Emi Krosi: PRENÇI vs AHMETAJ

Tema: Historia në dy kohë rrëfimtare, përmes krahasimit, në prozatorët B. Ahmetaj vs A. Prençi. 

Krahasimi mes rrëfimeve prozaike të novelave “Vajza e Kryeqytetit”, të Bislim Ahmetaj, nëse këto rrëfime janë një “triptik”, për kujtesën, dashurinë e humbur dhe kërkimi i historisë njerëzore, ose duke udhëtuar nëpër kujtesën tonë dhe historinë, dashuria është kërkim brenda vetes, kurse novela e parë lidhet me portretin e Petro Markos, si një reflektim mbi harresën, artin e humbjen, kurse novela e tretë është saga familjare e frymëzuar nga rrënjët veriore të autorit, ku nderi, besa dhe kujtesa historike ngrihen në formë rrëfimi letrar, por dhe si dëshmi e humbjes së dinjitetit njerëzor në diktaturë. Kurse tregimet; “ Në emër të gjakut” të Ahmet Prençit, është në formën e tregimit memoaristik, si një gjini e rrëfimit autentik, mungestar në letërsinë tonë. Çmenduria e një kohe, ku tashmë brezi i mesëm (rreth moshës 50- vjeç), është dëshmitar i dy kohëve: të viteve të errëta dhe diktaturës, por dhe ndryshimeve të pas viteve ’90-të, apo dhe të viti të zi të 1997. Një e vërtetë e ndërtuar në letërsi, me personazhe atipikë, që sendërtoj kujtesën tonë të shkuar, por jo shumë të largët, me ngjarje reale, me dramaticitet, tradhëti por dhe komedi e grotesk brenda, tragjedi/komedia më e madhe kombëtare të shqiptarëve, që luftonin kundër kujt? Në rrafshin e letërsisë, ndërdija letrare shtresëzon ide në rrafshin e krahasimit, si gjetje jo vetëm autoriale, në konceptin ekcplicid të marrëdhënieve ndërtekstore në disa rrafshe:

- rrafshi i njohjes së mjedisit,

 - rrafshi i kundërvënies së personazheve në kërkim të vetëvetes,

 - rrafshi malësor vs qytetar,

 - rrafshi i sendërtimi të ndërgjegjes kombëtare,

-  rrafshi i sistemeve politike hibride përballë kohës,

 - rrafshi i vetëdijes së njeriut dhe nën/ndërgjegjes,

 - rrafshi i ndërtektorisë moderne dhe post/moderne,

-  rrafshi i kohës dhe hapsirës.

Si libri me tregime i B. Ahmetaj "Vajza e Kryeqytetit" ashtu dhe libri me tregime, “Në emër të gjakut" të A. Preçit, brenda fabulave rrëfyese, kanë kohën e shkuar. Modeli i Ahmetaj-t, me qasje të drejtpërdrejtë të kohës së monizmit, ku vetëdija e lirisë së fshatarit, lidhet dhe me kushtet e rrethanat historike, kurse dashuria për një vajzë e largët, japankën e tij, përsëri është kushtëzim i mospranimit të vetëdijes apo lirisë së ndërgjegjes. Kurse dhe Prençi, nuk e kushtëzon heroin e tij, në kohën e dhunshme të asgjësimit dhe degradimit të njeriut të lirë, përsëri në rrethana ku liria “ kundërshton vetëveten”,  duke asgjësuar arsyen. Dy të kundërtat për/kundër lirisë në kërkim, po të lirisë, duke asgjësuar vetëm arsyen, dhe kohët priten në rrafshin horizontal. Prerja e rrafshit kohor:

a)    koha e shkruar, (në rrëfimin e Ahmetaj, të tregimit: “Tri rrëfenja”), nga libri me novela

 “Vajza e Kryeqytetit”, është rrëfimi për Mal Hysajn, një burrë që është kunndër rrymës dhe kundër pushtetit, mban kujtimin e vëlliat të pushkatuar, me simbolikën e një mani të mbjellë në varr, por kjo i kushtoj shumë, sepse vret veten nga pabesia e besëpremjes, së miku të ri të ardhshëm, në ditën e dasmës duke mos i dhënë nusen për djalin. Sendertimi i rrëfimit përmes;

-       zhburrërimit të malësorit,

-       besëpremja, përdhosja e karakterit të malësorit,

-       shndërrimi i njeiut nën/për pushtetin.  Personazhi, Mala është një burrë me virtytet dhe

zakonet e kanunit të parëve atje, në bjeshkët e Tropojës, por që pabesia e zhburrëron dhe vdes nga turpërimi që iu bë, atij dhe familje së tij “kulake”. Fragmenti: “oda e burrave që dikur s’i fikej muhabeti deri rreth agimit, tash sa vite ishte e shktretë dhe rrallë i vinin burra. Mixha Malë për me ju përshat kohës së re një ditë kish dalë në qytet e kish ble në librarinë e qytetit resmet e mëdha të krejt klasikëve e po ashtu edhe të udhëheqësit të ri të vendit...”f.113.

b)    koha e shkuar, (në rrëfimimin e Prençit, në tregimet “Në emër të gjakut”), “një rrëfim

për heshtjen, drejtësinë dhe dhimbjen që nuk harrohet” me thënien: “kur s’ka ligj që të dëgjojë, kur s’ka Zot që të ndëshkojë, njeriu i thyer e merr drejtësinë në duar. Jo për hak, por për nder, për gjak. Për atë që i mbeti borxh varrit...”. Një rrëfim që duket si legjendë si përrallë, ose më mirë një rrëfim “alla kutelian”. Vërtetë duket si një legjendë, sepse jo vetëm marria jonë kolektive, por dhe vetëgjykimi ynë për padrejtësinë po kundër vetes, është akoma pa një fajtor. Kush ishte fajtori?  Si thoshin të parët tanë: kush vret veten, u humbet gjakun! Ne u vetëvramë, në emër të kujt? Për çfarë? Për kë? Ishte një marrëzi, hakmarrje, çmenduri apo çfarë? Askush nuk e di si filloj, kur filloj, dhe ju filloj, as si mbaroj. Rrëfimi në kohën e shkuar, që sendërtohet:

-       çnderimi dhe përdhosja e dinjitetit të njeriut,

-       marrëzia kolektive dhe grotesku kolektiv,

-       gjykimi/vetëgjykimi, liria/paliria,

-       absurdi, asgjëja, ekzistencializmi dhe kotësia, sepse nuk merr gjakun, apo sepse nuk do

të jesh hakmarrës. Por, tregimet rrëfejnë dhe për “masakrën” e romëve, apo dhe për mbrojtësit e Pallatit Presindecial, por tregimi apo novela “Në emër të gjakut”, është ndoshta dhe rrëfimi më i arrirë. Është më e lehtë të shkruash një roman, sesa një tregim, sepse duhet ta ngjeshësh rrëfimin, prandaj ndoshta herë i shkrurtër dhe herë i gjatë, rrëfimet marrin një tjetër konotacion, atë në emrin e jetës kundër gjakut, dhunës, hakmarrjes dhe luftës, në emër të paqes dhe dashurisë, po dëshmia letrare si shkrimtar humnaist e Prençit vs dëshmisë letrare si shkrimtar i fatit të njeriut dhe kujtesës historike, në rrëfimet e Ahmeta-jt.

Të përbashkëtat mes dy rrëfimve:

-       njeriu përballë shtetit dhe vetëvetes,

-       njeriu si qenie dhe nënvetëdije socio-shoqërore,

-       njeriu përballë demuhamizmit dhe zhbërjes,

-       harresa, që mund të përsëritet.

Të kundërtat, Prençi vs Ahmetaj:

A). Rrëfimi i A. Prençit:

-       dëshira vetëshkatërruese,

-        fisnikëria dhe guximi si formë e dinjitetir njerëzor,

-        kur humanizmi fiton mbi makarbritetin e shkatërrimit,

-        humanizmi i fshehur si virtyt dhe ekzistencë,

-       katarsisi kolektiv.

B). Rrëfimi i B. Ahmetaj:

-       fundi tragjik dhe mediokritetit i gjykimit të dashurisë,

-       saga familjare në kërkim të rrënjëve,

-       zhburrërimi dhe zhbërja i shpirtit njerëzor,

-        “vrasja”e indentetit të malësorit,

-       kundërvënia e malësorit kundër/pro diktaturës.

Si përfundim: letërsia e krahasuar, na jep një fushëpamje më të gjerë mes dhe dy tregimtarëve bashkëkohor, me stile rrëfimesh, sa të ndryshëm por dhe të afërt, ku motivet /fabulat /qëllimet/ misionet /mesazhet, janë “kurthe” për të zënë lexuesin, që është po ashtu bashkëautor dhe dëshmitar në sagën e historisë si përjetim personal dhe atë kolektiv. Letërsia është gjithëpranuese në misionin e saj, përtej dashurisë, kujtesë/harresës dhe origjinës.