TIMO MËRKURI: VETËDIJA IME MBAN MESHË, HIMN I JETËS, PSALM I DHIMBJES

TIMO MËRKURI

- studjues letërsie -

Në horizontin e poezisë shqipe, emri i Odise Kotes po zë gjithnjë e më shumë vend të merituar nderimi.

Kritika letrare e ka cilësuar prej kohësh një zë të veçantë, ndërsa shkrimtari e poeti Marash Mirashi e ka quajtur “... plotësisht të merituar, Odiseja i poezisë shqipe.” Ky emërtim nuk është një rastësi e shkëputur, por vlerësim që është paralajmëruar më parë në analizat, komentet dhe parathëniet e një sërë autorësh të shquar si Ilirian Zhupa, Gëzim Basha, Arben Bllaci, Natasha Lako, Rudolf Marku e Bardhyl Londo. Vëllimet e fundit, “Ajkuna”, “Pengje të gurëve”, “Më bredh në mend një lumë i egër”, kanë dëshmuar një ngjitje të qetë dhe të sigurt, një shfaqje të pjekurisë artistike që arrin të kapë shpatet

më të pjerrëta ku tenton të ngjitet letërsia e mirë, për të kaluar më pas në atë shteg të ngushtë e të rrezikshëm ku mund të ndriçojë vetëm poezia e madhe. Takimi me vëllimin e ri “Vetëdija ime mban meshë” të Odise Kotes bind se ky shteg është tashmë i kapërcyer. Ajo që kemi në dorë është poezi e nivelit të lartë, poezi e strukturës me shtresëzime të thella kuptimore, që shfaqet

e pastër si metal i shkrirë, me origjinalitet të fuqishëm krijues dhe me perceptim të thellë që e bën lexuesin pjesë të një udhëtimi emancipues. Këtu, fjala nuk është vetëm mjet shprehjeje, por substancë që bart ide, fabula, bukuri dhe gjendje të magjepsura nga tingulli dhe melodia e saj e brendshme.

1. Fjala si shpëtim

I cilësuar me të drejtë njëherësh shkrimtar - poet dhe poet - shkrimtar, Odise Kote mbërrin në poezinë shqipe si një zë i rrallë që sjell tiparet më thelbësore të një poezie të re. Poezi e fuqishme, me nerv qytetar e me shqetësim të brendshëm, por edhe e butë e tingëlluese; poezi që di të jetë njëherësh delikate dhe e ngarkuar me lumenj ndjenjash, me sensualitet të përmbajtur, e mbështetur njësoj mirë si në traditën më të pastër kombëtare, ashtu edhe në rrjedhat e poezisë ballkanike dhe evropiane. Kjo e bën atë krahasimtare në kohësi, një poezi që di të flasë përtej kufijve të një brezi a gjeografie.

“Vreshtari e di mirë se ku ka tokë, ka edhe luftë”

Ky varg i parë i poezisë “Vreshtari” mbart peshën e një romani. Një fjali që sintetizon përvojën njerëzore ndër shekuj, dilemat e njeriut që punon dhe lufton mbi të njëjtën tokë dhe që, megjithatë, e mban ende gjallë ëndrrën e mbjelljes e të korrjes. Kjo është mënyra si Kote kthen poezinë në substancë - jo thjesht tingull, por materie të brendshme, gur themeli të një bote shpirtërore që ndërtohet nga e para në çdo varg. Poezia e Kotes është guximtare e novatore, gjithmonë në proces të pashtershëm kërkimi. Ajo e tejkaloi shpejt konformizmin e kohës, duke u rreshtuar me qartësi në kahun e modernitetit. Mund ta quajmë një arskombinativa poetike, ku jetojnë e marrin frymë dy dimensione dinamike: kuptimi dhe stili. Në dimensionin kuptimor gjejmë ide filozofike, përsiatje historike, tensione sociale, gjurmë të traditës, vibrime të natyrës e të shkencës - të gjitha shkrirë në një structure unike. Në dimensionin e stilit, një varg i Kotes mund të shfaqë dritëhijet e realizmit magjik, një tjetër të ketë shijen

e absurdit teatror, të tjerë të flasin me gjuhën e modernizmit, ekzistencializmit apo surrealizmit. Por gjithçka përfundon e bashkuar në një trup të vetëm, në zotërinë Tekst Letrar, ku organikisht përzihen të gjitha shtresat dhe përbërësit, duke i dhënë tekstit shpirtësi dhe bukuri estetike që ngjall mahnitje e adhurim.

Duke ndjekur idenë e Harold Bloom, se “letërsia e ka njohur shkrimtarin para se ai të njohë letërsinë”, Kote duket sikur shpik artin për herë të parë, në mënyrë që e vërteta të mos vdesë dhe njeriu të mos çmendet. Kjo ide shfaqet si një rrymë e brendshme që përshkon krejt librin. “Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço” - varg i denjë për poezinë e madhe botërore - është një nga ato shkëndija ku lexuesi kupton se poetit i mjafton një imazh i vetëm për të ndërtuar një univers të tërë. Dhe

nuk është vetëm ky varg. Rudolf Marku ka thënë për poezinë “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën” se “e gjithë poezia është një mrekulli më vete”. Pikërisht sepse aty Kote shprehet: “E shpikim artin që të mos çmendemi, që e vërteta të mos vdesë.” Në këtë kuptim, poezia e Odise Kotes është udhëtim i thellë shpirtëror, ku koha, mungesa dhe humbja bashkëjetojnë me dashurinë, kujtesën dhe shpresën. Çdo poezi është një strukturë e ngjeshur, e ndërtuar me shtresëzime të forta e delikate, që vijnë si thirrje e heshtur për njeriun e sotëm: mos u dorëzo përballë harresës dhe zbrazëtisë. Te Kote, poezia nuk është luks, por mjet mbijetese; është akt qëndrese në një botë ku drejtësia duket e lodhur dhe zoti shpesh ka heshtur. Por poeti nuk hesht, aty ku fjala shpëton, shpëton dhe njeriu.

2. Kujtesa, miti dhe ç’mitizimi

Kujtesa është ajo që e mban gjallë fjalën, fëmijëria është shënjimi i parë i kësaj kujtese, gjurma e pashlyer mbi të cilën ravijëzohet profecia e poetit. Për Odise Koten, Gjirokastra nuk është thjesht qyteti i lindjes; ajo është një palimpsest i ngulitur në shpirt, me të gjitha pjerrësitë, gurët, misteret dhe marrëzitë e saj. Qilarët e fshehtë, puset e errëta, aventurat e rrugicave të kalldrëmta, nuk janë vetëm fragmente biografie, por shndërrohen në substancë poetike që përcakton formimin e një psikike artistike. Në poezinë “Gjunjëvrarë nëpër gurë”, fëmijëria nuk vjen si idil, por si plagë. Një rrëfim i dhimbjes së fshehtë që nuk bërtet, por mbetet si heshtje e pashlyeshme, si gjurmë identiteti. Figura e fëmijës “gjunjëvrarë” është simbol i një bote që nuk përkëdhel, por që rrit përmes lëndimit. Kjo

është risia që sjell Kote: përmbysja e mitit të fëmijërisë si periudhë tërësisht e lumtur. Në vend të ëmbëlsisë së zakonshme, ai vendos kalldrëmin e ashpër, lodrat e rënda, dhimbjen që bëhet përvojë dhe përvojën që kthehet në poezi. Heshtja, nën tonin e përmbajtur, bëhet gjuhë e brendshme e fëmijëve që,

edhe pse “gjunjëvrarë”, nuk humbasin kurrë mrekullimin. Kote është ç’mitizues i përhershëm. Ai e kthen letërsinë në akt të zbulimit të së vërtetës së thjeshtë, larg idealizimeve të rreme. Kështu ndodh në poezinë “Burrat e mire kthehen”, ku përballë historisë së lavdishme të heronjve, poeti sjell një variant të heshtur, të vërtetë e njerëzor. “Jo gjithmonë burrat e mirë kthehen ngadhnjimtarë, ka erë fshikulluese, fusha dhe baltë tejendanë.” Që prej antikitetit, bota ka mësuar të shohë te heronjtë virtytin dhe bukurinë, por figura e Sokratit; i shëmtuar në dukje, i madh në shpirt ndryshoi paradigmën. Në kohët

tona, kur mitet janë zbehur dhe piedestalet zbrazur, Kote nuk i këndon më lavdisë së rreme. Ai ngre një psalm të qetë për dinjitetin e humbjes, për burrat që kthehen pa fitore, por me shpirtin e pathyer.

Ky ç’mitizim nuk është shkatërrim i figurave, por shpëtim i thelbit të tyre njerëzor. Poeti nuk ndërton monumente të ftohta, por kërkon të zbulojë hijen nën dritë, të gjejë brishtësinë nën maskën e fuqisë. Në këtë mënyrë, poezia e tij bëhet një gjuhë e re e esencave të jetës: dhimbja, paqja, dashuria, harresa dhe shpresa. Poezi që i flet njeriut jo përmes patetikës, po përmes së vërtetës së heshtur.

3. Raporti jetë - vdekje

Raporti jetë - vdekje, ajo hapësirë e pafund ku poetët kërkojnë shtigjet e hyrjes dhe daljes, për të thënë të pavendosshmen, për të ndarë të pathënat e shpirtit. Odise Kote këtë raport e sjell me një butësi të dhimbshme dhe elegjiake në poezinë “Selino, Selino”. Selino nuk është thjesht një bimë që rritet pranë varrezave. Ajo është dëshmitare e heshtur e të gjitha atyre ndjenjave që njeriu s’ka guxim t’ia shprehë as vetes. Kote përdor këtë lule të brishtë si portë për të rindërtuar të humburën, për të mbajtur gjallë përmasën e ikjes, pafuqinë njerëzore përballë fatit. Aroma e saj është e fortë, therëse, një mall që ngjan me gjallërinë e kujtesës. Selinoja bëhet ura e hapur midis poetit dhe nënës së tij të ndjerë. Ajo flet pa

zë: me lëkundjen e gjetheve mbi dhe, me vesën që tretet, me rrënjët që hyjnë thellë në kujtesë. Aty ku njeriu nuk mund të thotë, bima flet me durim; dhe poeti, i magjepsur, thërret:

“Lësho lëngun shërimtar, që zbret ndanë dhe...”

4. Odise Kote poet ballkanas.

Odise Kote është poet ballkanas. Poezia e tij ka gulç, nerv, zjarr dhe aromë të trojeve ku ka jetuar. Ka udhëtuar në fusha, male, brigje, ka përthithur mite dhe legjenda, ka pirë helme dhe maraze në taverna, ka njohur besën e kullave. Dhe kështu, poezia e tij sjell për lexuesin derte dhe ahe shpirti, aroma të dhimbjes dhe gëzimit. ”Në Faj Homerik“, ai nis me vargjet: “Akil, je kult i kthyer në sindromë, egoizëm i tmerrshëm etnik...” Ndërsa në “Perënditë ikën” tregon një botë të boshatisur, ku heshtja kozmike dhe vetmia njerëzore takohen në një udhëkryq ekzistencial. Krijimi i njeriut nuk buron nga lavdia hyjnore, por nga trishtimi i perëndive; njeriu bëhet produkt i dobësisë hyjnore-një kthesë e guximshme filozofike që përkujton, por edhe sfidon, perceptimin tradicional mbi mitin dhe krijimin. Në poezinë “Këngë lëvdimi për Hektorin”, Odise Kote rikthen atë që bota harron: burrin që sakrifikon, drejtësinë që humbet, ndershmërinë që nuk çmohet. Jo si hero mitik, por si figurë njerëzore, simbol i asaj që kultura shpesh e harron. Ai krijon një himn të vonuar, një akuzë të heshtur ndaj mënyrës se si historia ndërton kujtesën.

5. Poezia si këngë.

Poezia e Odise Kotes shpërthen ndonjëherë si këngë. Në “O pylli me ferra”, fjala këndon, merr frymë dhe tin-gulli bëhet vetë jeta. Vargjet rrokullisen si dallgë, krijojnë një muzikë të brendshme që lind nga ritmi i gjuhës, nga përsëritja, nga zanoret. Natyra dhe njerëzit bëhen një orkestër e përbashkët ndjesish:

“O pylli me ferra, boronica, manaferra,

ku këndon gushkuqi e fishkëllen era...”

Risia e Kotes qëndron edhe në trajtimin e mahnitjes. Mahnitja s‘është emocioni i zakonshëm, po frymë, ndjesi që gjen hapësirën e vet, shpirt më vete. “Shkenca e dorëzuar krejt në pafuqi, mahnitja nuk shpjegohet dot me fjalë” Poeti pranon atë që ligjërata s’e kap dot: përjetimin që e ndriçon vetvetiu. Për Koten, ndjenja nuk është objekt njohjeje, por subjekt përjetimi. Poezia ngrihet mbi racionalen, duke hapur një sferë ku emocionet jetojnë të lira dhe vetvetiu. “Kemi fare pak kohë”, është reflektim mbi

kalimin e kohës, mbi dëshirën për jetën e plotë dhe dashurinë që mbetet si kujtim i gjallë përkundër humbjes. Vargjet thonë:“Kemi fare pak kohë për t’i bërë gjithë gjërat që duam!” Vijnë siç shihet, si lutje e sinqertë, thirrje për të jetuar me intensitet.

6. Dashuria jo vetëm ndjenjë intime, por dhe udhëtim poetik ekzistencial

Në letrat shqipe, poezia e dashurisë është rrënjosur kryesisht në traditën lirike: motive natyrore, mallëngjime të ëmbla, peizazhe që pasqyrojnë dashurinë si një ndjenjë të brishtë e të përhershme. Shumë poetë tanë e kanë pare atë si dritë të pastër, si mall të lartëzuar, si mit të hershëm që rron në kujtesë. Por Odise Kote hyn në këtë traditë me një vizion krejt të vetin. Ai e sheh dashurinë jo vetëm si një ndjenjë intime, por si një kategori filozofike; jo vetëm si mall kalimtar, por si udhëtim poetik dhe ekzistencial. Dashuria tek ai është një enigmë që ndriçon jetën me kontradiktat e saj, një bukuri që lind nga e papërsosura, një zjarr që ushqen dhe djeg njëkohësisht. Po cilat janë risitë e Odise Kotes në poetikën e dashurisë?

a. Në poezinë “Je gabim i bukur”, dashuria nuk është prehje, por tension. Nuk është siguri, por përmbysje. “Në një botë kaq shpejt të ndryshueshme, ti je gabimi më i bukur, dhe e besoj fjalë për fjalë”, Shfaqet si paradoks ekzistencial. Ky varg që në pamje të parë duket i thjeshtë, shfaq thellësi filozofike. Dashuria është e papërsosura që shpëton, gabimi që bëhet bekim. Risia e Kotes është se ai nuk e idealizon dashurinë, por e përjetëson pikërisht në paradoksin e saj. Dashuria tek ai është një formë e vërtetësisë njerëzore, e bukur sepse është e plagosur, e vërtetë sepse është e brishtë.

b. Dashuria në poezinë e Odise Kotes shfaqet si akt sakrifice dhe mbijetese. Kështu psh në: “Djeg veten”,

dashuria shfaqet si flijim dhe si energji mbijetese: “Je si uji i ftohtë për shkretëtirën, djeg veten që unë të mos ftohem.” Këtu dashuria nuk është ndjenjë që kërkon, por forcë që jep, një zjarr që tretet për t’i falur jetë tjetrit. Në këtë akt poetik shfaqet filozofia ekzistenciale e Kotës: dashuria është revoltë kundër harresës, kundër ngrirjes, kundër zbrazëtisë. Nuk është vetëm ndjenjë intime, por një energji kozmike që mban gjallë njeriun.

c. Dashuria dhe përballja me kohën shfaqet në poezinë “Kur të më shikosh”, ku poeti e lidh dashurinë me kali-min e kohës, njëherësh me pashmangshmërinë e ikjes: “Kur të më shikosh që çdo ditë zvogëlohem, mos u trishto, jam duke ikur... A të kam thënë që do mbetesh lule?” Këtu dashuria është më shumë se ndjenjë: ajo është kujtesë e përjetshme, një lulëzim që mbetet pas shuarjes së

trupit. Risia e Kotes qëndron në faktin se ai e sheh dashurinë jo vetëm në praninë e saj, por edhe në mungesë. Ai e kthen atë në formë të amshimit, një gjurmë që mbetet, një lule që nuk vyshket. Në këtë mënyrë, dashuria bëhet një përgjigje filozofike ndaj vdekjes.

ç. Një nga tiparet më të veçanta të poetikës së Kotes është se dashuria nuk ndahet në trupore dhe shpirtërore. Tek ai, trupi dhe shpirti, epshi dhe kujtesa, ndjenja dhe mendimi bashkohen në një përvojë të vetme poetike. Në “Djeg veten”, akti trupor i djegies shndërrohet në metaforë të përjetësisë; në “Je gabim i bukur”, sensualiteti I gruas bëhet shenjë e së vërtetës më të thellë të jetës. Pikërisht kjo është një risi për poezinë shqipe të dashurisë. Kote e sheh trupin si pjesë të së shenjtës dhe shpirtin si

vazhdim të prekjes. S‘ka ndarje mes tokësores dhe qiellores, dashuria është një harmoni e plotë ku njeriu gjendet në kufirin mes prekjes dhe amëshimit.

d. Në shumë poezi të Kotes, dashuria merr trajtën e njëfeje të brendshme. Ajo nuk është vetëm ndjenjë intime, por besim që e shpëton njeriun nga absurdi. Në “Drita e fjalës”, poeti pohon: “Kur askund të mos më shohin e të mos jem, poezia ime do të jetë - fe ekzistence!” Edhe pse vargjet i drejtohen poezisë, ato shfaqin natyrën e dashurisë, që te Kote është mjeti më i fuqishëm i mbijetesës, një akt besimi që i jep kuptim jetës. Këtuqëndron risia e tij. Dashuria nuk është vetëm emocion, por forcë shpëtuese universale, një urë që lidh njeriun me përjetësinë.

7. Odise Kote dhe rezonancat poetike evropiane.

Poezia e Odise Kotes është e mbushur me frymë të thellë ekzistenciale, filozofike dhe estetike, që e vendos atë në dialog të natyrshëm me traditën poetike evropiane. Njëherësh ai është i pangjashëm me sivëllezërit shqiptarë të racës, duke pasur të tretur në frymën e poezive,gjithë furinë dhe esencën estetike të tyre. Vëllimi i tij nuk është një ishull i veçuar, por një breg i Ballkanit që flet me zërin e vet dhe njëkohësisht pasqyron, sfidon dhe pasuron tingujt e mëdhenj të letërsisë evropiane.

Afër Rilkës. Ka përsiatjen mbi kohën dhe vdekjen. Si Rainer Maria Rilke apo Pablo Neruda etj., Kote e shikon jetën përmes prizmit të përkohshmërisë, lëvizjes dhe amëshimit. Në poezitë ku ai i drejtohet kujtesës së nënës (“Selino”), apo kur shënon zvogëlimin e trupit përballë ikjes (“Kur të më shikosh”), ndjejmë një përsiatje të thellë mbi vdekjen dhe vazhdimësinë shpirtërore. Afërsia me Rilken qëndron te filozofia e kujtesës si formë shpëtimi: tek të dy, poezia bëhet strehë e amëshimit. Por dallimi është i qartë: Rilke është shpesh etereal, vizionar, ndërsa Kote mbetet tokësor, ballkanik, i lidhur me gurin, me baltën, me dhembjen konkrete të përditshme.

Me Kavafisin. Ai ka ç’mitizimin dhe ironinë tragjike, pse Kostandinos Kavafis çmitizon historinë, mitet, i kthen ato në skena njerëzore ku hyjnorja dhe e zakonshmja përplasen. Kote sjell të njëjtën frymë si dimension, në poezitë “Perënditë ikën” apo “Këngë lëvdimi për Hektorin”, ai izbret perënditë nga froni dhe i sheh si qenie të trishtueshme, i rimodelon heronjtë jo për fitoret, por për dinjitetin e tyre. Afërsia me Kavafisin është pra shikimi kritik ndaj miteve. E veçanta është se te Kote, ky çmitizim merr ngarkesë ballkanike dhe revoltë të brendshme. Ai nuk është vetëm vëzhgues ironik, por poet i gulçit, i gjakut, i kujtesës që djeg.

Afër me Éluarin. Dhe të gjithë simbolistëve e modernistëve pasues, Kote rri sepse përdor fjalën si shpëtim dhe fe ekzistence. Në realitet Éluar i dha dashurisë dhe poezisë fuqi shpëtuese. Në vargje si:

“Kur askund të mos më shohin e të mos jem,

poezia ime do të jetë - fe ekzistence!” fjala bëhet mënyrë mbijetese, një besim i ri. Afërsia me

Éluardin qëndron në këtë funksion shpëtues të poezisë. Megjithatë, ndryshe nga Éluari që shpesh mbetet dritë dhe lirizëm i qetë, Kote sjell fjalën me tension, me ngarkesë dramatike: fjala nuk është vetëm dritë, por edhe gjak, edhe gur, edhe flijim.

Afër me John Donne. Dhe metafizikët anglezë e ngritën poezinë mbi paradokse. Bashkuan truporen me shpirtëroren, përkohshmërinë me amëshimin. Te Kote ky vizion ndihet fuqishëm. Në “Djeg veten” sensualiteti bëhet filozofi e flijimit, në “Je gabim i bukur” gabimi bëhet e vërteta më e thellë, te “Trupi fle po shpirti rizgjuar” shpirtëzohet fryma e dashurisë. Afërsia është pra, paradoksi metafizik, por te Kote, ndryshe nga Donne, nuk ka harmoni teologjike. ka dramë, trazim, gulç ballkanik. Ai e ngre paradoksin jo për ta pajtuar, po për ta lënë të digjet si zjarr i përhershëm.

Afër me Bertold Breht. Dramaturgjia e tij dhe brezi ipoetëve të sotëm që ndryshuan ngjyrën letrare të Gjermanise, një gjuhë që ndjehet nën gjuhë, në mishrat e dhëmbeve, në vesh, në shtyllën kurrizore, gjuhë poetike që vlon fizikisht rreth e qark me dramacitetin e vet filozofik, është e pranishme edhe te Kote, por nën një peshë e këndvështrim aktual. Poezi si “Raportim nga Gaza“, “Luftën

e fituam“ etj, te Kote rrëfejnë guxim dhe mprehtësi në sjelljen e detajit me dramacitet konfliktual, gjetjet shokuese, gjuhën dinamike, sarkazmën e brendafshehur, duke përftuar në strukturën e poezisë vlerat e një mesazhi universal, si një mundesi që nuk duhet humbur për askënd.

Afër me Odiseas Elytis, nobelisti grek. Ai krijoi një poezi të dritës, detit dhe hapësirës së lirë. Edhe te Kote deti, hapësira, ajri dhe drita janë të pranishme, por ndryshe nga Elytisi që shkon drejt himnit dhe transparencës, te Kote drita shoqërohet nga hije dhe nga ankth. Pra, ai afrohet në simbolikën e hapësirës, por dallon në tonalitet, nuk është vetëm himn i jetës, por edhe psalm i dhimbjes.

Ky vëllim poetik i Odise Kotes është një membrane dhe nyje ku takohen jehonat e mëdha të poezisë evropiane, por Kote, ndonëse qëndron në ato nivele, dallon sepse e sjell gjithë këtë pasuri në kohësi me frymën ballkanike, të ngarkuar me histori, dhimbje dhe revoltë, me kujtesën e gurëve, me mahnitjen që nuk shpjegohet, me dashurinë që është njëherësh gabim dhe shpëtim. Ai është dialog me Evropën. Poet që e shikon botën mendjehapur nga engramat (gjurma e padukshme fizike që lë kujtesa në trurin e njeriut) dritarja profetike e qytetit të vet dhe thellësia e shpirtit shqiptar, duke e bërë poezinë e tij një zë të veçantë universi. Vëllim i ri i Odise Kotes është sukses dhe arritje e rëndësishme e poetikës shqipe.