Emi Krosi: Receptimi i romanit dokumentar...

Tema: Receptimi i romanit dokumentar në post/modernitet, në gjithë korpusin e letërsisë së shkruar, të Marçel Hilë-s.

Nëse me letërsi, përfshihet e gjitha ajo që shkruhet, por njizet nga tema të ndryshme që quhet fabula, përtej termit të rëndomtë  ficion/imagjinatë, letërsia mbështetet shumë në historinë, që quhët histori e letrarizuar dhe anasjelltas, apo dhe letërsia dokumentare (në bazë të dokumentave historike), biografi /autobiografi/ monografi apo kombinim me styre, letërsia sarkaistike, moderne, post/moderne etj.  Historiografia serioze, po shkruhet në formë letrare të historisë qëkur, filluan të shfaqen ca vepra në të cilat zhargonet e fosilizuara sociale dhe historike u zëvendësuan me shkrimësinë e bukur dhe elegante të narratives (Marku: 2018) ku historia dhe letërsia bashkohen në një të vetëm. Padyshim, historiografia botërore njeh shumë forma të tilla letrare, por dhe emra apo data historish të ndryshme si p.sh: romani shumëvëllimësh “Lufta dhe paqja” e L. Tolstoit, a nuk është me fabul nga lufta mes Rusisë dhe Napoleonit në shek. 18-të?. Por, përcaktesa e zhanrit historik (përmes dokumenteve të vërteta), në lëminë e letërsisë shqipe, tashmë ka emrin e shkrimtarit të romanit “Terror në strofullën e terroristëve” (Hila: 2025), duke vënë dhe një “gur” në ndërtesën e kësaj gjinie të konsoliduar në gjedhen e letërsisë me lëndë nga historia. Një njohës i thellë i historisë dhe “leximit” të dokumentacionit të diktaturës (si punonjës i dosjeve të ish-sigurimit) dhe dekodimin e  ingranazheve të diktaturës 45-vjeçare, që nga kupola e terorit të “Byrosë politike”, e deri tek imoraliteti/pervesiteti i një nëpunësi të thjeshtë, të atij sistemi.

Autori Marçel Hila, ishte një emër i panjohur për lexuesin masiv (por i njohur për lexuesin e specializuar në fushën e dosjeve dhe dokumentacionit), që nga romani i tij tronditës “Rekrutimi një gjimazisti”, 2022,  deri pak vite më parë. I panjohur, pasi në kuptimi e përjashtimit, nga “syri i medias” por dhe i pashenjuar nga kritikët dhe studiuesit, derisa erdhën dhe veprat e tjera si: “Internimi i kufomës” , 2015/ “Zoti zbret në ferr”, 2011/  “Rrufeja në shtëpinë e mikpritësit”, 2019, kryesisht vepra të zhanrit ficion + historiografi + dokumente. Kurse romani “Terror në strofkën e terroristëve”, (botim i 2025-ës), është roman historik (emërtuar nga autori) me shënimin: [bazuar në një ngjarje të ndodhur në vitin 1961, në Byronë Politike të KQ të Partisë së Punës së Shqipërisë]. Por si duhet ta lexojmë këtë roman historik:

1.     HISTORIA DHE LEXIMI

Historia, shpeherë ka “gjetur” shtegun e saj romanor, përmes rrëfimit ficion, me fabula nga personazhet e saj, apo edhe nga vetë korpusi i saj i madh lëndor. Romanet e para me lëndë historike fillojnë që herët në Europë me përfaqësues romanin historik skocez të Walter Scott-i, pastaj atë italian me Alessandro Manzoni dhe perfaqësuesi më i madh i romanit historik në Shqipëri ishte Ndoc Nikaj etj

Tiparet e romanit historik si zhanër letrar na paraqesin:

-       një trillim i shkrirë dhe integruar me historinë,

-        përputhja mes imagjinatës dhe kontekstit historik,

-        raporti mes historisë dhe poetikës letrare,

-       diskursi historik përmes përshtjellimit të lëndës letrare,

-       integrimi i fiksionit dhe i të vërtetës,

-        parimi i trillimit, përmes rreptësisë të së vërtetës historike e të gjasës. Trillimi për një

periudhë të njohur kohore brenda një epoke. Prandaj, ai mund të përfaqësojë një projeksion realist të së kaluarës me pajisje letrare të meta-trillimit dhe karakterit popullor, ku ndërveprojnë:

a)     komunikimi verbal jo-trillues me një nivel të caktuar abstraksioni,

b)     rrëfyer për ngjarjet bazohet tërësisht në kërkime zyrtare, të dokumentuara dhe të

mbështetura mirë,

c)     segmente më të shpeshta shtrembërohen qëllimisht nga prania e burimeve të

jashtëzakonshme, për të minimizuar përpjekjet dhe sukseset e tyre në zbulimin e burimeve dokumentare dhe krijimin e tablove të së kaluarës (Bell:1971: 47). Romani historik, është një formë e rrëfimit historiko-letrar, duke rikrijuar historinë përmes përfytyrimit, me personazhe historike por edhe të trilluar.

2. Tipologjia e romanit historik na shëmbëllen:

-       me pamjet rotrespektive nga koha e shkuar,

-       me raportet shkrimtar-rrëfyes/shkrimtar-lexues,

-       me llojin e romanit historiko- iluzionist: (autori përpiqet të mbulojë ngjarjet e përshkruara

 me një mbulesë legjitimiteti dhe vërtetësie),

-        me llojin e romanit historiko- anti-iluzionist: (autori është një narrator shumë më

më subjektiv), ku vetiu: termi “roman historik” është një lloj oksimoroni që bashkon historinë (atë që është e vërtetë) me fiksionin (atë që është e trilluar) por mund të synojë një lloj tjetër të së vërtetës (Wallace: 2009: 145). 

2.     LETËRSIA DOKUMENTARE

Termi dokumete/dokumentar/e: [DOKUMENT m.1. Shkresë zyrtare që shërben për të dëshmuar ose për të vërtetuar diçka; akt i shkruar që përmban të gjitha ato që janë thënë dhe janë vendosur në një mbledhje, në një gjyq etj.; shënim i mbajtur sipas rregullave të caktuara shtetërore ose organizative. Dokument zyrtar (shtetëror). Dokument i rëndësishëm (sekret). Dokumente të rreme. Dokumentet mjekësore. Dokumentet e mbledhjes. Paraqit (jep, merr, harton, kontrollon) dokumentet. 2. Diçka e shkruar (akt i shkruar, fjalim, vepër, letër etj.) ose e vizatuar që ka vlerë si dëshmi historike. Dokumente arkivore. Dokumente historike]. Kurse fjala:( dokumentación,-i emër i gjinisë mashkullore; numri shumës; -e(t) tërësia e dokumenteve të hartuara a të mbledhura për një qëllim të caktuar (ASHSH: 2006). Letërsia dokumentare ndryshe nga letërsia historike/ memoaristike /dosiere /arkivore /kronikante etj., receptohet nga lexues specifik e jo masiv. “Dokumentarizmi dhe letërsia” sugjeron një ndërthurje të dy temave gjithëpërfshirëse, njëra që me sa duket merret me mënyrat e shpikjes dhe shkrimit të teksteve dhe tjetra me mënyrat e imagjinimit dhe analizimit të tyre. Qasja, has probleme, përsa i përket dokumentarizmit letrar. Kjo për shkak të “dokumentimit” të të dhënave të fakteve autentike dhe “autentifikimin” e procedurës me anë të mjeteve retorike drejt metafikcionit (Agrell: 1977), ku ndërthuret, teoria dhe letërsia nga pikëpamja e tekstit (ose llojit të tekstit) që shqyrtohet. Një këndvështrim teorik, që thekson vëzhgimin faktik dhe strategji të ndryshme "dokumentare", në një mënyrë, për të kapur domethëniet e pavërejtura të jetës së përditshme dhe ofron një perspektivë historike, të lidhur me ngritjen e romanit dhe realizmit letrar, si dhe me eksperimentalizmin modernist dhe post/modrenist. Këto cilësi janë të orientuara në dy drejtime: a)nga njëra anë ishte e orientuar nga jashtë, drejt një qëllimi ose funksioni efektiv (që lidhet me lexuesin/audiencën/shoqërinë), b) natyrisht lidhet dhe me (pushtetin/autoritetin/establishmentin politik). Ky parim ka dy anë:

A.    njëra anë; një teori pragmatike e “ orientuar drejt audiencës”, pasi “ajo e shikon veprën e

artit kryesisht si një mjet për një qëllim të caktuar (Auerbach:1968: 3), të rishikimit dhe rishkrimit të historisë,

B.    ana tjetër: skaji  "empirik" i atij boshti, dokumentarizmi, natyrisht, lidhet me

historiografinë (dhe romanin historik), domethënë me retorikat e "ruajtjes së fakteve", duke u drejtuar drejt një realiteti të munguar ose një ngjarjeje të kaluar, ndërsa në të njëjtën kohë të jetë realitet i pranishëm këtu dhe tani (Koelb: 1978: 509). Meqenëse, dokumentet krijohen nga shenjat, ato janë gjithashtu tekste, në këtë rast tekste dokumentuese ose dokumentare; në të dy kategoritë, nganjëherë futen në njëra-tjetrën. Për më tepër, bota diskursive e fakteve të dokumentuara është gjithashtu bota diskursive e historisë: në një kuptim brutal të ngjarjeve të kaluara (që kanë ikur dhe janë humbur dhe nuk janë parë kurrë nga askush), në kuptimin e strukturuar të historiografisë, e cila është gjithashtu mënyra e realizmit historik, si shartim i trillimit narrativ, një botë e trillimit realist, është gjithashtu bota mbi të cilën është shartuar historiografia narrative; kështuqë logjika narrative, gjeneron të njëjtat lloje strukturash retorike dhe mjetesh letrare si një “komplot” meta-narrativ ose metahistorik (White:1973: 11). Në letërsinë dokumentare: (futen ata libra që kanë të ndërthurur, historinë me dokumente) si një dëshmi dokumentare e vyer dhe vendimtare, duke sinkronizuar tematikat e historisë me letërsinë. Një letërsi pak e njohur kjo e fundit, ku dokumentet janë ndërthurur me fiksionin, duke krijuar një shtresëzim të letërsisë së realizmit klasik me post/modernizmin, si një kontribut i pasurimit të këtij zhanri në letërsinë shqipe. Lidhja përmes materies së historisë dhe fantazisë së narrativës, është perceptuar nga autori dhe publiku, si një lidhje mes “të tashmes” dhe historisë. Udhëheqësi po rrezatonte shend. Atë që kishte pasur ndërmend ta bënte, po e realizonte më së miri. U jepte kështu, me dënimin e një admirali të lartë, një sinjal sovjetikëve se priste koka pa vrarje të ndërgjegjes, se as që kishte ndërmend të lëshonte pushtet, siç ia kërkonte Hrushovi, madje po e forconte atë, e po u thoshte amerikanëve se rrezikun sovjetik, që jankitë e druanin aq shumë për Evropën e NATO-n, “jua largova. Mos më trazoni. Krizën, kryesisht atë ekonomike, që do të krijohet, atë ma zgjidh Kina. Juve nuk jua shtrij dorën. Perëndimit, nuk ia kam   nevojën!”. Dhe ata, amerikanët, do ta linin në paqe, gjatë, për tridhjetë vite të tjera. Ai e dinte këtë. Prandaj ishte i lumtur. Jo më i varur, jo më i shantazhuar nga sovjetikët e i kërcënuar nga amerikanët. Edhe pse gjërat ishin krejtësisht ndryshe. Në shtyp, botërisht, përhapte këto fjalë (Hila. Idem: 5). Ashtu si lënda e gjedhës së romanit historik europian, që u ruajt dhe u kultivua në fillimshekullin  XIX, vazhdon po me këtë poetikë hibride edhe në romanin historik modern/postmodern. Prirja e autorit drejt përgjithësimeve dhe analogjive historike, në shërbim të aktualitetit, dallohet për:

-       vetëdijen kritike ndaj të shkuarës historike,

-       thellimi i frymës bashkëkohore në rikrijimin e të vërtetës historike,

-       rindërtimi i vetëdijes historike moderne/ atdhetare,

-       ndërthurjet lëndore mes historisë dhe fantazisë,

-       sendërtimi i ngjyrave universale poetiko-historike,

-       tregues i shndërrimeve stukturore, shoqërore dhe sociale të kohës.

Fabula romanore, ka dy linja:a) linja politike me E. Hoxha, M. Shehu, K. Hazbiu, B. Balluku, H. Kapo, M. Myftiu etj., rrëfen përmes dokumenteve historike, prishja e marrdhënieve me BRSS në vitin 1961 (por faktet janë shtrembëruar sipas Enverit dhe veglave të tij të Byrosë Politike), duek ngritur në rendin e faraonit diktatorial kultin e tij, ndërlidhjen me “zbulimin e gupit të çamëve” me në kryeTeme Sejkon, një stisje dhe sajesë e sigurimit dhe regjimit, për të mbajtur pushtetin dhe për “të vjedhur” e mashtruar Rusinë, por dhe enigma më e madhe historike e pazbuluar akoma, përmes tmerrit /torturave /vrasjeve /përpunimeve të “armiqve dhe grupeve” puçiste. Linja tjetër, b) ficioni i nëpunëst grotesk Pirro Palisteri, me mbiemër të ndryshuar, ishte nëpunës shteti dhe jetonte në bllok, pasi ishte shok i ngushtë i Enverit dhe  njeri imoral, i ndyrë, përdhunues, grotekst por dhe frikacak, që përdhunonte çdo grua dhe fenër, që nga Trëntafilia (shërbëtorja) dashnorja e tij. Pasi ishte divorcuar nga gruan e tij me origjinë greke, për të pastruar imazhin e tij si komunist dhe besnik i Partisë, ishte martuar me Lalja Myfton, të motrën e Manushaq Myftos, (prapë i deformuar, për Manush Mytiun), nëpunëse tek shkolla e Partisë, që kur zbulon tradhëtinë e të të shoqit, del më pah dhe natyra e femrës groteske të komunistes idjote/tinzare/skllave, që pranon mashtrimin dhe tradhëtinë, vetëm e vetëm për “besnikëri” ndaj dikatorit Hoxha, dhe jetës së saj luksoze dhe të rehatshme në Bllok. Pirro, i frustruar, i tmerruar, i frikësuar deri në palcë, nga sytë djallëzor të Diktatorit, puth këmbët e tiranit dhe emrohet në një detyrë, duke treguar se pushteti i kalbur i komunizmit ishte një pushtet për interesat komuniste, të diktatorit dhe pushtetit, sepse populli nuk ekzistonte fare dhe pse në emër të tij, bëheshin krime mostruoze dhe zhdukeshin intelektualët dhe elita shqiptare, në emër të “drejtësisë popullore”. Ndërtimi stukturor i romanit, bazohet në dy linja:

LINJA E PARË: linja e romnait historiko-dekumentar, apo historiografia e vëtetë e një prej periudhave më të errëta dhe më të fallsifikaura të historisë shqiptare të diktaturës, ajo e viteve ’45-’61, periudha e marrëdhënieve mes PPSH dhe BRSS, ku në vitin e largët 1961, marëdhëniet  “vllazërore” ndërshtetërore ndërpriten (si pasojë e arrogancës së diktatorët Enver Hoxha), që nuk pranonte të bënte një tranzicion të pushtetit , por kërkoinin vetëm ndihma dhe para, nga “vëllai i madh” rus, duke sajuar “gjoja” një sulm nga anglo-amerikanët dhe flote e tyre në Mesdhe do të sulmonte Shqipërinë, duke sajuar dhe grupe puçiste dhe armike, siç ishte grupi i intelektualëve çam, me Teme Sejkon/Beqo Plakun, një histori e pazbardhur dhe tërësisht e fallsifikuar, ku as kufomat nuk janë gjetur akoma. 

Në roman sendërtohen disa (nën)linja:

-       nën/linja politike, prishja e marrëdhënieve me BRSS-në dhe me Traktatin e Varshavës,

një mesazh i fortë politik tronditës, ku Shqipëria e asaj kohe, nuk ndryshon aspak me Shqipërinë e sotme. Një libër, ku tmerri, frika, dhuna e komunizmit, nuk janë vetëm të dhëna statistikash, apo çështje emrash dhe lista spiunësh të dosjeve të arkivave, por të vërteta rrënqethëse, që aq sa të dhembin, aq të rivrasin përsëri, sepse ata/ato inkuizitorët nuk janë ndëshkuar akoma, ashtu siç bëri Gjermania, me “gjuetinë e saj të nazistëve” deri në ditët e sotme; 

-       nën/linja e fabrikimit të armiqve, për partinë dhe diktatorin: “zotërojmë një

 informacion të vitit 1952, i përpiluar nga oficeri Josif Terziu, që sjell lajm për arrestimin e Haki Rushtit në Greqi e sjelljen e tij këtu. Por kjo nuk ka rezultuar e vërtetë. Në lidhje pastaj me gjurmimin e tij e dërgimin e personave që të kryejnë këtë punë, kemi menduar, pas studimit që i kemi bërë lidhjeve shoqërore e familjare të tij, që të dërgojmë një kushëri të Hakiut që ta mbajmë në gjurmim e në përpunim të vazhdueshëm, e ky është ai që banon në Elbasan. Vëllai nuk do ta bënte kurrë punën e informatorit, duke ia njohur edhe tipin e tij. Kushëriri po! Për degën e punëve të brendshme të Gjirokastrës”.Ihsan Tabaku.Gjirokastër, 4 korrik 1957, dosja e sigurimit të Shtetit.

- nën/linja e fallsifikimit dhe sajesa e “grupit” të Teme Sejkos, (dënimi i grupit të ashquajtur çam): “ - Teme, partia di çdo gjë! - foli Beqiri. - Kot e ke që kundërshton. - Shoku Beqir, jam krejtësisht i pafajshëm. Mu bënë pesë javë në këtë arkivol. Unë do të vdes në të, se është e tmerrshme të rrish shtrirë në dërrasa. Pastaj nuk më mbulojnë. Kam shumë ftohtë. Zgjidheni punën: më vrisni më mirë! Më kanë torturuar në mënyrën më çnjerëzore, nuk rrahet burri, si më kanë rrahur mua. Tortura që as gjermanët nazistë nuk ia kanë bërë të arrestuarve e mua m’i bëjnë vëllezërit e mi shqiptarë”(Hila: Idem: 276).

-       nën/linja e historisë shqiptare e shtrembëruar, nën linjë ideologjike dhe korruptive të

PPSH ës

-        nën/linja e shoqërisë së skllavërimit nën diktatin e shtetit dhe diktaturës,

-        nën/linja e marrëdhënies së individit me pushtetit dhe i poshërimit të tij, nën

përpunimin“e njeriut të ri”, por shqiptarët, diktatura i ndau në tri pjesë:

a)    shqiptari i kuq ( ai flamurtari, më i zjarrti, me i "serti"), servili që betohet për idealin

(që mohon gjakun, prindërit, vëllain, motrën), ata vijnë nga shtresa më vulgare, që shesin “shpirtin” për idealin komunist, madje beslidhja e tyre “e kuqe" shkërmoqi në djall edhe kockat dhe varret e  etërve të tyre, se diktatori ishte vendimtar në prodhimin e një atmosfere kulturore totalisht e sunduar nga një propagandë doktrinare që ekzaltonte nacionalizm,( Fischer:2010) diktatori që quhej prej skllevërve puthadorë "babai i kombit", të merrte  nga “ditët e tyre" të bëjë sa më shumë krime duke shkatërruar inteligjencën dhe oponencën e vërtetë të regjimit , me anë të tortures;

b)     shqiptari i bardhë (as " mish as peshk"), ai shqiptari që rri " fshehur" lëviz si magmë,

apo si masë e qullët, që zhytet, përzihet me turmën, ca punëtorë të "çelikosur me idealet e partisë", fundosen dhe dalin sërish në sipërfaqe, si leshterikë të "kalbur" shtresa e re intelektuale e shoqërisë së re socilaste  (klasa punëtore, një sopë mish me sy në ballë), që për një karrike, "shet dhe nënën", vetëm të duket, si sulmues me [S-shenja e turpit të skllevërve në aksione], turrravrap, herë i heshtur, herë veprimtar i dalluar, duke "spiunuar" dhe "urryer" çdo gjë që është e bukur dhe e "huaj" për pushtetin që e mjel si lopa, vetëm për degradimin e shoqërisë kolektive uniforme, socializmi ishte sistem i imazhit. Njerëzit ishin të lumtur me asgjënë. Kjo ishte çudia socialiste (Velo: 2003), një kolektivitet, sa qesharak dhe mesjetar, që të "përgjonte” edhe  gjumin duke dhënë "receta" vulgare dashurie, të tipit kooperativist apo "edukimi në gjirin e klasës punëtore", ata që brohorasin natë-ditë, rroftë “nana Parti”!;

c)     shqiptari i zi ( ai "armiku i klasës", "kulaku", "pasanikët" dhe mbeturinat

mikroborgjeze), ishin ata që sistemi i ktheu në " hije", sistemi që dinte të shkatërronte ekzistencën e trurit të kombit, të intelektualëve të perëndimit, që lirinë e kishin "peshtafin"e tyre dhe flamurin e shpirtit. Ata, kurrë nuk u pajtuan me "rendin socialist", madje e paguan shtrenjtë,  në jetën dhe dinjitetin e tyre, "kokëfortësinë" për (mos)nënshtrimin, duke i skllavëruar nëpër burgje të diktaturës,me turtura çnjerëzore mesjetare, apo kampe pune, të kthyer në "skllevër" të ndërtimit të socializmit, si vepra të “sukseshme” të pesëvjeçarëve hoxhistë. Ata qenë skllevërit modernë që ndërtuan, "piramidat faraonike" me gjakun dhe jetën e tyre, por ata që mbeten, KURRË nuk urryen, nuk fyen, mallkuan, por i falën xhelatët e tyre. Falja është hyjnore! Ata janë faltorë! (Krosi: 2023:15);

-       nën/linja e politikanit korruptiv dhe e shtetit të dështuar,

-       nën/linja nëpunësit grotekst dhe imoralist të kupolës,

-       nën/linja e propagandës, “Zëri i popullit”, “Bashkimi”, Radio Tirana, Kinostudio, në

fragmentin: - Shoku Enver, - i tha Kadri Hazbiu liderit - kemi njoftuar se gjyqi, do të hapet me datën 17 maj. Edhe dy ditë. Gazetat Bashkimi dhe Zëri i Popullit kanë njoftuar.- Edhe Radio - tha Enveri - e kam dëgjuar në emisionet informative.- Po, po edhe Radio.- Janë marrë masa që publiku ta dëgjojë?- Janë vënë altoparlantë në rrugët. Kemi shpërndarë ftesa për pjesëmarrje. Salla do të jetë plot.

LINJA E DYTË: ndërthurja me rrëfimin ficion përmes personazhit Pirro Polisteri (Pirro Peristeri), ish kandidat i Byrosë Politike, një personazh sa groteks aq dhe imoral, një qenien e pështirë (që përshkruhet negativisht), cerberi/Luçiferi i diktatorit (shok fëmijërie i Enverit dhe themeluesi i PKSH), njeriu që vetëposhtëroret dhe vetëskllavërohet. Të tillë njerëz “besnikë” mbanin diktatorët në pushtet.

Dhe kjo linjë ka nëndarjet e saj si:

a)    marrëdhënia e historisë me të vërtetën përmes dokumentave; e vërteta dhe ndershmëria

rezultojnë të mos jenë cilësi faktike ose gjendje mendore, por procese relacionale që i përkasin filozofisë dhe fenomenologjisë, ashtu si politikës dhe historisë; po kështu, arkivat dokumentare në disa raste, janë kujtime personale dhe përvoja private, por në variantin e romanit të Hilës, janë parktika dokumnetare shtetërore, që autori na paraqet dhe karakterizimin psikologjik të personazhit dhe jetës së tyre mendore, intelektuale (Wesseling: 1991: 28), si një ndërveprues midis (mbi)dokumentimin dhe mbinarrativizimin e letërsisë raportuese dhe mënyra të tjera hibride, ku paraqitja dramatike e diskursit autentik është pika mbizotëruese,

b)    marrëdhënia e njeriut me shtetin dhe nënshtrimin ndaj së keqes; aftësia e

totalitarizmit si filozofi dhe pushtet, për (Huntington-in), “në kohët moderne autoritarizmi është përligjur nga nacionalizmi dhe ideologjia”, një regjim totalitar tenton të ndërhyje deri në sferat intime të mendimit,duke imponuar gjithë qytetarëve që t’i përkasin një ideologjie të obligueshme, jashtë së cilës konsiderohen si armiq të komunitetit, në diktaturë, gjithçka që nuk është e lejuar është e ndaluar. Në totalitarizëm, gjthçka që nuk është e ndaluar është e obliguar (Arendt: 2020). Në Shqipërinë komuniste, pas përfundimit të Luftës, njerëzit ishin plotësisht të tepërt, sikurse ndodhi me regjimet totalitare. Kurse Shqipëria dhe shqiptarët qenë të shtrënguar të hiqnin në kurriz një makth shtypjeje politike, një botë e përbërë nga policia e fshehtë, ekzekutime, informatorë, arrestime të kryera në mesnatë, kampe pune dhe internime (Fisher: Idem), të dokumentuara dhe në këtë roman,

c)     marrëdhënia e njeriut me “lirinë” / “neverinë”/ “absurdin ” vs vetëveten; se liria është

thika me dy presa:

-       “skllavërrimi i lirisë” dhe (pa)liria si dhe për/mbi lirinë;

-        diktatorët ose sundimtarët, që "abuzojnë" me teprinë e lirisë, duke ua kufizuar të tjerëve

-       “madhërimi dhe asgjësimi” i lirisë, me shprehjen se “liria e bën njeriun, njeri”, nuk

mund të jetë esenca e njerëzores. Njohja dhe marrëdhënia e njeriut me lirinë është e ndërlikuar.  Një “nyjë gardiane” shumë e koklavitur, se liria e “tepruar” të bën despot dhe diktator, por edhe  mungesa e saj, të bën skllav. Të dyja janë të rrezikshme, si mungesa ashtu edhe tepria. Liria mund të jetë më përtej fuqisë njerëzore, ajo që thyen çdo pengesë, është një gur sizifian i mundimshëm, për ta ngjitur në majë, duhet jo vetëm të gjesh rrugën e duhur në kërkim të lirisë, qoftë edhe duke e menduar. Në kohëra e hershme por edhe moderne, për lirinë janë bërë sakrifica njerëzore, që nga Revolucioni Francez, (ku ndryshoj bota), deri tek Luftrat Botërore.  

Ashtu si Neveria e Sartri-t, si një koncept absurd për jetën, ku vetë neveria është ndjenjë dhe ankth, në mënyrë specifike, kërkon që qenia për veten të jetë një qenie për vetveten dhe jo për të tjerët, një qenie për të tjerët, ndodh kur njerëzit e pranojnë moralin e futur nga të tjerët, një qenie në vetëvete, ndodh kur njeriu/njerëzimi nuk do të heqë dorë nga liria, se nuk është aftësia për të bërë fizikisht çfarëdo që dëshiron, por për të përcaktuar vetveten dhe për të krijuar vlerat e dikujt tjetër, pra të komunitetit shoqëror ku jeton. 

Linja romanore na orienton përmes:

-       raportit dhe marrëdhënies së individit me shtetin/ligjin (tashmë kjo marrëdhënie është

 zhbërë, vetëm si konotacion kohor në diakroni dhe sinkroni rrëfimtare),

-       raporti dhe marrëdhënia e njeriut me lirinë/të vërtetën dhe vetëveten,

-       marrëdhëni e autorit me shkrimin si dokument letrar (si qëndresë ndaj dehumanizmit dhe

zëshmëri ndaj harresës), si rrëfim për të vërtetën historike, që lexuesi i sotëm të receptojë të vërtetën, që akoma ka shumë tymnaja të pavërteta por dhe manipulime politike dhe historike,

d)    marrëdhënia e njeriut me (pu)shtetin dhe totalitarizmin; por, mënyra autoritare e

sjelljes së shteteve totalitare dhe diktaturave, nuk mund të interpretohen me “kode të hapura” përmes termave të mbikqyrjes, apo politikës së detyrimit. Mendimet e qytetarëve të thjeshtë, nuk mund të lexohen gjithmonë, përmes termave  të "kundërshtimit ndaj shtetit", si “pushtet dekonstruktiv” përmes nënshtrimit (Fradiner: 2020: 177), kur leximi i teksteve të tilla letrare, sidomos dokumentarë, ka një specifikë të veçantë. Rosenblatt (1995), prezantoi termin “transaksion”, për të përshkruar marrëdhënien lexues-tekst. Se ky term, është gjenerues dhe përfshirës, ashtu si ideja e Rosenblatt për reciprocitetin. Lexuesi dhe teksti veprojnë mbi njëri-tjetrin, secili ndikon dhe kushtëzon tjetrin (Lager: 1992: 5), përmes vetëposhtërimit, neverisë, dhe nënçmimit, në pasazhin:filloi të përqafonte gjunjët e Enverit, që i ulur në një prej kolltukëve që kishte në zyrë, nuk e refuzoi Pirron të kryente këtë gjest. Skllavi i trembur për vdekje, ia shtrëngoi të dyja këmbët e me të dy krahët e tij ia rrokte. Nisi t’i puthte gjunjët udhëheqësit, një skenë e ndërtuar mjeshtërisht, me një estetikë të lartë letrare të skllavërimit të njeriut para pushtetit, një skllav-njeri, pa dinjtet, pa forcë, pa shtyllë korrizore, thjesht një vemje apo qenie që mer frymë. Pra, frika/dyshimi/misteri/ hamendësimi/pabesia/ankthi /dilemat /jermi /ëndërrat /makthet /terrori /tmerri/demoni /djallëzia/ nënshtrimi /vetëposhtërimi /lemeria /lajthitja /frika nga tmerri /frika nga vdekja /neveria nga përdorimi /pështirosja nga servilizmi/ skllavërimi /frika nga terrori /nënçmim/ skllavërimi e vetëposhtërimi /paniku i tejskajshëm etj. Njeriu mediokër, si kryepersonazh letrar, apo njeriu grotesk, që përmes shtetit/(pu)shtetit, në modernitet është po aq grotesk dhe mediokër, që  kërcëmon/korrupton, është formimi i të keqes shoqërore, rrënimi i politikës, përmes shndërrimit në/për pushtet; nëpërmjet simboleve kolektive, përcaktohen si “stereotipe kulturore” në formën e simboleve metaforike dhe sinekdokës, shenjave të tekstualizimit, që janë sinjale metakomunikuese nëpërmjet “7 D-së së diskriminimit”. Ato janë dominimi, diferencimi, distanca, difuzioni, devijimi, depersonalizimi ose shkatërrimi dhe diskriminimi i përditshëm. Këto strategji shërbejnë në mënyra të ndryshme për të legjitimuar dhe zbatuar dallimin e "tjetrit" (Van Dijk: 1998: 372), ashtu siç dhe Pirro, një njëri që ngjan me të ngjashmit e letërsisë botërore, domosdo dhe me letërsinë e Lindjes, ku njerëz totalisht injorantë, qesharakë, mediokër (ishin) dhe janë drejtues shtetesh dhe udhëheqës popujsh. Asgjë nuk ka ndryshuar dhe me pushtetatët e sotëm. Pushteti të korrupton, të çnjerëzon, të imoralizon, të përfol dhe të flak. Pushteti, të skllavëron por dhe të tjetërson nga frika e hakmarrjes së drejtësisë së popullit,

e)     marrëdhënia e njeriut me vdekjen dhe frikën, krijon imazheve simbolike brenda të

cilave imagjinon botën dhe vdekjen (si Pirro që nën tmerrin e vdekjes/ndëshkimit nga xhelati i tij) tjetërsohet. Por,vdekja në letërsi, për njeriu , që është një qenie/i pranishëm/i dobishëm në botë, nuk është parësore vetëm në art, por edhe në realitet, se nevoja funksionale për t'i dhënë kuptim imagjinativ jetës sonë, përfshin domosdoshmërisht një nevojë për të kuptuar vdekjen. Nuk ka rregulla që kufizojnë përgjigjet emocionale ndaj përshkrimeve të vdekjes në letërsi. Frika, trishtimi dhe kënaqësia, formojnë emocionet, si bërthama kryesore për gjinitë e shumta letrare, saherë të moduluara nga neveria e vekjes (Clasen: 2017:313), në pasazhin: ndërkohë shoferi i Ministrit, Jorgua, që ishte njeri prej të dy vetave që sollën të vdekurin poshtë, para se ta hidhnim në gropë, i hoqi pantallonat dhe një bluzë kadife që i vdekuri i kishte në trup, që t’i merrte me vete. Pas kësaj, me shqelma e shtynë brenda në gropë. Për t’u siguruar se viktima merrte fund, i ra me kazmë kokës. Se mund të përmendej e lëshonte britma e klithma e gjëja merrej vesh në ato kodra. Kështu kishte qenë porosia e ministrit të brendshëm. Kafka, pas disa goditjeve të forta, u ça e iu prish. Një colpo di grazia tutta speciale!- Uh, sa të fortë e paska pasur kaptinën! - u ankua shoferi. E me lopatën që gjendej aty, e mbuloi me baltë, (Hila: idem: 452). Vjekja e Temes dhe vdekjet politike, në këtë roman janë të skëterrta. Vdekje pa varr. Vdekje pa emra. Frika dhe ankthi, që krijon vdekja, vijnë kundër vetëdijes për domosdoshmërinë e vdekjes (Bloom: 1997: 8), sepse vetëdija autoriale nuk është thjesht një rebelim poetiko-letrar, por brenda romanit, autori ka rrokur gjatë gjithë fabulës, gjithë polisemantikën e vdekjes përmes psikozës së vrasjes/ndëshkimit/ jo vetëm të personazhit Pirro, por të gjithë arsenalit shkrimor me elementet faktike të dokumentuara. Një roman që sendërtohet, mbi origjinën e sjelljeve traumatike të njerëzve (Freude: 2017), sipas psikoanalizës së Frojdit. Dekodimi i vdekjes përmes shenjëzimit:

-       i vdekjes si kohë letrare/kohë universale,

-       shenjëzimi i vdekjes si pasojë e sjelljes psiko-traumatike të diktatorit,

-       shenjëzimi i vdekjes si pasojë e frikës/ankthit/delirit,

-       shenjëzimi i vdekjes si meditim i fuqishëm për jetën/ përjetësinë,

-       shenjëzimi i vdekjes si formë e kujtesës personale/kolektive,

-       shenjëzimi i vdekjes si proces mes simbolit vs transhendencës.

Autori, sendërton edhe marrëdhënien me jetën dhe vdekjen. Se a është kjo një qasje ndaj vdekjes, së realizuar nën mbulesën e shkrimit? Teksti nuk e thotë saktësisht atë.Vdekjen e sjellin qenie të neveritshme, të sëmurë dhe psikopatë, që u shkaktojnë trauma të pariparueshme viktimave të pafajshme. Trauma kolektive dhe makabritete. Tmerre dhe viktima, të një dhune kafshërore që ushtrohen dhe të një fundi pavarr. Deformime kufomash dhe coptime trupash, helmime dhe dëmtime dhe vrasje pas kokës.  Por, akoma vazhdojnë vrasje të tilla “për pushtet”, dhe asnjë demaskim ndaj krimit dhe terroit shtetëror, që zgjat pa fund metastazat e kancerit të korrupsionit të pafundëm, ku njeriu i thjeshtë, përballë asaj makinerie ideologjike, është i pafuqishëm.  Prandaj, ky roman historik, është një roman fuqimisht denoncues, sepse pas kaq vitesh vrasjet e Teme Sejkos dhe familjarëve të tij nuk është zbardhur, madje nuk kanë as varre. Ashtu siç vazhdon akoma kriminalizimi dhe politizimi i historisë, apo dhe manipulimi spektakolar i saj, (që autori e ka dëshmuar dhe në veprat e tjera me këtë model rrëfimi në bazë historiografisë dokumentare).Teksti përmes të pandërprerës dhe të pafundmes (Blanchot: 1982: 43), rigjen negativitetit ekstrem: vdekja si mundësi, që projekton kohën dhe masën, absolutisht negative, kur autori vdekjen e sjell përmes “dhunës psikologjike”. Meqë vdekja është çështje thelbësore e njeriut, ajo në letërsi, shenjon një tjetër kumt, shenjon trashendencën dhe esencialen tek njeriu, si “rizgjim” dhe “rinjohje” ndaj të vërtetës, vdekja edhe si liri e shpirtit (Gaxha: 2021). Vdekja nuk është vetëm koncept thjesht letrar, por edhe një formë tmerri, frike, kontrasti mes dallimit të së keqes dhe të mirës, sepse vetë fjala vdekje; është tmerri për njeriun, qëkur Bibla përmes Abelit dhe Kainit shpalli vdekjen, si proces të fundëm të jetës njerëzore, se në një botë të ndryshimeve të befta, qëndrimi tradicional karshi vdekjes (Aries: 2004 :304), është ngjarje e pashmangshme dhe misterioze, sepse ajo është e vlefshme edhe për letërsinë, pasi krijon pezullim, mister dhe efekte emocionale të narracionit. Por më e rëndësishmja, historitë për vdekjet, duket se kanë një rëndësi ekzistenciale për jetën tonë në romanet triller/fantazi, por jo në regjimet totalitare.

Prania e elementeve individuale që janë në marrëdhënie me elemente ndërfutëse, letraro-poetike, gjatë gjithë librit duket si një aplikues imazhi (Floch: 1990: 251).

f)     marrëdhënia e pervesitetit/vesit/imoralitetit me groteskun: ndërtimi letar i persoanzhit-

figurë, të pështirë të kandidatit të byrosë politike, Pirro Polasteri, përmes monologut grostes, perves “nuk dukej merakli, pastaj, varej sesi i kishte pasur oraret. Ai qe anëtar i byrosë politike, ndërsa unë vetëm kandidat i byrosë politike, një shkallë më poshtë se ai. Ka mundësi që ai të ketë pasur dy gra shërbimi, siç kishin dhe e kanë të gjithë anëtarët e byrosë,si Beqiri, Hysniu, Kadriu, Ramizi, Hakiu, ndërsa unë kam vetëm një! Më mirë kështu, se nuk do të jetë kush tjetër e pranishme në shtëpi kur të tentoj!”, del në pah dhe përdhunimi dhe përdorimi i femrave nga regjimi, si prostituta të heshtura, në kërcënim të përditshëm për/mbi jetën /punën /familjen /burgun /helmimin /vrasjen/vdekjen, si: L.Belishova, S. Kasimati, M.Kokalari etj...etj. Sarkazma dhe grotesku janë elemente post/moderniste. Ironia (nga greqishtja e lashtë: εἰρωνεία eirōneía “përfytyrim, injorancë e shtirur”) në kuptimin e tij më të gjerë, është krahasimi i asaj që në sipërfaqe duket të jetë rasti që pritet; është një mjet i rëndësishëm retorik dhe teknikë letrar). Kategoria sarkazma është dhe grotesku, për të theksuar pohimin e një të vërtete (Muecke: 1969: 8). Fjala: [ grotésk,-u emër i gjinisë mashkullore; term në letërsi; art. paraqitja artistike e gjërave dhe e dukurive duke i zmadhuar tej mase disa anë të tyre ose duke dhënë dallime të thella kundërvënëse e të papritura; figurë artistike e krijuar në këtë mënyrë; që është krijuar me grotesk: figurë groteske]. Përmes satirës dhe sarkazmës, situatat e romanit të bëjnë të qeshin dhe ironia e sarkazma e bëjnë akoma më groteske, teksa mpleksen aty fantazia, rrëfimi, përshkrimi, humori, ironia, metafora dhe alegoria, satira dhe sarkazma, duke sendërtuar një realitet dantesk të djeshëm,  dhe surreal të sotëm në Shqipëri, ku nëpunësit janë jo vetëm të paaftë, por përkundër paaftësisë dhe korrupsionit të tyre, kërkojnë favore seksuale. Përshkrimi groteks i autorit, thyen dramaticitetin, terrorin, tmerrin, frikën, mashtrimin, manupulimin, gënjeshtrat, shantazhet, përpunimet, trillimet, paranojakët, përdhunuesit, hajdutët e pushtetetit të diktaturës dhe diktatorit si dhe mashës/mashave së tij, apo skllevërve të bindur qenërisht/kafshërisht/shtazërisht të frustruar dhe të përbindshëm nga demagogjia e Djallit të kuq, të zvetënuar dhe zhbërë nga çdo gjë njerëzore, përmes propagandës së diktatit, frikës, tmerrit, dhunimit, përdhunimit, dilemave, toturrave, burgosjeve, vrasjeve, që një populi i frustruar kolektivisht, shtypej nën diktaturën 45-vjeçarë dhe post/diktaturën endemike/demokratike, sillte kënaqësi makiaveliste dhe mazokiste tek diktatori, përmes: fragmentit: Enveri, i ulur në kolltuk, nuk fliste. Një heshtje e rëndë ia kishte pushtuar fytyrën. Me mendjen e tij djallëzore, kishte hyrë në skutat e shpirti të të frikësuarit të madh. Po shëtiste në ato nerva të acaruara, të terrorizuara, në atë botë shpirtërore që priste fundin e afërt e të padëshiruar. Enveri po sodiste nga jashtë brenda panoramën e botës së të terrorizuarit. Tmerri po ushtronte kërcënim e panik të skajshëm. Kjo soditje kërkonte heshtje e përqendrim. Një kundrim demoniak, ndërsa inspektonte një shpirt, që në dyluftim me vdekjen, kishte pranuar fundin e tij. Enveri e dinte se me një fjalë fakiri merrte fund, por kishte rastin të kundronte atë që nuk i jepej ta shikonte: përpëlitjen e një vdekëtari para syve të tij (Hila. Idem). Paradoksi dhe surrealiteti, një kombinim perfekt për të kuptuar forcën, kumtin përçues tek lexuesit e këtij  romani, jo vetëm si stukturë individuale por dhe si stukturë psikologjike (Holton: 1973). Artistët post/modernë e përçmojnë ose janë thjesht indiferentë ndaj teorizmit në art. Ata janë kryesisht si anti/intelektualë ose janë të prirur të reflektojnë mbi statusin dhe ndjenjën e veprimtarisë së tyre ku realiteti shoqëror, miratohet në të gjitha dimensionet e tij si heterogjen, i segmentuar, i rastësishëm. Korpusi gjuhësor, Përmes një raporti të hapur me lexuesin, por edhe në një raport të “çorganizuar” me gjuhën apo e quajtur ndryshe edhe kriza e personazhit, ka ndikuar edhe tek formësimi i shumë romaneve me elemente postmoderne. Paqartësia është një simptomë, tension dhe konfuzion shpirtëror.

g)    marrëdhënia e historiografisë me memoaristikën, romani na orienton dhe rrëfen për

kumte memoaristiske, përtej kufijve të intepretimit, sepse duhet parë dhe në syrin “e lexuesit kritik”, si në aspektin gjuhësor, ashtu dhe në atë historik dhe psikologjik, përmes procesit krijues dhe  nën/shtresat e rrëfimit autobiografik, përmes:

-       autobiografemat dhe biografemat, (rindërtimi i identitetit personal);

-       autobiografema: Ishte data 23 maj vitit 1961/ me datën 17 të këtij muaji/ maj 1961/ në

vitin 1955/ në vitin 1948/ në vitin 1941/ në vitin1957/ që në vitin 1955/ viti 1955/ në atë nëntor të vitit 1941,/ të mesit të viteve pesëdhjetë/ ishte vjeshtë e vitit 1955/ 16 maj 1955/ jemi në vitin 1955,/ në vitin 1961/ shtator, 1957/ 30 shtator 1957/ 12 shtatorit 1957/ në vitin 1959 .../ tetor 1957/ që në 1944, /kishte datën 7 shkurt 1957./ datës 12 shkurt 1957/nëntor 1957/viti 1958/Tiranë 2 shtator 1958/Janar 1959/datën 21 janar 1959/Maj 1959/ Prill 1960/ 24 prill 1960/ 25 Prill 1960/ 28 prill 1960/ 27 maj 1960/ 14 korrik 1960/ datës 12 dhjetor e vitit 1957,/ me datën 14 korrik 1960/15 korrik 1960/ me datën 30 korrik,/ 16 korrik 1960/ 26 korrik 1960/ 27 korrik 1960/ 28 korrik 1960/ 28 korrik 1960/30 korrik 1960/Tiranë 12.8.1960/Tiranë, 26.09.1960/27.10.1960/të prillit të vitit 1956/ 9 nëntor 1960/26.11.1960/11.11.1960/më 28 mars 1961/me 5 janar 1961,/ datave 28-29 mars 1961;/5 prill 1961/ më 20 prill 1961/ më 25 prill 1961/ me 20 maj 1961/ datës 8 maj, 1961/ 7 dhjetor 1961/ Shkurt 1961/ 14 shkut 1961, Vlorë/ 18 shkurt 1961/ shkurt 1961/ 21 shkurt 1961/ Mars 1961/ 21 mars 1961/ 28 mars 1961/ Moskë, 30 mars 1961./ 20 prill 1961/10 maj 1961/13 maj 1961/15 maj 1961/17 maj 1961/19 maj/19 maj 1961/22 Maj 1961/23 Maj 1961/23 maj 1961/ 25 maj 1961/ 25 maj 1961/ 25 maj 1961/ data 15 deri me 27 maj 1961./ 28 maj 1961/ 30 maj 1961/ 31 maj 1960/ 1 qershor 1961/ 2 qershor 1961/ 8 Qershor 1961/ ... qershor të vitit 1961/ 2 korrik 1961/ 5 korrik 1961/ 8 korrik 1961/ me 6 nëntor 1961/ në tetor 1961,/ 3 dhjetor 1961/ në maj të vitit 1962/ Janar 1962,/ me 5 shtator 1968/ deri në vitin 1990;

-       biogfrafemat: për tridhjetë vite të tjera/ tridhjetedyvjeçari gjendej i martuar/ Pirro ishte

dyzet e pesëvjeçar/ Pirro qe dyzet e gjashtëvjeçar/vjeç tridhjetë/ vdiq njëqinvjeç;

-       topikat e kohës letrare/historike:  iu bënë shumë vite /e kaluan rreth dy orë të mira

kështu /tashmë pesë e pasdites/ nga ora katër e pak./ pesë e pasdites/ në rreth dhjetë ditë,/ para dy-tri ditëve/ishte ora tetë pa njëzet e tre./ nga ora tetë e pak e mëngjesit/ora shkoi nëntë e pak/ 28 prill ora 2 e mëngjesit/ ishte ora 5 e mëngjesit./ të nesërmen, pra me 13 korrik/ për pesëmbëdhjetë ditë/ dy javë jemi atje/ i arratisur para dy viteve./ nga ora një do të niseshin/ që dje, e premte/ andej nga ora pesë e gjysmë/ pesëmbëdhjetë ditë i bënin këndej/ dy javëshin tjetër,/ nga një e gjysmë-dy pa një çereku/ rreth orës gjashtë të pasdites do të mbërrinin/ është gjashtë e dhjetë/ prej shtatëmbëdhjetë minutave/ rreth tridhjetë minutave të tjerë,/ me datën 2 korrik të këtij muaji/ ora 08.00 e mëngjesit/në ora dhjetë të jeni/rreth një orë/u bë ora katër e nuk u pa /kaluar pesë e gjysma/ Ishte rreth orës katër/mu bënë pesë javë në/ brenda 10 ditësh/ në orën 8:00/në ora dhjetë, ka mbledhje/nga ora pesë e pasdites/ një e gjysmë pas mesnate/ me një qershor të shkojë/ ishte ora tetë pa pesë minuta/ plot dymbëdhjetë ditë/ po rreth një javë patjetër,/ në ora gjashtë të pasdites të datës 5 qershor,/ rreth një muaj/ kaluan disa ditë./ në orën 24 duke dalë/ për disa ditë/ një natë do të vijmë/ sonte për natë është vendosur/ ora dy pas mesnate/ diku pesë minuta/ tek ora katër pa një çerek/ në orën 24.00 të natës, mes datës 1korrik dhe 2 korrik,/ pesë vite e gjysmë!/ në moshën njëqind vjeçare/ prej katër vitesh.

h)    marrëdhënia dhe sendërtimi narrator- autor, organizohet përmes: personazhit të

gjithëditur (autori rrëfimtar) përmes rotrespektivës kohore, si përthyerje dhe rimarje të shpejtë të subjekteve në nivelin e makro/mikrostrukturës. Kjo strukturë ndikohet nga faktorë kontekstualë si situata e komunikimit, ajo e prejardhjes kulturore dhe traditave gjuhësore të shkrimtarit, se gjuha, njohja dhe strukturat e saj gjuhësore lidhin gjuhën me njohjen dhe mendimin ose nëse gjuha kontrollon mendimin, ose nëse nuk ka korrelacion mes gjuhës dhe mendimit fare. Në retorikën ndërkulturore, shumica e mendimeve, përmbajnë një korrelacion të bazuar në ndikimin e njohjes (Moder: 2004:10).  

 [përshtatur nga e.k]

 Zhvendosja e një psikologjie sociale përmes gjendjeve individuale mendore, apo edhe të individit prej proceseve kolektive shoqërore nuk është vetëm një zhvendosje e fokusit të rrëfimit letrar.

Sëfundmi: korpusi i letrësisë së shkruar dokumentare, është një korpus që përpos leximit që sjell kënaqësi estetike, përtej receptimit nga të rinjtë, që e kanë braktisur librin totalisht, duhet lexuar sidomos për shtresën e persekutuar nga regjimi, përmes dokumentave/dosjeve/arkivave etj., është dhe një orientim për jetëshkrimin e të mbijetuarve nga regjimi diktorial, por dhe ata të kampeve të punës dhe internimit. Ka patur përpjekje të ca delitantëve dhe “injorantëve”, madje dhe keqdashësve apo fallsikatorëve, për të shkruar letërsi të tillë, por nuk ia kanë dalë. Autori, nuk pretendon se ka mbërrur në majën e Epërme të kësaj letrësie, por e ka kaluar pragun e autorit minor, dhe pse ka shumçka që duhet thënë, dhe gjithëçka që është thënë, ka nevojë për një lloj tjetër konceptimi letrar, se është i vetëdijshëm, për aspektin e pavetëdijes, duke qenë përballë fakteve objektive, teksti në anën “subjektive”, shtron sfida dhe dilema: kush rrëfen dhe kujt i drejtohet. Kjo, është dhe identiteti artistik i M. Hilës, që shpalos atë që mendon ta ndajë me lexuesin e sotëm, që po pakësohet përditë. Ky rrëfim, është dritare, për të parë të kaluarën e historiografisë komuniste dhe skllavërimi e poshtërimi i njeriut shqiptar, nga çdo pushtet dhe çdo regjim. Pra, duhet ta mbrojmë lirinë dhe dinjitetitn tonë kombëtar, sepse rendi demokratik dhe shteti ligjor, duhet të ndërtohet duke “lexuar” të shkuarën dhe parë nga e ardhmja, në kuadrin e kulturës moderne dhe post/moderne dhe globale, për të mbetur; thjesht NJERI!

                                                                               8 Korrik, 2025.

BIBLIOGRAFIA:

1.      Agrell, Beata. (1977): Documentarism and Theory of Literature. University of Gothenburg.

2.      Arendt, Hannah. (2020): Origjinat e totalitarizmit, përkth: Myftar Gjana, “Dija”, Tiranë.

3.      Aries, Philippe. (2004):  Philippe Aries and the Politics of French Cultural History; Patrick H. Hutton Series: Critical Perspectives on Modern Culture. University of Massachusetts Press.

4.      Auerbach, Erik. (1968):  Mimesis: The Representation of Reality in Western Literature (1946).  W.  R. Trask, trans. Princeton, N.J.:  Princeton University Press.

5.      Bell, Davitt. Michael. (1971): Hawthorne and the Historical Romance of New England, Princeton: Princeton University Press.

6.      Blanchot, Maurice: (1982): The Space of Literature, University of Nebraska Press Lincoln, London.

7.      Bloom, Harold. (1997): The anxiety of influence, a theory of poetry. New York, Oxford: Oxford University Press.

8.      Clasen, Mathias. (2017). Why horror seduces. New York: Oxford University Press

9.       Fischer, Bernd. (2010): Enver Hoxha dhe diktatura staliniste në Shqipëri, përkth. Virgjil Muçi, “Tirana Times”, Tiranë.

10.    (2006): Fjalor i Gjuhës Shqipe, (ASHSH), Tiranë.

11.    Fradinger, Moira. (2010):   Binding Violence: Literary Visions of Political Origins; Stanford, CA: Stanford University Press.

12.    Floch, Jean-Maria: (1990): Semiotics, Marketing and Communication: Beneath the Signs, the Strategies, PUF, Paris.

13.    Freude, Sigmund. (2917): Hyrja në psikoanalizë, “Fan Noli”, Tiranë.

14.    Gaxha, R. Blerina. (2021): Vdekja në letërsinë moderne shqipe(Ndre Mjedja, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli), Instituti Albanologjik, Prishtinë.

15.    Hila, Marçel. (2025): Terror në strofullën e terroristëve, “Marcel Hila”, Tiranë.

16.    Holton, Gerald. (1973): Thematic Origins of Scientific Thought: Kepler to Einstein, Cambridge:  Harvard University Press.

17.    Krosi, Emrie. (2023): Letërsia e Pranguar e Sami Repishtit, “Adriatic Press”, Nju Jork.

18.    Koelb, Clayton. (1978):  “The Story in the Image: Rhetoric and Narrative Invention.” Modern Fiction Studies 33 (1987:3) .

19.    Langer, J. (1992): Discussion as exploration: Literature and the horizon of possibilities. In G. Newell & R. Durst (Eds.), Exploring texts: The role of discussion and writing in teaching and learning literature. (pp. 23-44). Norwood, MA: Christopher Gordon.

20.    Marku, Rudolf. (2018): Një vepër për të vërtetën historike, (“Internimi i Kufomës”- i Marçel Hilës), “Gazeta Shqiptare”, Tiranë; https://gazetashqiptare.al/2018/09/16/nje-veper-per-te-verteten-historike-internimi-kufomes-marcel-hiles/, në:https://albspirit.com/2018/09/11/rudolf-marku-internimi-kufomes/

21.    Moder, Carol. Lyn. (2004). Discourse across cultures, across disciplines: An overview. In C. L. Moder & A. Martinovic-Zic (Eds.), Discourse across languages and cultures. Amsterdam: John Benjamins.

22.    Van Dijk, T. (1998). Ideology. A Multidisciplinary Study. London: Sage.

23.    Velo, Maks. (2003): Esse për diktaturën komuniste, “55”, Tiranë.

24.    Wallace, Diana. (2009): The Female Gothic: New Directions. Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.

25.    Wesseling, Elisabeth. (1991):  Writing History as a Prophet. Postmodernist Innovations of the Hisorical Novel. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamin Publishing.

26.    White, Hayden. (1973): Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe. Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press.