Teuta Sadiku: Poetika e Visar Zhitit

ZË I VETËDIJES POETIKE SHQIPTARE

Visar Zhiti është një nga ata poetë të rrallë që ka sjellë dy risi të mëdha: rikthimin e etikës në poezi dhe metaforizimin organik të vuajtjes njerëzore. Ai nuk është thjesht një zë i vuajtjes në burg ,është një zë i vetëdijes poetike shqiptare.

“Isha i qethur tullë ,

Çis dhe me mjekër..

U mënjanova

 se mos i dukesha kalit i egër.”

Risia më e dukshme është aftësia e tij për ta transformuar dhunën, izolimin, poshtërimin fizik dhe shpirtëror në poezi që nuk bërtasin, duke krijuar një estetikë të butë të tragjikes.

Ndryshe nga poetët e mëparshëm të realizmit socialist (me retorikë dhe patetikë), Zhiti sjell një poezi që jeton në përmbajtje, jo retorikë. Dhimbja është e thellë , e kulturuar, e disiplinuar estetikisht.

“Ja dhe këpucët e spiunit

Me lidhësen që u varet si shpifja nëpër gojë.”

Për të burgosurit politikë metafora shpesh mbetet i vetmi territor i lirisë. Tek Zhiti, metafora bëhet:

Strehë,armë simbolike,kod etik dhe

mekanizëm mbijetese.

“Balli i mbushur  plot me ëndërr

Eedi që bëhet më i bukur.”

Visar  Zhiti sjell një metaforikë të përditshmërisë së vuajtjes (gjilpëra, balta, bora, hekuri, rrufetë e torturave), duke e ngritur  dhimbjen e vuajtjes në nivel të poezisë universale.

Kjo është risi për letërsinë shqipe: nuk është poezi e burgut, por poezi e njeriut.

Zhiti e bashkon poetikën e dëshmisë me poetikën e hermetizmit liriko-metaforik. Kjo dyzim shënon risi  si dokumentim historik me një estetikë të lartë.

Shumë pak poetë të Europës Lindore e kanë bërë këtë kaq natyrshëm.

Të mos kesh më shqetësime të vogla,

Punë lotësh apo kujtimesh,

Duke qenë shqetësimi  më i madh në botë;

I burgosur !

Ndryshe nga Kosova me poezinë e saj të fortë identitare, apo poezia e Shqipërisë së viteve ’90 me urbanizmin e saj të ri, Zhiti vjen me një etikë të heshtur njerëzore, pothuaj kristiane: falje, qetësi, kujtim, dëshmi pa hakmarrje.

Kjo e fut atë në bashkëkohësinë europiane të poezisë etike (Szymborska, Herbert, Miłosz).

Ashtu si çdo poet i madh, edhe ai ka disa zona të dobëta, të cilat kritika bashkëkohore  do t’i vërente.

Edhe pse tema e dhimbjes është shndërruar në art, ajo gjithsesi mbetet e mbingarkuar. Kjo mbingarkesë  rrezikon që ta kthejë poezinë në një territor të uniformizuar emocional dhe ta shndërrojë autorin në “poet të burgut” kur ai është shumë më tepër se kaq.

Zhiti ka vargje të bukura, por herë pas here e tepron me figuracionin e zymtë, e zgjat metaforën,si dhe vihet re mungesa e   ekonomisë poetike.Kjo krijon një barok poetik në pjesë të caktuara .

“Mbeta pa ngrohtësinë e fjalëve njerëzore,

Si pa zjarrin”

Poetika e tij është e njëtrajtshme emocionalisht: brishtësia, lëndimi, heshtja, ndërgjegjja e plagosur. Vihet re mungesa e kontrastit,e groteskut,si dhe energjia e shpërthimit të plotë modernist.

“Tymi i luftës civile

Nga ç’shpirt del kështu

Apo nga gërmadhat tona

Çtë bëj ?  Mblidhem në vetvete

 si Molla që fshihet pas  gjetheve”

Poetika e Zhitit  mbetet tradicionale në strukturë,lirike, poetikë e  fjalorit të kulturuar.

Ai nuk eksperimenton si poetët e rinj europianë me fragmentin,me ritmin e thyer modernist.Kjo e bën poetikën e tij të fuqishme, por jo "eksperimentale".

Në letërsinë shqiptare të  50 viteve të fundit, Visar Zhiti ka tri kontribute të padiskutueshme.Gjatë tranzicionit poetik shqiptar, letërsia shpesh u zhvendos drejt eksperimentit formal dhe individualizmit urban.

Zhiti solli:  rikthimin e përgjegjësisë,dinjitetit,kujtesës së krimeve dhe ndërgjegjen kolektive.

Ai është një nga themeluesit e etikës së re poetike postkomuniste.

Zhiti shkruan një shqipe të kristaltë, me fjalor të ngrohtë,të patronditur nga ideologjitë,të mbrojtur nga zhargoni politik.

Kjo e vë në radhën e poetëve që kanë ndikuar në gjuhën poetike të brezave të rinj .

Poezia e Visar Zhitit nuk mund të kuptohet pa dy boshtet themelore të jetës së tij:

Përndjekjen dhe burgimin në Spaç, vetëm për shkak të një poezie (“delikt verbal”), ku dhuna fizike dhe humbja e lirisë krijuan një dimension të ri të poetikës së vuajtjes.

Humbjen tragjike të të birit, Atjonit, në moshën 20-vjeçare, një ngjarje që e ktheu dhimbjen personale në një metafizikë të dritës dhe të amshimit.

Në poezinë e Zhitit, dhimbja nuk kërkon më ngushëllim; ajo shndërrohet në ritual poetik, në një dialog të brendshëm me Zotin, me kujtesën, me kohën dhe me shpirtin e të birit.

“Bëj vetëm mirë, bir,kjo është e mundur.

Pa shkelur mbi të tjerët

Dhe mos lër të të shkelin.”

Në librin “Dritë që ecën zbathur”, Zhiti i flet dritës si një qenie që ecën mbi tokën e mundimit, prek plagën njerëzore dhe e ngre në një nivel shpirtëror. Kjo poezi nuk është thjesht autobiografike: ajo bëhet model universal i transformimit të dhimbjes në art.

Ndryshe nga poezia shqiptare e shek. XX (me sakralizim të kombit, tokës, flamurit), Zhiti e çon përvojën shqiptare drejt universalizimit.Dhimbja  lexohet njësoj në Paris, Varshavë, Berlin, New York,sepse është poezi e njeriut, jo e gjeografisë.

Ky universalizim është një risi e madhe në letërsinë tonë.

Nëse  do ta vendosim poetikën e Visar Zhitit në kontekst krahasimor  shqiptar ,do ta vendosnim përkrah poezisë  së Podrimes (“Lum Lumi”) ,me poezinë e Çajupit (dhimbja për të shoqen) ,  poezinë e Kasëm Trebeshinës (dhuna e regjimit) .Poetika e Visar Zhiti ,e vendosur në mes të kësaj tradite, është më metafizike

Visar Zhiti është një nga poetët më të veçantë të letërsisë bashkëkohore shqiptare, sepse arrin të shndërrojë ferrin në dritë,traumën në art,harresën në kujtesë poetike,dhimbjen personale në universalitet.

Poezia e Visar Zhitit  ka risi të dukshme, por edhe tensione estetike që e bëjnë objekt të një analize të vërtetë akademike.

Teuta Sadiku