Timo Mërkuri: Lexim artistiko–filozofik i poezisë “Çajnik në Selanik” të Fatmir Terziut

Poezia “Çajnik në Selanik” e Fatmir Terziut në ngjalli mallin e rrëfimeve të djeshme popullore mbi keqkuptimet në dashuri dhe finesës moderne poetike. Në thelb, ajo është një tregim dashurie, xhelozie dhe pendese, që do të mund të ishte rrëfyer dikur pranë oxhakut nga një nënë a gjyshe, por që këtu vjen e përpunuar me artin modern të fjalës, me ritmin e kohës dhe me ngjyrime të realizmit magjik.

Subjekti bart brenda tij ngacmimin e tregimeve popullore, ku një send i zakonshëm – si çajniku bëhet burim i fatit, magjisë dhe ndjenjës njerëzore. Por poeti e ngre këtë ngjarje të thjeshtë në lartësinë e një alegorie filozofike për dashurinë, për iluzionin dhe për të vërtetën që shpesh fshihet pas një keqkuptimi.

Kjo është një poezi që mund të lexohet edhe si një përrallë e brishtë për martesën, ku flaka e mangallit digjet njësoj si flaka e zemrës, dhe ku fjala “mëkat” nuk është dënim, por mall i një dashurie që kërkon të ruajë veten.

1. Çajniku si simbol i kujtesës dhe i artit.

Në vargjet hyrëse, poeti e fut lexuesin në një kohë të tretur e një hapësirë që i ngjan mitit:

“Mot të shkuar larg dhéut amë në Selanik,

Gjyshi im kishte blerë me flori një çajnik.”

Ky varg ka aromën e një rrëfimi që i ka kaluar koha nëpër duar. Çajniku, i blerë “me flori”, nuk është thjesht një objekt, por një kujtim që ndriçon të kaluarën, një kujtesë e lidhur me atdheun, me rrënjët e shpirtit. Ai bëhet objekt i shenjtë, siç ndodh në tregimet popullore ku çdo send i sjellur nga larg bart fat apo magji.

Në plan filozofik, çajniku shndërrohet në simbolin e artit, në atë send që ruan brenda vetes zërin e kohës dhe shpirtin e njeriut. Në të njëjtën kohë, ai mban në vetvete dualitetin e njeriut: kujtimin dhe mallin, pasionin dhe dyshimin.

2. Imazhi dhe forca e iluzionit.

“Mbi çajnik ishte pikturuar me shumë merak

me një pergamenë përrallore, një vajzë.”

Këtu fillon ngacmimi magjik i poezisë. Një vajzë e pikturuar mbi metal bëhet shkak i trazimit shpirtëror. Si në përrallat popullore ku piktura merr frymë, apo ku pasqyra tregon një tjetër botë, edhe këtu arti fiton jetë.

“Dukej sikur menjëherë dëgjohej një këngë

nga gryka e lëmuar ku çajniku derdhte lëng.”

Në këtë varg dëgjohet fryma e realizmit magjik, kufiri midis reales dhe të mbinatyrshmes shkrihet. Poezia fiton tingull e aromë, sikur vetë lëngu i çajit të jetë kënga e shpirtit.

Kështu, poeti prek një të vërtetë të lashtë: njeriu nuk xhelozon mbi njeriun, por mbi imazhin që e përndjek brenda vetes.

3. Xhelozia si flakë e natyrës njerëzore.

“Një natë kur hëna e verdhë u struk mbi mal,

Gjyshja drodhi duart dhe e hodhi në mangall.”

Ky moment është zemra e dramës. Një akt i vogël shtëpiak merr përmasën e një gjykimi biblik. Hëna, mangalli, duart që dridhen – të gjitha janë simbole të ndjenjës njerëzore që digjet në vetvete.

Në frymën e filozofisë popullore, do të thuhej: “Zjarrin që s’e shuaj dot me lot, më shuan dashurinë.”

Gjyshja, duke e hedhur çajnikun në zjarr, s’e di se po përpiqet të djegë vetë hijen e frikës së saj, atë ndjenjë që populli e njeh si “sy i keq i zemrës”.

4. Falja dhe urtësia e dashurisë.

Pas aktit të zjarrtë, vjen heshtja dhe fjalët e buta të gjyshit:

“E di moj grua pse e bëre, je bërë shumë xheloze.”

Këto fjalë janë si ujë mbi prush. Poeti na kthen nga pasioni te urtësia, nga zjarri te dridhja njerëzore. Këtu njeriu fiton mbi egoizmin, sepse dashuria, në fund, nuk kërkon të ketë të drejtë, por të kuptojë.

Në këtë moment poezia bëhet një këngë e faljes, një psalm i heshtur për bashkëjetesën.

Kjo është një filozofi që vjen nga populli: “Më mirë të më djegë zjarri i dashurisë, se sa të më ngrijë heshtja e saj.”por ne duhet të kuptojmë se është dashuria që edhe fal, jo gjyshi.

5 Zbulimi i së vërtetës dhe ringjallja e artit.

“Atë çajnik e porosita vetë se aty ishe ti moj grua,

ishte nga ajo fotografia jote, që e mbaja me mua.”

Tani gjithçka merr dritë. Piktura që shkaktoi xhelozinë ishte portreti i vetë gruas, pra dashuria kishte marrë formën e artit, ndërsa gruaja, e pavetëdijshme, kishte luftuar me hijen e vet në metal.

Përmes kësaj zbulesë, poezia na mëson se e vërteta nuk është ajo që shohim, por ajo që kuptojmë me zemër.

“E mori pastaj dhe më pas në atë orë të vonë,

nga ana tjetër e murit u dëgjua një britmë jehonë.”

Britma e fundit është jehona e shpirtit, zëri që vjen nga përtej arsyes. Është kthesa mistike e poezisë, ku dashuria, arti dhe faji përzihen në një dridhje njerëzore.

“Çajnik në Selanik” është një poezi që rrjedh si një tregim i vjetër por tingëllon si një krijim bashkëkohor. Fatmir Terziu ndërthur me mjeshtëri frymën popullore me poetikën moderne, duke na dhënë një vepër ku arti, dashuria dhe xhelozia bëhen tri fytyra të së njëjtës ndjenjë.

Në këtë poezi, realizmi magjik nuk është thjesht zbukurim, është mënyra si poeti sheh shpirtin e njeriut: me sytë e një gjyshi që ende beson në mrekulli, dhe me dhimbjen e një gjysheje që ende dashuron me zjarr.

Siç thotë urtësia popullore: dashuria nuk e njeh pasqyrën por zemrën që e sheh. Kështu kjo poezi e Terziut mbetet një testament poetik për fuqinë e artit që lind nga jeta dhe për jetën që shpesh digjet për një imazh të bukur.

Sarandë, 31 tetor 2025

ÇAJNIK NË SELANIK

Nga Fatmir Terziu

Mot të shkuar larg dhéut amë në Selanik,

Gjyshi im kishte blerë me flori një çajnik.

Gjyshja e mbante prej syve të saj mjaft larg,

ndërsa e shihte, shuk i bëhej vetja në bark.

Vinte Gjyshi dhe ajo e nxirrte enkas mbi oxhak,

buzëqeshja e dielltë menjëherë merrte flakë.

Mbi çajnik ishte pikturuar me shumë merak

me një pergamenë përrallore një vajzë.

Dukej sikur menjëherë dëgjohej një këngë

nga gryka e lëmuar ku çajniku derdhte lëng.

Në barkun e çajnikut dy majëza binin në sy,

e Gjyshja mendonte se Gjyshi përhumbej aty.

Një natë kur hëna e verdhë u struk mbi mal,

Gjyshja drodhi duart dhe e hodhi në mangall.

Gjyshi u ngrit menjëherë dhe futi duart në zjarr,

Grua këtë mëkat kurë s'kam për të ta falë!

E loti i zbriti me furi mbi rrudhat e fryra venoze,

u ul Gjyshja në gjunjë kërkoi falje krejt nervoze.

Gjyshi iu afrua dhe i pëshpëriti pa fjalë pompoze:

e di moj grua pse e bëre, je bërë shumë xheloze.

Jeta ime e gjysëmshekullt, shumë mirë të kuptoj,

por atë 'shtrigë' mbi atë çajnik tashmë dua ta harroj.

Qëkur hyri ai çajnik në këtë shtëpi midis nesh,

mustaqet e tua janë fryrë shumë, deng me lesh.

Gjyshi gati ngriu, mjekrra iu zbardh krejt fare,

sytë me tymin e mangallit bënin një lloj gare.

Atë çajnik e porosita vetë, se aty ishe ti moj grua,

ishte nga ajo fotografia jote që e mbaja me mua.

Ai që e pikturoi ishte një artist me emër të madh,

kur ia nxorra nga brezi im, ai vetë u vu në hall.

Po unë i qëndrova mbi kokë për disa javë

kur e mbaroi ai unë isha bërë një mur i bardhë.

Sa dëgjoi këto fjalë Gjyshja u mblodh një pikë,

zhyti duart në mangall dhe e nxorri atë çajnik.

E mori pastaj dhe më pas në atë orë të vonë,

nga ana tjetër e murit u dëgjua një britmë jehonë.