Anjeza Musollari: Trajektorja e civilizimit

Nga Kanuni te Integrimi Evropian. Trajektorja e civilizimit në kontekstin Shqiptar

Anjeza Musollari

Çfarë është civilizimi dhe pse ka rëndësi?

Civilizimi, në kuptimin më të gjerë të fjalës, nënkupton një shkallë të caktuar zhvillimi kulturor, social dhe institucional të një shoqërie. Ai nuk është vetëm teknologji, ndërtime apo pasuri materiale, por një mënyrë e të jetuarit, një sistem vlerash, normash, ndërgjegjeje dhe marrëdhëniesh njerëzore që formësojnë një shoqëri të organizuar. Në kontekstin shqiptar, koncepti i civilizimit është kuptuar dhe interpretuar në mënyra të ndryshme gjatë shekujve, shpeshherë në varësi të rrethanave historike, ndikimeve të jashtme dhe sfidave të brendshme.

Civilizimi në mendësinë tradicionale shqiptare, ndërmjet nderit dhe kanunit

Në periudhën e hershme të historisë shqiptare, sidomos në zonat malore dhe më pak të prekura nga pushtetet qendrore, civilizimi nuk kuptohej në kuptimin e institucioneve moderne apo zhvillimit teknologjik, por si një sistem rregullash zakonore më konkretisht Kanuni.

Kanuni i Lekë Dukagjinit, përfaqësonte një formë të organizuar të jetës sociale dhe juridike. Njeriu i “civilizuar” ishte ai që respektonte rregullin, nderin, mikpritjen, besën dhe ndershmërinë. Pra,civilizimi ishte më shumë një nocion etik dhe moral sesa material apo institucional. Megjithëse ky sistem ruante një rend shoqëror, ai ishte edhe i kufizuar nga struktura patriarkale dhe logjika e gjakmarrjes, që e bënte shpesh të egër dhe arkaik në sytë e standardeve moderne të civilizimit.

Ndikimi i qytetërimeve të huaja. Perandoria Osmane dhe Perëndimi

Pushtimi osman solli me vete një model tjetër të civilizimit, atë të një perandorie me rend, fe islame, arkitekturë, sistem gjyqësor dhe organizim të mirëfilltë administrativ. Një pjesë e popullsisë shqiptare, sidomos në qytete, e përvetësoi këtë model, duke u integruar në strukturat osmane dhe duke e lidhur konceptin e civilizimit me edukatën e oborrit, fenë, dhe rendin.

Nga ana tjetër, shqiptarët që jetonin më afër viseve të influencuara nga Evropa Perëndimore (si Shkodra, Korça apo Gjirokastra), filluan të përthithnin ide të tjera të civilizimit përmes shkollave françeskane, jezuite, greke apo arumune  që theksonin arsimimin, qytetërimin urban, laicitetin dhe vetëdijen kombëtare.

Në fund të shek. XIX dhe fillim të shek. XX, Shqipëria ishte një mozaik pikëpamjesh mbi civilizimin,disa e kuptonin atë si përulësi fetare dhe rend osman, të tjerë si përparim shkencor, kulturor dhe kombëtar në modelin evropian.

Rilindja Kombëtare.Civilizimi si identitet kombëtar dhe emancipim

Periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare (1830-1912) shënon një pikë kthese të madhe në mënyrën se si u kuptua civilizimi në Shqipëri. Rilindësit, si Sami Frashëri, Pashko Vasa, Naim Frashëri e të tjerë, e panë civilizimin si një mjet për çlirimin kombëtar dhe përparimin e popullit shqiptar.

Në këtë periudhë, civilizimi nuk ishte më vetëm një nocion etik apo juridik, por një synim strategjik.

Me civilizim kuptohej arsimimi i popullit, përdorimi i gjuhës shqipe, zhvillimi i shtypit, emancipimi i grave dhe krijimi i institucioneve kombëtare.

Sami Frashëri, në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, shkruan qartë se një popull i paarsimuar, i paorganizuar dhe i pandriçuar nuk mund të quhet i civilizuar. Pra, ai e lidh drejtpërdrejt civilizimin me dijen, vetëdijen dhe organizimin kombëtar.

Shqipëria komuniste. Civilizimi si kontroll dhe barazi me dhunë

Pas Luftës së Dytë Botërore, me ardhjen e regjimit komunist, ideja e civilizimit u shndërrua sërish. Regjimi e paraqiste veten si emancipues të popullit nga “prapambetja, analfabetizmi dhe zakonet feudale”, duke promovuar një formë të imponuar të civilizimit, ateizëm zyrtar, barazi absolute, zhdukje e fesë, dhe kultivimi i njeriut të ri socialist.

Në pamje të parë, mund të duket se u bë progres u zhduk analfabetizmi, u ndërtuan shkolla, spitale, uzina, dhe u modernizuan disa aspekte të jetës.

Por kjo “rrugë drejt civilizimit” ishte e shtrembëruar nga mungesa e lirisë individuale, dhuna shtetërore dhe izolimi total nga bota. Civilizimi u reduktua në propagandë. Nuk kishte vend për ndjeshmëri kulturore, për pluralizëm mendimesh apo për ndërtimin e një shoqërie të hapur.Kështu, shumë vlera të mirëfillta të civilizimit perëndimor, si demokracia, e drejta e fjalës, liria personale u konsideruan “armiqësore”.

Pas komunizmit, civilizimi i keqkuptuar si kopjim i verbër

Pas vitit 1990, Shqipëria kaloi nga një sistem i mbyllur në një realitet të ri, kaotik dhe shpesh të pakuptueshëm. Në këtë periudhë tranzicioni, civilizimi u keqkuptua shpesh si kopjim i pamjes së jashtme të Perëndimit mënyra e veshjes, teknologjia, markat, ndërtimet pa plan, apo liria absolute pa përgjegjësi.

Në vend që civilizimi të lidhej me kulturën e komunikimit, respektin për ligjin, tolerancën, dhe zhvillimin institucional, ai u reduktua në shfaqje luksi, individualizëm ekstrem, konsumizëm dhe informalitet të thellë.

Kemi ndërtuar qytete pa urbanizëm, jemi lidhur me botën përmes teknologjisë por kemi harruar vlerat thelbësore të bashkëjetesës, kulturës qytetare dhe respektit për tjetrin. Kemi kopjuar Perëndimin në formë, por jo në përmbajtje.

A jemi shoqëri e civilizuar sot? Një pyetje ende e hapur…

Në ditët e sotme, Shqipëria ndodhet në një udhëkryq mes së kaluarës së saj të përçarë dhe një të ardhmeje që synon Evropën. Megjithatë, civilizimi vazhdon të jetë një koncept i paqartë dhe shpesh i zbrazët nga përmbajtja.

Kur drejtësia funksionon për të fortët dhe jo për të drejtën, nuk jemi të civilizuar. Kur rrugët ndërtohen por nuk respektohen rregullat, nuk jemi të civilizuar. Kur fëmijët mësojnë teknologjinë por jo etikën, nuk jemi të civilizuar. Kur liria keqpërdoret si anarki, nuk është civilizim është kaos.

Rrugët drejt një civilizimi të mirëfilltë shqiptar

Historia shqiptare ka treguar se civilizimi është kuptuar në mënyra të ndryshme si rend zakonor, si përulësi fetare, si nacionalizëm arsimor, si barazi komuniste, apo si kopjim liberal. Por asnjë nga këto forma nuk ka arritur të ndërtojë plotësisht një shoqëri të balancuar, të drejtë dhe të zhvilluar.

Civilizimi i vërtetë në Shqipëri duhet të ndërtohet mbi:

• arsim cilësor dhe etikë qytetare,

• shtet të drejtë dhe institucione funksionale,

• respekt për të drejtën, për tjetrin dhe për natyrën,

• dialog kulturor dhe vetëdije historike.

Vetëm atëherë do të mund të themi se Shqipëria ka hyrë realisht në një epokë të civilizimit të qëndrueshëm jo si pamje, por si përmbajtje.