Ana Blandiana: A mundet poezia ta shpëtojë botën?

Fjala në dhënien e titullit të nderit "Doctor Honoris Causa" të Universitetit të Sofjes

Ana Blandiana

Nuk besoj se Akademia Botërore e Poezisë vazhdon të ekzistojë – dhe të jem plotësisht e sinqertë – nuk jam e sigurt se ka ekzistuar ndonjëherë. E vetmja gjë që di është se ajo u themelua, dhe në një mënyrë vërtet frymëzuese, me entuziazëm dhe shkëlqim që nuk do ta shuajë kurrë kujtesën time. Një nismë thuajse romantike e UNESCO-s kishte përmbushur ambiciet e një qyteti – të bëhej kryeqyteti i kulturës evropiane.

Qyteti ishte Verona dhe ambicia i përkiste kryebashkiakut, një gruaje të re plot energji, për të cilën padyshim marrja e titullit të dëshiruar do të thoshte një kulm karriere. Organizata e Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Arsimin, Shkencën dhe Kulturën UNESCO kishte marrë përsipër të ftonte njerëz të përzgjedhur nga e gjithë bota 60 poetë si anëtarë themelues dhe të krijonte projektin kornizë që përcaktoi institucionin e ardhshëm dhe bashkia e Veronës kishte marrë me pjesën tjetër. Të dy i kishin përmbushur detyrat e tyre në një mënyrë të ekzagjeruar, gati marramendëse, sikur të ishte e natyrshme që ata të shpërfillnin rregullat e botës përreth ose me kufizimet e realitetit. Ose më saktë, sikur e dinin paraprakisht se gjithçka do të ishte mirë gjithsesi të censuruar nga realiteti, ndaj kishin nisur kënaqësinë në një lloj lirie të shfrenuar, përtej arsyes së mundshme.

Teksti themelor, i mbështjellë me mister, sepse askush nuk mund të zbulonte se cili poet ishte shkruar dhe askush nuk mund ta imagjinonte se ishte shkruar nga një zyrtar i UNESCO-s, po përpiqej t'i përgjigjej pyetjes: cili është qëllimi dhe kuptimi i institucionit të ri dhe disi të çuditshëm? Në përgjigjen e dhënë nga teksti me fraza, thoshte: bota duhet shpëtuar përmes poezisë dhe Poezia mund ta shpëtojë botën. Dhe për këtë të lirë të optimizmit të dyshimtë, e ndoshta edhe pa masë, ideja se nuk mjafton të shkruhet poezia, ajo duhet vendosur në qendër të botës. E mbaj mend akoma.

Ndjenjat kontradiktore që më ngjalli teksti, një tekst mahnitës pikërisht sepse vinte nga ana e një institucioni. Do të doja të them se nëse institucionet ndërkombëtare fillojnë të mendojnë në këtë mënyrë, jo gjithçka është e humbur në botë.

Në fakt, kthimi i poezisë në qendër të botës supozoi se ajo kishte qenë dikur atje, gjë që të detyrojnë të pyesësh veten: kur? Dhe pasi kalova me një buzëqeshje moderne supozimin se kjo është një figurë me stil, papritur më erdhën në mendje botët para të gjitha kulturave dhe qytetërimeve, botët e paraardhësve, të ndërtuara rreth besimeve magjike, të formuluara në magji, fjalë që ekzistonin vetë, ata përmblodhën dhe zotëronin gjithçka.

Prandaj, formula e kthimit nuk ishte e panatyrshme dhe poezia ishte fillimisht burimi, nga i cili u krijua forca fizike dhe forca morale, fuqia e njerëzimit në zhvillim. M'u kujtua se ligjvënësit e lashtë shpesh shpreheshin me vargje: ligjet e Pitagorës në Kroton, për shembull, konsideroheshin të shenjta dhe formuloheshin në vargje.

Pyetja është nëse ata iu drejtuan poezisë për t'u mbajtur mend më lehtë, apo për t'u përcjellë diçka nga misteri shqetësues i poezisë. Dhe në anën tjetër të A nuk shkroi Dostojevski në një kohë se bukuria do të shpëtonte botën?

Debatet u zhvilluan në një frymë habie – ndër muret e listuara me afreske të pallateve mesjetare, ku mikrofoni e bëri punën e tij me vështirësi për shkak të pranisë suaj të papërshtatshme. Meqë ra fjala, vetë fakti që gjashtëdhjetë nga poetët më të rëndësishëm të botës ishin bashkë, po krijonte një lloj trazire dhe me sa duket vetë poetët ishin të turpëruar nga roli që iu dha, si dhe nga situata dhe mjedisi në të cilin gjendeshin. Lista përfundimtare e programit të ardhshëm të Akademisë, e përbërë nga propozimet përmes të cilave poezia mund të kthehet në qendër të botës, ishte vetëm në vetvete një poezi e bashkëshkruar e kompozuar mes ëndrrave të përbashkëta.

Fakti që Akademia Botërore e Poezisë mbeti vetëm një ëndërr – e cila në një mënyrë të pabesueshme zgjat tre ditë mes realitetit të UNESCO-s dhe qytetit të Veronës – nuk do të thotë se idetë që digjen më pas në mendjet e 60 poetëve të mbledhur së bashku nën stemën e utopisë së Kombeve të Bashkuara nuk vazhdojnë të digjen.

As ideja e vendosjes së poezisë në qendër të botës, si mjet shpëtimi, nuk është utopike. Do të përpiqem t'u referohem tri situatave që kanë ndodhur në tri periudha të ndryshme të historisë moderne, në të cilat njerëzit i janë drejtuar – në dëshpërim të tyre – poezisë si një forcë shpëtimtare.

Shpesh e kam pyetur veten nëse roli i rëndësishëm i poezisë në burgjet komuniste në Rumani duhet të lidhet me deklaratën legjendare të poetit dhe politikanit Vasile Alexandri të shekullit të 19-të, se “rumuni është poet i lindur”. Fakti është se mekanizmi i çuditshëm i rezistencës mendore, intelektuale dhe shpirtërore, që konsiston në kompozimin, transmetimin, memorizimin dhe recitimin e poezive, vazhdoi të funksionojë dy dekada në burgjet e vendit tonë, mbetet një ngjarje specifike rumune.

Në mënyrë të çuditshme kemi një fenomen letrar kolektiv, sepse mospasja e lapsit dhe e letrës të çon në faktin se lindja e çdo poezie përfshin pjesëmarrjen e disa njerëzve: atij që e ka kompozuar, atij që ka transmetuar me kodin Morse dhe atyre që e ka mbajtur mend, që të mos zhduket. E edhe sikur autori i poezisë të kryente veprimet e tjera, rreth tij valonte atmosfera e solidaritetit dhe eksitimit të atyre që e dëgjojnë dhe e transmetonte nëpër mure e nga burgu në burg.

Mbaj mend se sa më bëri përshtypje kur lexova për herë të parë në një kujtim burgu skenën e mbërritjes së të burgosurve të rinj të transferuar nga institucionet e tjera të institucioneve penale – në rastin e lëvizjeve të vazhdueshme Browniane, të krijuara për të rritur vuajtjet dhe për të parandaluar organizimin e rezistencës, – kur ata që takuan Ata shkëmbejnë me padurim jo vetëm informacion, por edhe poezi. Ne padyshim që nuk e kuptojmë sa duhet origjinalitetin dhe rëndësinë e këtij fenomeni të pabesueshëm që flet shumë për atë se kush jemi ne, dhe sigurisht që nuk arrijmë të nxjerrim krenarinë përkatëse.

Disa dekada më vonë, në vitet 1970 dhe 1980 të shekullit të kaluar, tirazhi i librave me poezi arriti në dhjetëra mijëra kopje dhe në disa raste, kur mund të gjendej ose të paktën të sugjerohej një aluzion rebelimi, u përhapën poezi, të kopjuara me dorë. Por nuk ishte një rebelim, por vetëm një mbrojtje: poezia ishte vendi ku molekulat e fundit të lirisë, dhe lexuesit përpiqeshin t'i merrnin frymë e t'i shpëtonin, intelektualisht dhe shpirtërisht. Sepse, ndryshe nga format e tjera të shprehjes, poezia e ka mjetin kryesor metaforën, krahasim ky në të cilin mungon një koncept dhe lexuesi mund ta imagjinojë atë, duke tejkaluar kështu censurën.

Mbaj mend çfarë befasie shkaktova kur Pierre Emmanuel (i cili më kishte ftuar në një recital me poezi në Paris) më pyeti se sa kopje ishte botuar tek unë një libër me poezi, dhe me siklet iu përgjigja 3000, duke menduar se ishte i vogël dhe vetëm pasi kuptova, se tirazhi i poetit fillestar që më dukej shumë i famshëm në pak ditë, është shumë i zakonshëm në Rumani. Në fakt, jo vetëm në Rumani, por në të gjitha vendet komuniste statusi i poetëve i ngjante më shumë atij të këngëtarëve rock apo pop-it sesa statusit të poetëve perëndimorë. Nikita Stanescu ishte me ne i perceptuar si një yll dhe si ai ishin poetë të panumërt nga Polonia, Bullgaria, Hungaria, Rusia, Çekia, Rumania, poezitë e vështira dhe komplekse të të cilëve njiheshin përmendsh nga mijëra e mijëra njerëz. Edhe nëse nuk i kuptonin, ndjenin se brenda tyre fshiheshin farat e lirisë, për të cilat mendonin se kishin nevojë. Sado e çuditshme, librat me poezi po mbaronin për disa ditë në librari, premierat e librave me poezi mblodhën turma të vogla, shfaqjet e poezisë u mbajtën në sallone plotësisht të shitura, takimet e poetëve me lexuesit mbushën klubet studentore dhe qendrat kulturore dhe kulti i Emineskut e kishte kthyer muajin janar - në muajin e vërtetë të ditëlindjes së çdo viti - në muajin e vërtetë të ditëlindjes së diktatorit. Më kujtohet – dhe kujtime të ngjashme shfaqen në shumë nga kujtimet e bashkëmoshatarëve të mi – se si gjatë recitimeve në takime me lexuesit, poezia dukej se lindte në ajër, në hapësirën midis poetit dhe lexuesve, në një shkallë të tillë që një imazh, një metaforë, e thënë gjysmë nga njëri, plotësohej në perceptimin subversive të tjetrit dhe nganjëherë ripërdoreshin me kuptime të gjata dhe të pafajshme ndër atmosferën me qëllim të mirë të poezisë. E vetmja formë solidariteti që mund të arrihej me komunizmin – si në botën e burgjeve nën stalinizëm, dhe në mungesën e shpresës së shekullit të 1980-ta – ishte prandaj solidariteti përmes poezisë. Dhe nëse duke "vendosur poezinë në qendër të botës" mund të kuptojmë se poezia duhet të hyjë në zemrat e njerëzve, duke kërkuar shpresë, atëherë e mirëpritur nga formula e UNESCO-s nuk është aq aventureske.

Situata e tretë që ilustron “përdorimin e poezisë” në historinë e re, është më e afërt me të tashmen, para pandemisë: e kam fjalën për rritjen eksponenciale të numrit të festivaleve poetike në mbarë botën, në Europë më shumë se kudo tjetër.

Fenomeni filloi 10-15 vjet më parë, kur festivalet e vjetra që kanë hyrë në ndërgjegjen e publikut, si ai i Strugës në ish-Jugosllavi, apo Roterdami, filluan të shtojnë gjithnjë e më shumë pika befasuese në transmetimin letrar.

Mënyra se si u shumuan festivalet e poezisë në Evropë gjatë 2-3 dekadave të fundit, përveç mënyrës sesi organizatorët e tyre u shumëfishuan dhe u profesionalizuan duke i kthyer leximet në ngjarje dhe ngjarje pothuajse në biznes, mund të jetë një temë interesante për një studim sociologjik që lidhet me poezinë si një formë mbijetese, poezinë si një mjet për të tërhequr vëmendjen, poezinë si mjet shoqërizimi, poezinë si një tërheqje turistike.

Nuk e kam marrë mundimin asnjëherë të numëroj sa poetikë kam marrë pjesë në festival, por edhe po të kisha marrë, jam i sigurt që nuk do t'i kujtoja të gjitha. Sepse, ndërsa disa janë kryevepra të vogla në organizimin e tyre, janë bërë thuajse vepra arti, të tjerët krenohen me karakterin e tyre bohem dhe të çmendur, dhe të tjerët janë thjesht lista strikte recitalesh në të cilat asgjë nuk ndërhyn që do të prishte vëmendjen ndaj vargjeve. Megjithatë, ndryshimi i vërtetë mes tyre nuk është as formati, as rëndësia e poetëve, por numri i dëgjuesve, ndikimi në shoqëri. Në disa festivale të poezisë përfshihen dhjetëra spektatorë, ndërsa të tjerë - qindra, dhe në një të tretën - mijëra. Madje, disa prej tyre thuajse nuk kanë audiencë dhe as që kanë ndërmend t'i ftojnë, dhe janë konceptuar vetëm si një formë takimi dhe afrimi mes poetëve.

Gjithsesi, pavarësisht nga shtrirja apo motivimi në vende, që i kanë lindur ato, përhapja e festivaleve të poezisë në dekadat e fundit shpjegohet me një fenomen të thellë psikologjik: lodhjen nga jeta e një konsumatori.

Njerëzit nuk mund të jetojnë përgjithmonë vetëm me materialin, duke punuar gjithnjë e më shumë për të fituar gjithnjë e më shumë, të hanë gjithnjë e më shumë, të ndjekin gjithnjë e më shumë dieta për humbje peshe... Rikthimi në spiritualitet bëhet pothuajse pa dashje, pothuajse pa e kuptuar. Dhe edhe nëse ai nuk arrin të ngrihet në religjiozitet – pas shekujsh shekullarizimi – kthimi në poezi mund të jetë një përpjekje për shpëtim shpirtëror.

Në dekadat e fundit të shekullit të kaluar, një frazë e André Malraux u citua pothuajse me detyrim, duke thënë se "shekulli 21 do të jetë fetar ose nuk do të ekzistojë fare". Nëse përjashtoj mundësinë që romancieri francez të parashikonte rritjen e islamizmit, mendoj se mund ta konsiderojmë lulëzimin e festivaleve të poezisë në fillim të këtij shekulli të ri si konfirmim të parandjenjës së shkrimtarit të romanit "Fati i njeriut", një fat që kërkon qartësisht, për t'u realizuar, mbështetjen jo vetëm të "ajo që është e dukshme për të gjithë", por edhe "nga e çuditshme, sa më e dukshme, e dukshme". Dhe kështu arrijmë.

për përfundimin (dhe për pyetjen) nga e cila u nisa.

Çfarë karakteristike, çfarë dëshpërimi i epokës sonë e përcakton këtë kërkim të shpëtimit përmes një atmosfere, përkufizimi i së cilës është i panjohur dhe që, ashtu si Zoti, nuk mund të provohet se ekziston?

Përgjigja e papritur është se kjo nuk është një çudi apo një zgjidhje super origjinale e gjetur nga koha jonë për të dalë nga ngërçi. Ky nuk është një vendim racional, me të cilin njerëzit kanë vendosur të ndryshojnë vetë mentalitetin, por më tepër një instinkt për mbijetesë shpirtërore në një botë të tepruar me materializëm dhe teknologji.

Kur arritën të krijonin robotë më të mirë se vetja, njerëzit filluan të ndjenin se duhej t'i ktheheshin ëndrrës, mallit, nostalgjisë, dhembshurisë që vetëm ata mund të kishin dhe që gjithmonë kanë përfaqësuar thelbin e njerëzimit, këtij misteri të papërcaktuar dhe të pamatshëm, pa të cilin ne pushojmë së qeni gjallë dhe që vetëm poezia arrin ta ruajë në thelb të saj të pashprehur.

Koha mund të jetë para, por përjetësia nuk është. Dhe "ajo gjë, "e butë, me krahë dhe e shenjtë", siç e quan Platoni poezi, është në gjendje t'i zëvendësojë frikën me guxim, sepse Poezia nuk e zëvendëson zhurmën me fjalë, por me heshtjen mes tyre.

Me sa duket, as poetët dhe as lexuesit nuk përfaqësojnë shumicën e njerëzve në tokë, të cilët mund të impononin një formë demokratike shpëtimi.

Ajo që ata përfaqësojnë është një kujtim misterioz, pothuajse i nënkuptuar i kohërave kur përmes poezisë njerëzit kanë mësuar të jenë më të mençur dhe ndoshta më me fat, një kujtim që më të mëdhenjtë e botës e vlerësojnë si titullin e tij fisnik.

Nuk e kam harruar darkën e fundit në Verona, përfundimin festiv në pallatin, i vendosur në rrugën e këmbësorëve të mbuluar me tapet të kuq, përgjatë së cilës çdo pak metra kishte faqe me bori dhe banderola heraldike.

Në sallat me llaç të zbehur dhe afreske me gjysmë të fshirë nga koha, engjëjt e vegjël të shëndoshë ishin tavolina për katër a gjashtë veta, që shkëlqenin nga lule e qirinj dhe nga bardhësia e enëve.

Në kartonin e praruar përballë zotit Mario Luzzi, me të cilin u vendosa rastësisht, nën emrin Senatore i shkruante poetit të madh. Teksa përpiqesha të fshihja habinë time, jo pa një pikë zhgënjimi, pyeta fqinjin tim të tavolinës se cilës parti i përkiste.

më takon mua dhe ai, i habitur nga ana e tij, u përgjigj se nuk i përket asnjë partie dhe shtoi me një lloj qortimi ironik: "Kush ka parë ndonjëherë një poet të jetë pjesë e ndonjë partie?" I kërkova falje me dëshpërim për pyetjen që dukej gati si ofendim dhe për t'u justifikuar i tregova kartonin e praruar me titullin e përbuzur. Dhe ai më shpjegoi sa më natyrshëm që ishte senator, jo si politikan, por si poet, se Parlamenti italian përfshin disa vende nderi të rezervuara për aktorët e kulturës.

A është kjo dëshmi e dëshirës "për ta "vënë poezinë në qendër të botës", e pyeta veten me një shpresë në të cilën besoja, edhe pse e kuptova, se është e ekzagjeruar? Dhe nëse po, a do të thotë kjo se jo vetëm poetët janë të bindur për aftësinë e poezisë për të shpëtuar botën? Poezitë dhe njerëzit vazhduan t'i lexonin, t'i mësonin përmendësh, dhe kështu të ndiheshin më mirë dhe më të mbushur me dritë të brendshme, a nuk është kjo një përgjigje e mjaftueshme dhe pyetja nëse poezia mund apo nuk mund ta shpëtojë botën, a nuk është kjo një pyetje kyçe për vetëvendosjen tonë, e cila, nëse vazhdimisht është shpëtuar në të kaluarën, mund të shpëtohet edhe nga ajo e sotme, poetja, në të ardhmen? Konkurse...

***

Sqarim: Ana Blandiana është një poete, eseiste dhe figurë politike rumune. Ajo mori emrin e saj pas Blandiana, afër Vințu de Jos, Alba County, fshati i nënës së saj. Në tetor 2017, ajo u shpall si fituesja e dymbëdhjetë e "The Griffin Trust For Excellence In Poetry" e çmimit të tyre të njohjes së jetës.

Më 10 maj 2022 poetja rumune me famë botërore Ana Blandiana u nderua nga Universiteti i Sofjes “Shën Kliment Ohriski” me titullin “Doctor Honoris Causa”. Ajo është e njohur në vendin tonë që nga viti 1986, kur u botua përmbledhja e saj e parë me poezi në bullgarisht "Ëndërr në ëndërr" ("Kultura popullore", 1986, përkthyer nga Rumyana L. Stançeva), duke mbledhur në faqet e saj ndjesi të freskëta lirike dhe mesazhe proteste. Ky dhe në vijim, gjithsej 7 libra të përkthyera në Bullgari, ngjallin gjithmonë një reagim të fortë.

Nga debutimi i saj në vitet 1960 deri në vitin 1989. Ana Blandiana njihet si një tekstshkruese me një zë disident për demokracinë. Prania e saj e pavarur krijuese u njoh ndërkombëtarisht që në vitin 1982. nga çmimi prestigjioz Austriak Herder. Pas vitit 1989, ende aktiv shoqëror dhe politik, poeti organizoi në Rumani ndërtimin e Memorialit të Viktimave të Komunizmit dhe Rezistencës Antikomuniste, një muze me një institut shkencor që funksionon nën kujdesin e Këshillit të Evropës. Sot, Blandiana është anëtare e Akademisë së Poezisë Stéphane Mallarmé, Akademisë Evropiane të Poezisë dhe Akademisë Botërore të Poezisë (UNESCO). Ai është fitues i çmimeve të shumta letrare, duke përfshirë Çmimin Evropian të Poetit të Lirisë në vitin 2016. në Gdansk; në çmimin Griffin Trust në Toronto në vitin 2018. “për rëndësinë e saj si poete dhe si një figurë politike me ndikim”.

Libri i saj i fundit i botuar në bullgarisht është "Imitimi i një makthi" ("Panorama", 2019, përkthyer nga Rumyana L. Stancheva). Tregimet në të janë vlerësuar si model rezistence përmes letërsisë që në vitet 1980; Ata janë fantastikisht të çuditshëm - një imazh apokaliptik dhe një parodi e botës që ne njohim. Ky trillim përdor absurdin, surrealitetin, por gjithashtu na përfshin në ulje-ngritje reale dhe zgjon një ndjenjë rebelimi kundër çdo shtypjeje. Në "makthet" e Ana Blandianës, dikush do të njohë tmerret nga e kaluara totalitare e Rumanisë, ndërsa një tjetër do të ndihet i inkurajuar, veçanërisht sot, për përpjekjen e tij për të qenë i lirë.

Ndonëse shprehet në zhanre të ndryshme, si në prozë, ashtu edhe në poezi, si dhe për shkak se ndihet gjithmonë poete, Ana Blandiana flet me ankth dhe butësi, me një mendim për takimet traumatike dhe fuqinë e dashurisë që mund të krijojë tërësi.

_________________________________________________

Përktheu nga gjuha bullgare, Fatmir Terziu.