Utnapishtim
Astrit Lulushi
Utnapishtym është një nga personazhet protagonistë të miteve të përmbytjeve të Lindjes së Afërt, duke përfshirë Atrahasin, Ziusudran dhe Noen biblik. Megjithëse çdo histori shfaq veçoritë e veta dalluese, shumë elementë janë të përbashkëta për të katër versionet.
Utna-pishtym është në mitologjinë e lashtë të Mesopotamisë, mijëra vjet përpara Noes. Ai u porosit nga perëndia Enki (Ea) të krijojë një anije gjigante që do të quhej Ruajtës i Jetës, gjatë një përmbytjeje që do të zhdukte gjithë jetën në Tokë.
Anija Mbrojtësi i Jetës ishte prej druri të fortë, që rrezet e diellit të mos depërtonin dhe me përmasa të barabarta në gjatësi, gjerësi dhe lartësi. Dizajni i anijes supozohet se ishte vizatuar nga Enki, dhe korniza e arkës, e cila u bë në pesë ditë, ishte 200 këmbë (61 metra) në gjatësi, gjerësi dhe lartësi, me një sipërfaqe prej një hektar. Pjesa e brendshme e arkës kishte shtatë kate, secili kat i ndarë në 9 seksione. Anija përfundoi plotësisht në ditën e shtatë. Hyrja në anije u mbyll pasi të gjithë kishin hipur në të.
Utna-pishtim gjithashtu kishte për detyrë të sillte gruan, familjen dhe të afërmit së bashku me mjeshtrit e fshatit të tij, kafshë dhe drithëra. Përmbytja e afërt do të zhdukte të gjithë kafshët dhe njerëzit që nuk ishin në anije. Pas dymbëdhjetë ditësh në ujë, Utnapishtim hapi kapakun e anijes dhe pa shpatet e malit Nisi, ku e pushoi anijen e tij për shtatë ditë. Ditën e shtatë, ai dërgoi një pëllumb për të parë nëse uji ishte pakësuar dhe pëllumbi nuk mund të gjente asgjë tjetër përveç ujit, kështu që u kthye. Pastaj dërgoi një dallëndyshe, dhe ashtu si më parë, ajo u kthye pa gjetur asgjë. Më në fund, Utnapishtim dërgoi një korb dhe korbi pa që ujërat ishin larguar, kështu u rrotullua, por nuk u kthye më në anije. Utnapishtim pastaj i la të lira të gjitha kafshët dhe u bëri një flijim perëndive.
Për shkak se kishte ruajtur farën e njeriut (pështymën, ADN-në) duke qëndruar besnik dhe duke u besuar perëndive të tij, Utnapishtimës dhe gruas së tij iu dha pavdekësia, si dhe një vend midis perëndive qiellore. Enki (Ea) pohoi gjithashtu se ai nuk i tregoi Utnapishtimës për përmbytjen, por përkundrazi i shfaqi atij vetëm një ëndërr. Në poemë, i hidhëruar me vdekjen e mikut të tij Enkidu, heroi Gilgamesh nis një sërë udhëtimesh për të kërkuar paraardhësin e tij, Utnapishtimën i cili jetonte në grykëderdhjen e lumenjve dhe i është dhënë jeta e përjetshme. Utnapishtim e këshilloi Gilgameshin të braktisë kërkimin për pavdekësinë, por i dha atij një këshillë për të sfiduar gjumin nëse dëshiron të marrë pavdekësinë. Gilgameshi dështoi në përpjekjen e tij për të sfiduar gjumin. Utnapishtim më pas i tregoi për një bimë që mund ta bëjë përsëri të ri. Gilgamesh e merr bimën nga fundi i detit Dilmun, por një gjarpër ia vjedh dhe Gilgameshi kthehet në shtëpi në qytetin Uruk, pasi braktisi shpresën për pavdekësi ose për t’u bërë përsëri i ri.
Soloni përballë Kroezit
Astrit Lulushi
Croesus ishte mbreti i Lidias, i cili mbretëroi nga viti 585 pes deri në humbjen e tij nga mbreti pers Kiri i Madh në 547 ose 546 pes. Sipas Herodotit, ai mbretëroi 14 vjet. Croesus ishte i njohur për pasurinë e tij; Herodoti dhe Pausanias vunë re se dhuratat e tij ishin ruajtur në Delfi. Rënia e Croesus pati një ndikim të thellë tek grekët, duke siguruar një pikë fikse në kalendarin e tyre. "Të paktën në shekullin e pestë, Kresusi ishte bërë një figurë e mitit, i cili qëndronte jashtë kufizimeve konvencionale të kronologjisë. Emri i Croesus nuk dëshmohej në mbishkrimet bashkëkohore në gjuhën lidiane. Në vitin 2019, D. Sasseville dhe K. Euler publikuan një studim të monedhave lidiane të prera me sa duket gjatë sundimit të tij, ku emri i sundimtarit u përkthye ne Kroesus. Emri Croesus vjen nga transliterimi latin i greqishtes Kroisos, që mendohej të ishte përshtatja e lashtë helene e emrit të rindërtuar lidian Krowisas. Sipas J. M. Kearns, emri i vërtetë personal i Croesus do të ishte Kraros, ndërsa Krowisasi do të kishte qenë një emër nderi që do të thotë "Kraros zot (fisnik).
Sipas Herodotit, Croesus u takua me të urtin Solon dhe i tregoi pasurinë e tij të madhe. Croesus, i sigurt në pasurinë dhe lumturinë e tij, e pyeti Solonin se kush ishte njeriu më i lumtur në botë dhe u zhgënjye nga përgjigja e Solonit se tre ishin më të lumtur se Croesus: Tellus, i cili vdiq duke luftuar për vendin e tij, dhe vëllezërit Kleob dhe Biton. të cilët vdiqën të qetë në gjumë, pasi nëna e tyre u lut për lumturinë e tyre të përsosur.
Soloni vazhdon të shpjegojë se Croesus nuk mund të jetë njeriu më i lumtur, sepse paqëndrueshmëria e fatit do të thotë se lumturia e jetës së një njeriu nuk mund të gjykohet deri pas vdekjes së tij. Sigurisht, lumturia e Croesus-it u përmbys nga vdekja tragjike e djalit të tij të vrarë aksidentalisht dhe vetëvrasja e gruas së tij në rënien e Sardës, për të mos përmendur humbjen e tij përballë Persianëve.
Diskutimi filozofik "Cili njeri është i lumtur?" është legjendare dhe jo historike. Kështu, "lumturia" e Croesus-it paraqitet si një shembull moralist i paqëndrueshmërisë së Fatit. Historia u ritregua dhe u përpunua më vonë nga Ausonius, e cila shtoi Ezopin dhe Shtatë të Urtët e Greqisë, dhe nga Tolstoi në tregimin e tij të shkurtër "Kresusi dhe fati".
Leibniz
Astrit Lulushi
Më 1675, Gottfried Wilhelm Leibniz demonstron për herë të parë kalkulusin integral y = ƒ(x), paralelisht me dhe në mënyrë të pavarur nga Isak Njutoni, duke u bërë bashkë-themelues i kësaj fushe të matematikës. Leibniz - filozof, historian, matematikan, jurist, diplomat, filolog - figurë e rëndësishme në mendimin perëndimor, lindi në Leipzig. Ai ishte presidenti i parë i Akademisë Prusiane të Shkencave.
Por, pullariteti i tij sa ishte gjallë edhe u cënua, vecanërisht nga Volteri, i cili si mik i Njutonit, e ironizoi atë; madje edhe Kandidin e shkroi me Leibnizin në mendje. Por Leibniz ishte njeri i interesave të shumta.
Në 10 vitet e fundit të jetës, një nga përkushtimet e tij u bë edhe gjuha shqipe. Së pari, Leibnizi goditi mitin se shqipja, meqenëse flitej në Ballkan, bënte medoemos pjesë në grupin e gjuhëve sllave, apo rridhte nga greqishtja ose latinishtja. Ai besonte se shqipja ishte ilirishte (sic do të demonstrohej nga Franz Bopp më shumë se një shekull më vonë); Leibniz mendonte se shqipja kishte lidhje me gjermanishten dhe këto ngjashmëri ai i kërkon në keltishten e lashtë.
Mendimet mbi shqipen, Leibniz i shprehu në letërkëmbimet e tij (1705 - 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të kohës - gjithsej 5 letra mbi shqipen. (FESH). Ja si shkruante Leibniz - ndër të parët, në mos i pari albanolog që e vendosi shqipen në hartën e botës së studimieve gjuhësore:
"Sa për gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam...mendoj se është e denjë të studiohet....Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: 'hundë' nga keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten 'wen' - 'qen', kafshë që karakterizohet nga përdorimi i hundës 'nose' - 'nuhatje'. Fjala 'gjueti', anglisht "hint" - 'gjurmë' - 'shenjë'; gjermanisht 'spuhr', nga 'kunde' - 'dije, njohje'. Fjala 'krah' lidhet me 'krezzen, crabbe' - 'gaforre' nga rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. 'Gaforrja' mund të ketë lidhje edhe me 'furkën, pirunin'. Fjala 'burrë' mund të jetë e lidhur me 'brautigam' 'dhëndër'. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala 'det' nga Delt, dmth Thalassa, Thellësi, Perendia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të shqiptarëve", shkruan Leibniz, në "Opera Philologica", përkthyer nga frengjishtja në anglisht nga Robert Elsie. Vlera e ideve të Leibnizit qëndron edhe në faktin se si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vemendjen e shkencëtarëve të tjerë për t'u marë me studime në fushë të shqipes. Ky interesim i Leibnizit mund të shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota. Leibniz shkroi kryesisht frengjisht e latinisht, dhe pak gjermanisht. Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa botuara, dhe janë marë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane krijoi Çmimin Leibniz, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1-milionë e 550-mijë euro për rezultate praktike dhe 770-mijë euro për ato teorike në shkencë. Ky është çmimi më i lartë në botë për arritje shkencore.
Kalendar Historik, Astrit Lulushi,
Sh. Botuese Tirana Times 2017
