SONETI PLOTËFIGURATIV I KOSTRECIT
Lëre vargun e tij:
Për të treguar historinë e jetës që ai drejtoi.
Lëre njeriun të shkoj:
lëre kufomën, të vdekur,
Dhe lëri:
të jenë krimbat biografët e saj.
Nga “Verlaine”
Hyrje
Kur flasim për sonetin e poetit shqiptar Uran Kostreci, duhet të kuptojmë se ai është më afër skemës së sonetit të Petrarkës së madh. Soneti Petrarkan, natyrishëm i përsosur nga poeti italian Petrarka, i ndan 14 rreshtat në dy seksione: një stanzë (oktavë) me tetë rreshta, duke vërshuar ABBAABBA, dhe një stanzë (sestet) me gjashtë rreshta, duke vjelur CDCDCD ose CDECDE. Soneti i Kostrecit në të shumtën e rasteve përdor këtë formë. Në fakt Soneti italian është një variant anglez në versionin tradicional Petrarkan. Skema e rimës së oktavës është ruajtur, por vjershat e sestetit mbeten CDDCEE. Soneti është një formë klasike popullore që i ka përfshirë poetët me shekuj.
Tradicionalisht, soneti është një poezi katërmbëdhjetë rreshta e shkruar në pentametër jambik, që përdor një nga disa skemat e rimave dhe i përmbahet një organizme tematike të strukturuar fort. Fjala sonet rrjedh nga fjala italiane “sonetto”, që do të thotë një “këngë e vogël’ ose lirikë e vogël. Në poezi, një sonet ka 14 rreshta, dhe është shkruar në pentametër jambik. Çdo rresht ka 10 rrokje. Në përgjithësi, sonetet ndahen në grupe të ndryshme bazuar në skemën e rimës që ndjekin.
E prura e Kostrecit është një risi që delegon disiplinë. Skema e rimës e thurur fort, abba, abba, cdecde ose cdcdcd, është e përshtatshme për gjuhën shqipe, po aq edhe për gjuhën italiane të pasur me rima, që Kostreci e njeh mjaft mirë dhe e ka dhënë atë mësim në shkollat e Elbasanit, megjithëse ka shumë shembuj të shkëlqyeshëm që përkojnë ngjashëm edhe në anglisht. Meqenëse Kostreci, ashtu si Petrarka paraqet një argument, vëzhgim, pyetje ose ndonjë akuzë tjetër të përgjegjshme në oktavë, njëndjeshëm ndodh dhe një kthesë ose vëllim i voltazhit midis rreshtave të tetë dhe të nëntë. Kjo kthesë shënon një zhvendosje në drejtimin e argumentit ose narracionit të mësipërm, duke e kthyer sestetin në një auto për kundërargumentin, sqarimin ose çfarëdo përgjigje në kërkesat e oktavës. E këtë e përdor me mjeshtëri Kostreci.
Kostreci i sonetit
Uran Kostreci nuk do të pëlqente të heshtje kaq gjatë për sonetin e tij, por duke qenë i ‘mësuar’ me heshtjen e gjatë, e cila i shpiku mbylljen në moshën më të bukur të sonetit rinor, ai fuqishëm me shpirtin poetik edhe sot natyrshëm në një moshë të dyzuar mes moshës dhe arsyes gjen disi sadisfaksion kur thuhet fjala e merituar për sonetin e tij, që vetë pena dhe stili i tij ia ka falur. Tashmë në këtë interes për sonetin e shkruar prej tij, në fakt ai vetë përfshin një vetë-oblitaracion si qasje në literaturë, një qasje që ai do të rrallëzonte atë palo byro të shtetit-parti në një histori të ndyrë karkalecash, në një epope që kurrë nuk do të ndryshonte me të vërtetë. Hendeku mes intensitetit të jashtëm psikologjik të punës dhe heshtjes së brendshme të shkrimtarit (në llogarinë e poetit, çdo fjalë e tretë është "fjalëpakë") ka mbetur një enigmë kokëfortë që lexohet në çdo fjalë e varg të soneteve të Kostrecit, në çdo detaj të poezisë së tij.
Muzafer Xhaxhiu, kritik letrar, poet do të shprehej kohë më parë: “Sipas meje, poeti Uran Kostreci, jo me 20-30 sonete fort të bukura, por dhe vetëm me një syresh do ta vuloste emrin e tij në Historinë e Letërsisë Shqiptare”. Ndërsa Petro Xheji, studiues do të shtonte më tej se “Poeti Uran Kostreci është një trashëgimtar i denjë i Romantiçizmit prej nga poezia e këtij autori nxjerr një arsenal teknikash shprehëse dhe një pozë poetike krejt të veçantë”. E për të vazhduar me thënien e Adriatik Kallulli, kritik letrar që thekson se “Urani është poet me shije të larta elitare. Sonetet e tij janë shkruar me një teknikë të saktë dhe me një figuracion të pasur”. Krahas këtyre vlerësimeve për sonetin e Kostrecit vijnë edhe pohimet me superlativa të historianit Iljaz Gogaj që deklaron: “Me këto vargje të arta drithëruese e fisnikëruese, Uran Kostreci i ngjan një planeti në galaktikën e letërsisë shqiptare” dhe të shkrimtarit Enver Kushi që shprehet se “Urani është poet i imazheve dhe kontrasteve të fuqishme”.
Pjesa më e madhe e krijimtarisë së Uran Kostrecit ka qenë kohët e fundit në syrin e kritikës dhe analistëve dhe poezi të pabotuara të poetit janë shfaqur kohët e fundit me interesimin e miqve të tij. Për një njeri të shumëvuajtur si Uran Kostreci, Uran Kostreci si fenomen poetik, dëshmon të jetë mjaft i komplikuar, me mjaft interes në fushën e studimit të sonetit. Uran Kostreci ka lindur me 28 janar 1938 në Përmet. Fëmijërinë dhe shkollimin fillor e shtatëvjeçar e kreu në Korçë. Babai i Uranit u burgos që më 1946 si kundërshtar i regjimit komunist. Kreu 10 vjet burg. Urani studioi në shkollën Normale të Elbasanit, të cilin e përfundoi më 1957. Në të njëjtin vit ai u emërua mësues në fshatrat e Vlorës (2 vjet) dhe në Gramsh (2 vjet). Më 1961 Urani arrestohet për motive politike dhe dënohet si kundërshtar i regjimit komunist. Kalon burgjeve 20 vjet. Lirohet në vitin 1981.Kalon një vit e gjysëm si punëtor krahu. Pas kësaj ai internohet në fshatin Kurtaj të Peqinit, ku kaloi 5 vjet si punëtor krahu në kooperativë. Në dhjetor 1991 themeloi gazetën antikomuniste “Liria”, organ i ish të Përndjekurve politik të gjithë Shqipërisë. Ai ishte kryeredaktori i parë i gazetës”Liria”. Më 1992 Urani u zgjodh kryetar i PD Elbasan. Pas një viti ishte mësimdhënës i gjuhës italiane në shkollën e mesme të qytetit. Në vitin 1994 u rizgjodh sërish në krye të Partisë Demokratike të Elbasanit. Pas një viti dha dorëheqjen për arsye shëndetsore. Në vitit 1997 emigroi në SHBA dhe u vendos në Nju Jork, ku jeton edhe sot.
Vlerat poetike
Vlerësimet për Kostrecin shpeshherë ndodhin nga rrethana jashtë vlerave poetike të tij, duke ngatërruar kështu fatin e tij me faktin e veprës së tij. Vërtet të dyja janë të lidhura me njëra tjetrën, por në planin studimor të krijimtarisë së tij qëndron soneti. Pero Zheji më tej është shprehur për Uran Kostrecin “Për përçimin e mesazhit filozofik mbi Botën dhe shoqërinë njerëzore, autori përdor me një mjeshtri të rrallë fabulën. Kështu tek soneti ”Mirazhi i komunizmit”, historia e komunizmit nga autori është përmbledhur, falë aftësive të tij të spikatura”fabulizonjëse” të realitetit, në pak vargje, por që përbëjnë kuintesencën e shpikjes të kësaj utopie të mbrapshtë, e zbatimit të saj me dhunë e me demagogji dhe e dështimit të saj të bujshëm. Prirjet e tij të rralla si fabulist, që mund të krahasohen fare mirë me ato të La Fontaine ndër frëngët e të Krillovit ndër rusët, Urani i ka shpalosur madhërisht tek “Epopeja e Karkalecëve”, një xhevair i satirës shoqërore-politike shqiptare...” Studiuesi dhe poeti i mirënjohur shqiptar Anton Cefa ka deklaruar fuqishëm në analizat e tij se “...Kur mendon se poeti, i arrestuar në moshën 23 vjeçare, ka kaluar një pjesë të mirë të jetës, e natyrisht më të bukurën në burgje – 20 vjet – të rrënqethet shtati duke hamendësuar se gjatë leximit do të përjetosh përplasjen e rëndë të prangave a kërcitjen e shkopinjve të gomës mbi gjymtyrët e mpita të të burgosurve ose do të hasësh në imazhet e errëta, të lagështa e të ftohta të qelive. Në të kundërtën, poeti rrallëherë kujton zinxhirët, torturat, burgjet.
Ato ia rëndojnë frymëzimet, si dikur jetën, dhe ai pothuajse i braktis ato, duke i lënë në periferi të këngës. Poezia e tij do ajër, hapësirë, dritë, qiell e det, erë e furtunë. Motivet mbizotëruese në vëllim i përbëjnë lirikat me një kuptim të thellë filozofik e që parashrojnë një mesazh të qartë e të shëndoshë për kuptimin e jetës e qëllimin e saj, dashurinë si ndjenja më njerëzore, bukuritë e natyrës dhe vlerën e bukurisë në përgjithësi si koncept jo vetëm artistik por edhe moral edhe shoqëror.” Elsa Demo përshkruan kështu kur shkruan për Kostrecin “Burreli ishte i rëndë sepse regjimi ishte i hekurt. Ajrim 2 orë në ditë, ushqim i keq. Edhe i ati në këtë burg hoqi dënimin qysh kur u hap ky burg në 1946 e deri në 1949 kur ishte periudha më e rëndë e torturave dhe e urisë. Në kohën e Uranit tortura më e rëndë për të ishin hekurat gjermane: varej si t’i shtrëngonin. Ka bërë dhe 2 vjet e 4 muaj birucë. Për ata që kanë provuar qoftë dhe një ditë-natë birucë, e dinë ç’do të thotë. Urani thotë se ai burg u krijua që njerëzit të mos dilnin gjallë. Kjo ishte arsyeja që në Burrel kishte shumë libra e që në vitin ‘73 u mblodhën. Po një guide për të ditur se ku është horizonti i së bukurës e kishte falë Ëngjëll Çobës. Guida ishte “Komedia Hyjnore” e Dantes që e ka mbajtur si bibël për kater vjet në xhep...(Elsa Demo: Shekulli) Oliverta Lila në një shkrim të saj thekson se “Janë 66 sonete të cilat janë krijuar në një periudhë rreth 15-vjeçare. Uran Kostreci tregon se shumicën prej tyre i ka shkruar gjatë kohës që ka qëndruar në Amerikë. Mes vargjeve të tyre ka lirizëm, nostalgji, dhembje dhe ndonjëherë edhe rebelim. Shumicën prej tyre i ka shkruar në çaste frymëzimi dhe më vonë i ka dhënë limimin e nevojshëm. "Unë nuk e lë të më shpëtojë gjendja e momentit. Çdo njeri ka momente euforie që nuk zgjasin shumë, sepse janë edhe të pakta në jetë, po ka edhe çaste melankolie, depresioni. I kam shkruar në letër si më ka ardhur për momentin. Më pas i përpunoj". Në vëllim nuk ka ndonjë gjë që e ka krijuar para epokës së burgimit, sepse edhe ato kanë humbur. Tregon se disa prej tyre i kishte dërguar për t'u botuar dhe kishte kontaktuar me Luan Qafzezin e Stejro Spasen, por asnjëherë nuk u botuan.(Gazeta Shqiptare)
Intelektualja e Kostrecit
Duke lexuar megjithatë këto dëshmi mbi vetë autorin dhe veprën e tij ne ndeshim në thelb ndershmërinë intelektuale të Uran Kostrecit, si një model për njerëzit, një gjë që është e barasvlershme me një besim në mundësinë për njohjen tonë të plotë me njëri-tjetrin. Ky besim nuk është thjesht një ritransmetim filozofik apo njohje e vështirë egocentrike, por përfshin një ankth në individuatin tonë, në rikrijimin e vetmisë dhe kjo e bën të mundshme dhe ndihmon mesazhin që i ofron soneti i tij misteries sonë. Soneti i mëposhtën është disi një përgjigje përmes faktit të paepur edhe pse shtron idenë me kujdes, cinizëm, humor, dhe me paramendim iluzionar:
“O lundërtar, që dashuron veç detin/e veç me të fjalos, atë sodit/ty, dallgët si një gogël të shkapetin, e prap lopatat nget, me gaz, për ditë./Me vdekjen ti, lufton, gulçon, vozit/pa pyetur për stuhinë e për kiametin/kur pi stërkala kripe, ëndërrit/se rreze dieli nesër, ndofta, shkrepin!/Kur shkulme uji puth duke lunduar/si plumb një ankth në zemër të rëndon/se deti që me shpirt ke adhuruar./Tallaze hedh mbi ty si një demon/por dhe në qeshtë deti i ëmbëlsuar/ai varr për ty do jetë shpejt a von.” (Lundërtari dhe deti fq1)
Marrë si një subjekt kjo pikëpamje mesazhore dhe filozofike mund të jetë disi e arsyeshme të shihet si një argument në dëshpërim dhe pesimizëm, si një Uran Kostreci poet që merr në dorë lopatat e lundërtarit, rreth të cilit kritika është e ndjeshme për të dhe veprën e tij. Kolapsi i ‘detit’ simbolik në kohën e përshkruar prej Uran Kostrecit kishte një arsye më shumë të ishte një vrimë poetike që pritej për tu mbushur, por që në fakt ishte një det me derte e halle, një det që gulçonte me vdekjen (duke qenë se lundërtari vetëm çante dhe ëndëritte, pra ishte në gjendje që të bëjë asgjë) dhe mes dështimit ai vetë marrin të propozojë ngushëllim.
Dështimi për të furnizuar një plan hyjnor në detin e hapur, nuk konsiderohet ende një virtyt për poetin, nuk përshkuhet më shumë se “ai varr për ty do jetë shpejt a vonë”. Por kritika, unë mendoj se, dështon në radhë të parë në balancimin me natyrën e fatit të poetit dhe hesht në mënyrën shpenguese duke mos plotësuar kështu atë edhe si një pjesë të artit që përfundon në pasiguri kritike dhe i jep një kuptim të kufizimit tërë mesazhit që përcjell soneti i Kostrecit. Kallulli vëren me përparësi një maturi të Uran Kostrecit dhe i jep mundësi një plotësi të pashembullt në prezantimet e tij, si edhe i vizaton ata me disa nga misteriet e brendshme, duke i përgatitur për interpretime të shumta që zotërohen në botë aktuale. Poezitë e Uran Kostrecit në fund të fundit mund të mos vijnë për të kuptuar subjektet e tyre, ata nuk mund të arrijnë në gjykime apo diagnoza të lidhura vetëm me fatin e jetës së tij, por kjo nuk është për mungesë përpjekjesh dhe as duhet të jetë një gjë e tillë. Unë mendoj se koha që Kritika i kushtoi vëmendjen sonetit dhe poezisë së tij ishte disi emocionale dhe vetë Ai me durim e lejoi që subjektet e tij të mbesin në peshën e diskutimeve, vlerësimeve për jetën e tij dhe kështu ranë në demonstrimet e tyre, dhe pastaj përpjekjet e poetit u ngadalësuan për hir të vitit 1997, dhe tashmë janë një kërkesë që natyrshëm vjen nga modeli që ai krijoi në sonetin e tij.
Duke përfunduar
Sonete të tilla si “Kur pulla hënën”, “Pushteti i dashurisë”, “Mos më braktis”, “Trishtim vjeshte”, “Xhelozi”, “Vasha me gërsheta”, “Lajthitja e zemrës”, “Brenga e trëndafilit”, “Lumi i shqetësuar”, “Vetes”, “Zbrazëti”, “Dy mbesave” etj. janë modeli që vjen nga një poet si Kostreci që paraqet dizajnin e shpirtit të tij në pentagramin e këngës dihatëse të sonetit.
Në Sonetin “Kur pulla hënën” manipulon me mjeshtëri formën e sonetit për të ndërtuar atë që është në thelb një poezi dashurie, megjithëse një e pazakontë që shmang paradoksalisht sentimentalizmin e rrotullave të lidhur me këto vepra dhe thekson ndarjen sesa bashkimin e lumtur. Ndryshimet e poezisë në strukturën sintaksore, skemën e rimës dhe diksionin të gjitha kontribuojnë në zhvillimin e temës së shkëputjes dhe pamundësisë që përshkon dy quatrains e para. Megjithëse i ngarkuar me aludime për vuajtjet jo si një simptomë arketipike e romancës Petrarkane, por si diçka që pamundëson ritet e miqësisë dhe vonon pranimin e dashurisë, poema nuk paraqet një situatë krejtësisht të pashpresë dhe të kotë për dy dashnorët. Pas kthesës që ndodh në sestetin e saj të fundit, Soneti “Kur pulla hënën” përfundimisht përfundon në një shënim të mundësisë dhe fuqizimin e vetë-introspeksionit: ndërsa soneti rrotullohet rreth marrëdhënies së ndërlikuar midis fatit të saj të ardhshëm, është vetë poeti që del në finale rreshta të poezisë, të vetëdijshëm për rolet e saj si sonetare, të pavlefshme dhe grua në dashuri. Ushtrimi i Kostrecit në variantin poetik dhe virtuozitetin, atëherë, mund të shihet si një pasqyrim i duhur i paradoksit dhe fuqisë që lind nga ndërthurja e këtyre identiteteve të ndryshme.
Kuadri i parë i Sonetit “Pushteti i dashurisë” përbëhet nga një pyetje e vetme, e përfshirë në katër rreshta. Përdorimi i zilisë i Kostrecit këtu krijon efektin e zgjatur të zgjatjes dhe të vështirësisë teknike, tregues i detyrës shumë të rëndë që përshkruan: atë e detyrimit të mbajtjes së pishtarit, ndërsa erërat janë të përafërt. Toponimet konvencionale të poezisë së dashurisë janë shtrembëruar kështu për t’u përdorur në një kontekst të ndryshëm: nuk është vetë dashuria që po krahasohet me zjarrin ose motin e stuhishëm, por artikulimin e saktë të tij. Paditësi i saj i kërkon Kostrecit që ajo të gjejë “fjalë të mjaftueshme’ për “modë në të folur” një deklaratë dashurie me anë të së cilës ajo mund të ndriçojë marrëdhëniet e tyre, të cilave ajo i përgjigjet në katratin e dytë se nuk mund. Më parë, ndjenja e vuajtjes dhe aftësisë së kufizuar të zgjatur u zhvillua përmes përdorimit të fjalëfiksit; tani, problemet me të cilat përballet folësi barten në katratin e dytë (ose gjysmën e dytë të oktavës në sonetin tipik të Kostrecit) në formën e rimës. Skema e rimës e krijuar nga çiftimi i "fjalës" dhe "secilit" mbetet në vend me praninë e vazhdueshme fonetike në fjalët e fuqishme të sonetit të Kostrecit.
Kur stilema e parë nënkupton ndarjen thelbësore, quatrainti i dytë në mënyrë të ngjashme paraqet temën e ndarjes, por e paraqet atë jo si një eksternalitet, por si një konflikt i brendshëm brenda vetë poetit. Reflektuar brenda bollëkut të përemrave vetorë (shumëzimi i "im". "Unë" dhe "unë") është implikimi i formës së sonetit si diçka më psikologjike dhe më e thellë në natyrë. Vështirësitë që lindin në marrëdhëniet e dashurisë, atëherë, janë më pak dashurore sesa ato janë dilema personale dhe individuale.
