Emi Krosi: Dekodimi metropolitan i letërsisë post/moderne shqipe

Për të kuptuar përmes leximit të një teksti letrar, elementet moderne apo post/moderniste, tashmë e tejkaluar në botë dhe në letërsinë, artin dhe kulturën shqipe, nuk duhet të njihen vetëm teoritë dhe filozofitë post/moderniste, por dhe mënyra e receptimit tek lexuesi përmes intertekstit dhe thyerjeve të thella të veprave, ku nuk ka qendërzim, por shumë herë veprat janë ciklike ose palipmseste. Por, (duke u larguar nga teoritë) një problem është mungesa e leximit dhe librit. Mospasja e një modeli “teorie” apo “shkolle letrare”, qasja ndaj librit është shumë e vakët. Ndonjëherë, “fushatat” tetoriane të leximit të librave, me hir ose me pahir, të bazuara dhe në statistikat e “hite-ve” të librave të shitura sidomos në Amerikë, merren si modelet më të mira, por që nuk korrespodojnë me panelet e leximit dhe përtej qasjeve të nivelit kuturologjik në hapsirën mbarëshqiptare, brenda dhe jashtë arealit të gjuhës shqipe.

Modelet e shkollave letrare të Europsë së viteve’50/’60/’70 të shek. XX, arritën të konsolidoheshin në shkolla të mëdha letraro-stilitike, semiotiko-kritike. Por, shkollat shqiptare jo! Shkolla, si ajo e Lezhës që tejkaloj provincën veriore deri në marrjen e çmimit “Poet Laureat” në vitin 2020. Shkolla e Tropojës me emra të njohur (pa përmendur emra), një shkollë që përveç haspirës së Malsisë së Gjakovës “mori” dhe “dha”, dhe në pjesën tjetër të përtejdrinit e ndaluar për pesë dekada. Nuk mbeti prapa as shkolla e Tepelenës, me emra poetësh të njohur dhe jashtë Shqipërisë, me botime dhe përkthime apo dhe në antologji të huaja. Normalisht, kryeqendra ose metropoli, ishte më i privilegjuar, pasi ishte selia e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe dy nga botimet profesionale për kohën: “Drita” dhe revista “Nëntori”. Por, dominimi i rrymës së realizmit, e “dobësoj” influencën e periferisë duke u qendërzuar vetëm në kryeqytet.

-       Marrëdhënia mes letërsisë së provincës dhe metropolit

Brenda kësaj qasjeve nuk mbete as qerthulli “çerdhja” e krijimtarisë së trojet matanë Drinit. Por, lidhjet relevante dhe më të ngushta (për arsye historiko/kulturore/gjuhësore me Prishtinën), ishin në të sheshta dhe më afërta se me Shkupin apo Podgoricën. Areali i shkrimtarëve shqipshkrues të Malit të Zi, ku letërsia bashkëkohore shqipe e asaj treve është zgjeruar përtej trojeve sidosmos në ngulmimet e mëdhja. Kurse, Shkupi me një vakësi dhe ngadalësi në njësi kohe gati 30- vjeçare ka arritur të formojë personalitet në letërsi, por provincat e saj kanë qenë më pararojë, sesa vetë kryeqendra. Prishtina, pas tethemelimit të shtetit të saj, kulturën e ka patur parësore. Shumë autorë dhe studiues krahas studimeve historike (të shtuara si sasi por jo cilësi, një lulëzim i madh me monografi të dala herë-herë nga hiçi), por provincat ose komunat e Kosovës prodhojnë më shumë letërsi/botime/promovime/aktivitete letrare dhe kulturore, konkurse dhe antologji shumë më shumë sesa provincat ose bashkitë e Shqipërisë. Ri/ngjallja e kulturës kombëtare, përme komunikimit Tiranë-Prishtinë-Shkup  dhe anasjelltas përmes ndikimii të drejtëpërdrejtë të gjuhës burimore, shenjon dhe lexuesin (e një areali të caktuar gjuhësor), që e interpreton një vepër sipas dëshirës së tij. Studiuesit e hapsirës shqipfolëse, që emetojnë gegnishten, që përfshin Dardaninë (d.m.th Kosovën), arrijnë të na japë një analizë të mirëfilltë të kontributit të tyre, duke na bërë të kuptojmë, se autorët e atyre trevave nuk janë thjesht shkrimtarë të spikatur të kohës së tyre, por krijues të një trashëgimie letrare që i reziston kohës post/moderniste.

-       Marrëdhënia autor-shkrim mes metropoleve shqipfolëse dhe provincave

Duke ditur se post/modernieti qaset ndaj tekstit fragmentar, dhe gjithashtu me teknikat dhe me temat e tij karakteristike, llojllojshmëria/paradoksalja/ironia, magjepsin post/ modernitetin. Detronizimi i absolutes, vënia në dyshim e realitetit e të vërtetës, e dominimit të pa/arsyes, gjithashtu janë karakteristika të postmodernies. Përmes vorbullave të ciklikës së lëvizjeve dhe të letërsisë por dhe të autorëve, krijojnë dominanca dhe hapsira “boshe” që mbushen dhe me tallava apo mediokritet, ku vlerat “firojnë” dhe zbratësia “mbushet” me “histori parodike” që në fakt është dhe post/modernizmi i historisë “oficiale” (dokumentare)ose me më qartë: tallja me historinë apo për t’i kritikuar konceptet tona mbi historinë, se shkrimi i historisë është akt fiksional. Përtej kësaj, përsëri provincat janë “on top”, pasi stisja e fillit të ficionit është i artë. Në këtë rast, metropolet janë më të “përmbajtura” dhe më “korrekte”, por që provinca ua imponon dokudo “mashtështinë e dukjes”, përtej arealit të tyre shqipshkues, që mund të themi “merre me lëng” ose “vajmedet”. A është kjo, një lloj konkurence e dukjes apo dhe e shpopullimit të provincave? Ndoshta të dyja! Provincat shqifolëse të Malit të Zi, janë rrudhur dhe vetën disa “oaze” flasin dhe shkruajnë shqip, rrethinat e Ulqini dhe Tuzi, pasi përqëdrimi i shqifolësve të malësisë janë më shumë në Amerikë. (Bëhet fjalë për ngrehinën e historiografisë/gjuhës dhe letësisë shqipe). Kurse Maqedonia, akoma ka probleme me etninë shqipfolëse, sidomos të kryeqendrën, Shkupin. Provincat, janë më mikpritëse ndaj letërsisë dhe gjuhës shqipe. Shënimi i dukurive të tilla (gjumica e shkrimtarëve/poetëve janë më origjinë nga provinca, por nuk kanë lexues atje, siç kryeqendra ka më shumë mediokër, që janë vetë metropolitanë ), nuk do të thotë se gjinitë e tjera letrare, sidomos realizmi klasik dhe kryesisht lirika, mos të “performojnë” përkundër vargu të lirë. Botimet  e shumta “non grata”, në një vend ku janë shtuar kaq shumë “shkrimatrët” dhe “lartohen” nga media dhe për arsye politike apo klanore dhe komerciale, përtej “ideve të jashtëzakonshme të surrealitetit”, dallohen dhe për “dellin artistik” dhe “performancat stilistikore të gjetura”, me “përmbajtje tekstore delirante”, maksimalizojnë klishetë sesa risitë (me disa përjashtime).

-       “Vdekja” e kritikës dhe de/metropolitarizmi kulturologjik

Teoria e “vdekjen së autorit” e njohur nga teoricienët R. Bart dhe M. Fuko, nuk vë në pipëpyetje autorësinë, (sepse post/modernizmi prodhon tekste të koduara dialogjike dhe hermetike), por përtej letërsisë margjinare/ lokaliste/ provincial, kritikët qendrorë apo “të lartë” akoma e vështirësojnë sistemin tonë letrar me “qortime” brenda mjedisit të tyre të rafinuar, për/mbi emra të caktuar biografik. Marrja apo (ri)marrja nga poshtë-lart, (ka pak kritikë të guzimshëm) duke shtuar tashmë, që shkollat e lartpërmendura kanë asete letrare me nivel ndërkombëtar, e kanë të vështirë të jenë të “çiltër” me masën e lexuesit bashkëkohor, pasi vetë metropoli i shqiptarisë Tirana, është pa entitet letraro-artistik, pa një Lidhje apo grupim letrar të njësuar (veçse ca takime dashamirësish të librit), ose Qendra e Leximit (e politilizuar skajshmërisht), ku saherë “provincialët” vijnë në kryeqendër i marirn lexuesit me vete si (politika militantët e saj), sepse lexuesit qendror, janë ose hipokritë, ose paragjykues, ose  vetëpërjashtues, me një lloj “neverie” por dhe pasaktësie nga mosleximi i letërsisë së periferisë. Kështuqë, profili i kritikut dhe kurioziteti i lexuesit, përtej kulturës së leximit (të shkalafitur tashmë), grupe artistësh /studiuesish /lexuesish apo kritizerë, janë herë inferior dhe herë superiorë ndaj X apo Y emri të shkrimtarit, por jo veprës së tij. Ndodh rëndom, që lexuesi potencial, ka nivel më të lartë intelektul receptimi sesa vetë shkrimtari, madje ata të kryeqendrave (se rrethinat dhe provincat kanë prodhuar artistë dhe talente të  njohura tashmë) që konkurojnë akoma denjësisht në hapsirën kulturore metropolitane. Kur kritik sugjeron ndonjë libër, sidomos të shkrimtarëve minorë/të rinj, apo dhe emrave të njohur (dhe politikanë), nuk merret seriozisht ose kalohet në heshtje, përveç rasteve kur paguhet për salla dhe promovime modeste. Shembulli i autorit “provincial” por i kultivuar në Kanada është  Taip Sulko, pati një sukses me romanin e tij “I arratisuri”, kur ca kodoshë provincial të dështuar “këndojnë” si kaposhët mbi pleh, në gërmashat e artit metropolitan duke përqeshur të tjerët, me recensa “plot lëvdata”, për librat e tyre me tematika të stërnjohura, dhe hiqen si kritikë/organizatorë/moderator dhe lëpihen ca gayetraisë, për emisione duke u fryrë me receta “të letyrshme” për lexuesit, sikur janë Dostojevski apo Elioti.  De/metropolitarizmi, duhet të jetë një emergjencë kombëtare, duke rishpërndarë dhe fonde monetare dhe mbështetje me projekte më të dukshme dhe gjithëpërfshirëse, në bashkitë më skamore apo të vogla, të mbetura pa lexues, për shkak të përqëndrimit në kryqytet, (janë disa bashki provinciale model, që bëjnë festival letrare). Por çfarë i ofrojmë lexuesit? Veprat dhe kryeveprat e letërsisë të gjuhëve të mëdhaja (tashmë dallimet mes letërsive të vogla dhe të mëdhaja janë ngushtuar), por dhe konceptet universale me vepra të njohura botërisht. Ata vepra, që kanë ndërtuar indentitetin e njeriut të lirë, kanë lexues të pakohë, por lexues të veçantë sidomos ato të sistemeve të Lindjes, akoma vibrojnë “në çkodimin” e kulturës në bazë të shkollimit dhe edukimit patriotik të “zonës”, jashtë kopetencave të “larta artistike”, sidomos dhe si masë e edukimit estetik, të lexuesit dhe pse jo dhe shkruesit shqiptar.

-       Koha kundër hegjemonisë dhe de/metropolitarizmi i letërsisë

Nëse do të shohim panairet e librave në Tiranë/Prishtinë/Shkup apo qendra të kulturës europiane, si Athinë/Londër/Paris/Berlin/Gjenevë/Nju Jork etj…etj, sidomos në shumë provinca italiane (ku dominojnë organizatat dhe shoqëri kulturore shqiptare), dominojnë emrat e piketuara të metropolit shqiptar. Qoftë dhe me lidhje politike, nepotike, monetare, mjafton që në Tiranë të marrë çmim (nga klanet letrare) dhe padyshim katapultohet drejt dhe në Romë apo Vatikan, madje dhe për çmime “Pulitcer” apo “Nobël”. Kjo lidhet dhe me letërsinë kanonike, që vlerësohen jashtë kontekstit estetik (për funsionin e tyre patriotik dhe jashtë vlerave), për shumëçka më sublime, me hegjemoninë e kitsch-it, me vlerësime klienteliste, jashtë masës kolektive dhe asaj indivisuliste dhe meritore. Domonimi i jashtëletaritetit, është modë dhe abuzim. Pra, hegjemonia e personave të caktuar brenda dhe jashtë kontekstit të kulturës kombëtare, mjafton për të “shpërblyer” delitantizmin, madje dhe në panairet, pastaj vjen dhe “glorifikimi” i grupeve të “qokave” përkundër rivaliteteve, sidomos eksportimi i neo/socializmit, si rendi ri politik në Tiranë deri tek “Vatra” në Amerikë,  qendra më e vjetër e kulturologjisë/ shqiptarizmit /atdhetarizmit, duke eleminuar mendimin ndryshe dhe kritikën, deri në copëtimin mes dogmave politike të majta e të djathta, për hir të hegjemonisë globale, ku dhe letrësia është pjesë e saj. De/metropolitarizmi, çliron jo vetëm energjitë e prurejeve provinciale (që janë shumë me lart estetikisht) sesa “dogmat” e ca elekuentëve të “frustruar” për vëmendje dhe privegje të pamerituara, që kaherë kanë dhunura dhe përdhunuar letërsinë e mirë, që nuk njihet nga lexuesit masiv, pasi ajo “kyçet” në sirtarët e qëllimshme të harresës dhe përjashtimit si: provincialë. Por, a janë provinciale arketipet letrare të ardhura nga Homeri? A janë provinciale, kumtet e dashurisë njerëzore dhe Hyjnore? A quhen provinciale gjenitë e kryeveprave botërore? Jo! Ato janë kujtesa universale të artshkrimit kolektiv, që koha i ka seleksionuar dhe të mbërritshme deri në post/modernitet. 

                                             19 shtator, 2025.