pastaj ka parëdhe prekur kokrrat e vogla, që duke u rritur, mernin ca ngjyra të bukura.

      Në vitin 2008 Resmi Osmani ka botuar librin “Kumte nga kohë të largëta” që ja ka kushtuar Ahmet Osjes, kolegut dhe mikut të tij për përkushtimin dhe devocionin e pafund ndaj bujqësisë shqiptare. Kam patur fatin ta njoh nga afër Ahmet Osjen, këtë njeri të mrekullueshëm dhe me shumë kulturë, kur vinte shpesh në Muzeun Historik Kombëtar, si mik i të paharruarit Moikom Zeqo. Bashkë me Moikom Zeqon kam qenë në shtëpinë e tij mikpritëse dhe bujare, ku kemi folur edhe për Çamërinë, që ai e njihte aq mirë. Nuk do ta harroj kurrë, kur në shoqërinë e Ahmet Osjes, ecëm orë të tëra në fushat e brigjeve të Amazonës shqiptare, lumit Buna, për të qëndruar gjatë në kishën e Shirgjit. Po të lexoni librin e lartpërmendur me shumë kulturë, do të kuptoni pse proza e Resmi Osmanit, siç shkrova më sipër, ka kaq shumë

                                                                                                              X

natyrë, lirizëm dhe brishtësi. Le të ndalemi në  një nga dashuritë dhe përkushtimet e jetës së Resmiut: ullirin. Ata, pra ullinjtë për profesorin dhe shkrimtarin Resmi Osmani: “ Janë pleq madhështorë. Rrënjët në tokë e degët në erë. Në shtat kanë plagët e kohës; natyra arkitekte ka gdhendur në të veprën e saj tekanjoze sa të bukur, aq edhe të pazakontë! Në krye s’kanë thinja, por gjelbërim të përjetshëm. Jetojnë e prodhojnë. Këta janë ullinj shumëshekullorë monumente të gjallë lashtësie . . . Ullinjtë shumëshekullorë, këta patriarkë të mbijetuar, janë shpërndarë në gjithë Mesdheun . . . “

 Resmi Osmani di gjuhën e ullirit. Këtë gjuhë e ka mësuar që kur ka qenë në fshatin  e tij të lindjes, Mazërrek të Çamërisë. Atje, i vogël, ka parë i habitur gungat dhe kurorat e tyre dhe ndoshta, duke prekur këto gunda, ka dëgjuar zëra . . . Nuk ishin zëra njerëzor, por zëra përtej njerëzores , që mund t’i fliste vetëm druri i  shenjtë i ullirit. Të kuptosh dhe flasësh gjuhën e ullirit. Të dialogosh me të.. . Pastaj, në muzgose ndoshta në mesnatë, duke u ulur nën kurorën e ullirit, të dëgjosh monologjet e tij. Do të jetë e veçantë dhe e gjetur, nëse ndonjë ditë, Resmi Osmani, do të hedh në letër monologjet e ullinjve, duke shkruar ndoshta një nga librat me të çuditshëm e surealë. . .

   Lexoni këtë libër me tregime dhe mes rreshtave, do të dëgjoni zërat e kohërave, mbushur me jetë njerëzore, drama, dhimbje, ankthe, bulëza gëzimesh. Do t’u duket sikur rrugëtoni mes ditënetëve me diej dhe hëna, erëra, shira, dëborëra, agime dhe muzgje të purpurta. Po gjuhën dhe kumtet e ullinjve shumëshekullorë, këtyre patriarkëve të mbijetuar, a do ta dëgjoni në këtë libër ? Për këtë pyesni Resmi Osmanin, shkrimtarin e dashuruar me ullirin dhe letërsinë.