Romani “Syri i keq “ i Jason Goodvin
Kete romancier bashkekohor e kam sjelle ne faqet e “FL “ , me romanin e tij “Portreti i Belinit “. Sot po sjell nje tjeter roman , nga lista e veprave te ketij romancieri . Me gjithse i lindur , ne vitin 1964 , zhvillon tema klasike . Sot po sjell kete roman , qe trajton jeten ne sulltanatet otomane , jeten ne harremet sulltanore , dredhite dhe prapesite e njerzve te administrates se larte , te sqaruara me dialloget artistike te ketij autori te ri , me mentalitet arkaik , ne kuptimin me te mire te kesaj fjale . Romani i Goodvinit eshte sjelle ne shqip , nga shtepia botuse “ SARAS“ ,ne vitin 2014 me shqiperimin e Fari Laskes .
Arsyeja tjeter ,qe e sjell , kete autor , eshte fakti se dhe ne kete roman , personazhi Jashim ,eshte prezent. Eshte po ai qe luante rolin kruesor , ne romanin para ardhes, “Portretin e Belinit “. Sqaroj se tematikat jane krejt te ndryshme . Nuk jane romanet vazhduim i njeri tjetrit .
Ka ndonje rendesi esenciale kjo dukuri ? Une nuk jam shkrimtar , qe ta peshoj dukurine profesionalisht , por gjykoj se sejcili romancier , qe nderton nje personazh te pelqyshem dhe me plastike te qendrushme, mund ta delegoje ne kopje te tjera romanesh , per te plotesuar ngjarje , te ngjashme me romanin e origjines .
Kjo menyre profesionale , nuk eshte shpikur , drejt perdrejte nga Goodvin . E kane perdorur shume autore para ardhes , por autori yne e ka sjelle si perzonazh kryesor , nga fillimi ne fund . Romancieret e dine vete sa vlen kjo metode pune , por ne si lexus, na ndihmon ne rrastin e familjarizimit me personazhin , qe e njohim dhe me te cilin udhetojme dore , per dore , ne dy e me shume volume , te ngjashem me metoden triller , por nuk eshte triller origjinal. I vrojtuar nga ky kend , Goodwin eshte romancier novator . Romanet e tij , jane te lidhura kryesisht me orientin . Te tilla jane librat “ Kohe per caj “ , “Udhetim midis Kines dhe Indise“ . Per librin “Nje histori e Perandorise Osmane “ , gazeta “New York times” shkroi : ”Nje veper e shkelqyer studimore “ . Shumica e romaneve te tij , jane perkthyer ne dyzete gjuhe .
Ne zgjedhjen e tematikave dhe shtjellimin e tyre , na cfaqet si romancier klsik . Konkretisht , ne kete roman pershkruan ngjarje te Perandorise otomane ne vitin 1839 . I pershkruan me kaq hollesi dhe realizem , sikur te jete rritur ne Stamboll , kur dihet , qe eshte qytetar angles , i shekullit te sotem . Pershkruan jeten ne sarajet sullanore , ne harremet , madje analizon procese te rendesishme politike , sic eshte tradhetia e Fevzi Ahmetit .
Jashimi eshte nje desdktiv kopetent , qe heton si shpetohet nje jete , ose si shkaterrohet nje perandori . “Syri i keq” eshte misteri i zemres se Stambollit. Duke qene se koha kur zhvillohen ngjarjet ishte periudha , kur vdiq Sulltani Abdyl Hamiti dhe erdhi ne fron djali i tij trashegimtar . Hamitmexhiti . Nderrim i qeverrisjes shoqerohet me nderrimet e harremeve .
Nga serioziteti i jetes te harremit , gjykohej vet jeta civile ne sulltanat . Vajzat e harremit , pervec robinave , ishin edhe te mobilizuara nga vete krahinat e Perandorise . Rregulli ne Harrem mbahej nga nje numur jo i vogel eunukesh , me detyra specifike , por perseri ndodhi nje incident i rende , ne Harremin e Sulltanit te ri . U gjet e vdekur nje nga vajzat , ne tentative , per te deshtuar shtatzanine . Nuk ishte vetem ngjarje e jashtzakonshme , por dhe e jashtnatyrshme, sepse harremi ruhej dhe administrohej nga eunuke te sigurte . Hetimi i Jashimit , vertetoi se dirigjenti i orkestres se Harremit , italiani , Donixeti ishte i pa tredhur . Incidenti ne Harrem eshte i pa falshem , per te gjithe zinxhirin e eunukeve administratore . Ky epizod mbetet i pa gjykuar , ne roman , por i zbuluar , ne te tera hallkat e hetimit profesionist te Jashimit te famshem .
Simbas atij realiteti sulltanor , harremet jane te organizuara , me nje disipline te hekurt , nen veshgimet e perhereshme te eunukeve dhe organizimi i tyre i ngjan jetes ne konvikte , ku mesohet muzike dhe dije te lidhura me artin dhe fene . Zhvillimi i jetes ne harrem , vezhgohet nga Valideja , nena e Sulltanit te ri dhe gruaja e Sulltanit te vdekur . Hetohet me imtesi c’do kontravajtje e vajzave dhe njerzve , qe jane caketuar , per te vrojtuar , per mbarvajtejen e jetes ne kete pike delikate te sulltanatit . Rreth e qark Harremit , zhvillohen intriga , kundershti , krime, qe ne shumicen e rrasteve jane mostruoze dhe korruptive .
Duke qene se jemi duke gjykuar mbi nje ngjarje te jashtzakonshme , per fillimet e Sulltanit te ri , po shtjellojme edhe ceshtjen e titullit te romanit . Kontravajtjet ne sulltanat hetoheshin , jo vetem nga profesionisti , por dhe nga magjistricat , te cilat incidentet i lidhin me “Syrin e keq “. Legjenda e syrit te keq , eshte e lidhur me misticizmin . Simbas arsyetimit mistik , syri i keq , behet percaketus , per jeten e tashme dhe te arthme te njerzve . Indirket njihej njeriu me syrin e keq . Njerzit , kur e takonin ne rruge , hidhnin sendet , qe mbanin ne dore . Eshte fakt , qe miti i syrit te keq eshte i pranuar nga te gjitha qyteterimet dhe fete e kohes . Duke qene kaq i popullarizuar si mit , mbetet pak vend , per ta kritikuar , ne rrethet sulltanore . Per ta perligjur kete perhapje , romancieri yne i ka kushtuar romanin , qe analizojme . Ky roman ka vlera te spikatura historike . Mistikja perben nje fakt domethenes .
Njgjariet historike i behen te njohura lexusit , nepermjet diallogjeve .Historia dhe letersia nuk zevendesojne njra tjetren , por ndihmojne njera tjetren , duke ruajtur sejcila frymen specifike . Romancieri Goodwin eshte , per t’u marre shembell i trajtimit te temave te mprehta politike dhe historike , nepermjet diallogjeve , shpesh here te diallogjeve te njerzve te thjeshte , por mbi te cilet rendon politika dhe historia .
Me Jashimin , Validene dhe persona te tjere te sulltanatit me te dy harremet , udhetojn ne roman , drejt “Bririt te arte “, dhe diplomati Patrovski , perfaqesus i Polonise , me orgjine nga Bosnja , komandanti i Marines Fevzi Pasha , qe tradhetoi perandorine dhe dhjetra personazhe te tjere episodike . Personazhet e romanit , qe lartpermendem , jane pjese e inganazhit qeverrises te Perandorise . Keta i japin romanit ngjyrimin politik real . Vete titulli i romanit , nuk ta nenkupton kete dukuri te rendesishme te permbajtjes . Ne dukje te krijohet pershtypja se do te lexojme nje roman me permbajtje mistiko- fetare , karakteristike , qe i mungon, po thuaj , teresisht romanit .
Me kete kompozim letrar , autori na ve ne dukje nje fakt te madh . Politika , na thote autori i zbraz efektet e saj ne jeten e njerzve dhe te evenimenteve jetesore . Ajo ckarkohet ne hallet dhe kerkesat e perditeshme te njerzve te thjeshte : te furrtaret , druvaret , hamejte , ndertusit , lypesit dhe prostitutat . Nuk ka nevoje , per frazeollogji bombastike dhe terma filozofike , per te njohur si funksionon regjimi .
Kete frazeollogji e gjejme te konkretizuar tek hallet e njerzve te gjalle dhe si zhvillohet kjo jete , ne udhetimin drejt vdekjes . Jane te tera keto arsye , qe Jason Goodwin , si shkrimtar bashkekohor , mbete nje nga perfaqesusit e realizmit kritik kohor . Ne si lexus , mund te lexojme disa romane , qe zberthejne filozofine , ne rrafshin social , por ne mendje na mbeten bisedat e thjeshta te “Syri te keq “ .
Jashimi eshte personazhi i vizatuer me ngjyrat me te ndezura , qe ka ne dispozicion shkrimtari . Ne nje moment me motren e Sulltanit te ri , Jashimi u pergjigj shkurt dhe prere : “Une gjendem aty , ku mendoj se jam me i dobishem“ ( F 72 ) .
Kemi te bejme me nje njeri , qe mbeshtet vetem ne forcen e tij mendore dhe fizike , kur njerzit rreth harremeve , jane ose servile , ose dallkauke , qe praktikojne turli , trafikimesh . Justinianin ,e pershkruan si perandorin me te fuqishem te lindjes , per kohen e vet . Ai shkruan se i pat dhene Stambollit nje objekt te pa krahasushem , shen Sofine.
Poblemet politike , as i nenvlereson , as i anashkalon , por i analizon me kopetence te nivelit diplomatik . “ ... kishin ndryshuar shume gjera , Egjypti , hambari i Perandorise , kishte rreshqitur ne duart e sundimtarit shqiptar , Mehmet Ali Pasha . Rusia ishte afruar edhe me shume . “ ( F 89 ) Behet fjale , per nje situtae politiko- diplomatike , ku ndodhej Turqia e kohes dhe kjo situate e Perandorise , jepet me nje fraze te romancierit .
Ne nje moment te caketuar Valideja flet per gjendjen e grave te harremit . Jane te vjetra , disa me te meta mendore. Shtronte problemin e zevendesimit te tyre , por Jashimi karakterizohet nga pjekuria dhe sensi i baraspeshes. Valideja , i vlereson ndryshe grate : “ Vetem Zoti mund ta quaj nje grua te persosur . Dhe kjo ndodh vetem , kur i vjen ora e vdekjes ” , kumtoi Valideja ( F 164 )
Nje nder administratoret , ne harremin e sulltanit te ri ri, ishte Klishar aga. Jashimi shumicen e administratorve te harremevet i quante njerez me pushtet te tmerrshem , shpesh here edhe mizore . Ndoshta kjo menyre ishte e duhura, mendonte Jashimi .
Ja si shprehet Klishar aga , per vajzat e Harremeve :
“ Eshte e veshtire t’i drejtosh ato . Jane te pa cipa dhe me keq madje , por shpresoj , qe t’i shtroj . .. Kane frik vetem nga syri i keq . .. Valideja kishte pasur me shume sherbyse se vete sulltani Selimi i pare . .. Harremi ka gjithmone nevoje , per nje nene . “ ( F 174 )
Sic mund te gjykojme nga keto arsyetime dhe biseda te thjeshta ,evidentohet me se miri , komleksiteti i perberjes , po aq dhe funksionimi i harremit . Eunuku kryesor , zgjidhej nje dore e forte e Shtetit , sic ishte ne kete rrast , Klishar aga .
Nje nder eunuket me te vjeter , qe aktualisht , ishte jasht detyres , shpreh habine dhe gjendjen e turpit , per shtatzanine e njeres , prej vajzave . Kyj eunuk quhet Hiaisin. Ja si shpoprehet , kur bisedohet , per skandalin e shtatzanise : “ Harremi eshte frymemarria ime . Kujdesem , per te si Nena , per femijen . “ ( F 183 ) .
Brenda lokaleve te Harremit , u perhap fjala se ishte zhdukur Hivzi Pasha , komandant i flotes se Perandorise . ne keto biseda , qe ishin ende sekrete , flitej hapur se Hivzi Pasha e tradhetoi perandorine , duke i dorezuar Egjyptit anijet me te mira te flotes perandorake . Kete e pohon dhe ambasadori Palovski , qe ishte pjese e bisedes te rendomte , por qe koha e vertetoi se ishte nje nga skandalet me te medha , qe i ndothte Perandorise . Pa as nje lufte , pa snje perpjekje Perandoria pesoi humbjen me te madhe te kohes . Kjo ngjarje favorrizonte Rusine , qe gjithnje shtynte kufine ne dem te Pereandorise . Autori , e mbyll , ket arsyetim politik , me frazen : “Osmanet kishin frike nga Rusia “ ( F 191 )
Kur themi se Jason e lemon fjelen , perpar se ta shkruaj , eshte nje fenomen , qe bie ne sy edhe ne epizodet e thjeshta tregimtare te personazheve . Nuk ka epizod , pa drame te zgjidhur qetesisht dhe me llogjike profesionale . Po ndalemi ne ne nje epizod , ku tregohet , se dikur ne lumin varna . Fshataret mbartin dru me varka . Nje prej varkave , hyri ne rryme dhe djali varketar u mbyt . Kemi t ebejme me nje tragjedi . Kete tragjedi , e ve ne biseden e babait te djalit te mbytur . “Ai u hodh ne lume dhe e nxorri jashte , thuhet per te Atin e djalit , Thoshte se djali ishte mire . dhe duhej t’i ngrohte ca trupin . E ka zene gjumi , s’pushonte Ai ... “ ( F 203 ) .
Mjeshtri i fjales se shkruar e ve veten ne rolin e personazhit. Kjo eshte menyra e naracionit natyral , qe e mben lexusin pas vetes , jo vetem ne diallogje te gezuara , por dhe ne ato tragjike . Nuk eshte dramaciteti i pershkrimit te dramave , menyra me e mire , per te mbajtur lexusin te karikuar . Jeta eshte plot me drama ,sa dhe me momemnte te gezuara . Ka dhe po kaq menyra , per ta zbutur dramacitetin , sepse jeta ka ecur dhe do te eci , me ritmin , qe natyra e ka te paracaketuar, krejt spontanisht .
Kemi te shqiperuar kater romane te Goodwin , nga tete , qe ka shkruar ky romancier i famshem . Romancieret tone te rinj kane shume per te mesuar , nga stili i tij i shpenguar dhe i thjeshte , ne te tera dimensinet artistike .
Illo Foto , Studjus , ne NY – Maj 2022
